\\Ъ 5 И. Нугыманүлы, Ж. Ә. Шоқыбаев

Бутин-1 СДіб Бутадиен -1,3

Аромат кѳмірсутектерінде ѳзара орналасу жэне топаралық изомерия ұғымдары бекітіледі. Мәселен, СвНб формуласын бензолдан басқа ацетилен қатары комірсутектерінен гексадин -1,3, ал СвНі4 аромат кѳмірсутегіне 1,2-диметилбензол, 1,3-диметилбензол, 1,4-диметилбензол сэйкес келетіні құрылым формулаларын жазу арқылы кѳрсетіледі.

Бір атомды спирттерде кеміртегі тізбегінің изомериясымен бірге функционал тобы орнының изомериясы, күрделі эфирлер мен аминдерде атомдар тобының эр түрлі орналасуына байланысты изомерлер жѳнінде жаңа ұғым қалыптасады.

Гомология органикалық қосылыстарды оқып, үйренуді жеңілдететін маңызды ұғым. Ол органикалық заттардың жалпы қасиеті, оларды жіктеуге, жүйелеуге, құрылысы мен қасиеттерінің тэуелділігін түсінуге, кѳміртегі қосылыстарының күрделілену сипатын аңғаруға, сан ѳзгерістерінің сапа ѳзгерістеріне ауысуын кѳрсететін жалпы заңдылықты игеруге жәрдемдеседі.

Атомдардың ѳзара эсерінің мэнін терең түсінуге тірек болатын электртерістілік, байланыстардың полюстілігі, 5 жэне п-байланыстардың ерекшеліктері, электрон тығыздығының сигма байланыс тізбегінің бойымен берілуі жатады. Бүл мәселелер қаныққан кѳмірсутектері қатарының электрондық қүрылысын қарастырганда толық ѳтіледі. Сондықтан молекуладағы атомдардың езара эсерінің электрондық мәні осы қосылыстардың галоген туындыларының қүрылысы мен қасиеттерін кѳмірсутектерінің ѳздерімен салыстыру арқылы анықталады. Метан мен хлорметанның, этан мен бромэтанның қүрылысын салыстырып, электрон тығыздығының пайда болуының себеп-салдар байланысы түсіндіріледі. Электртерістілігі басым галоген атомдарының байланыстырушы электрондарды оздеріне күштірек тартуынан кѳміртегі атомының жартылай оң зарядталып, ондагы сутегі атомдарының қозғалғыш күйге келуі, бүл әсердің тізбек бойымен берілетіні баяндалады. Кері кѳмірсутек радикалдарының галогендерге эсерінен олар теріс зарядталған иондарға орнын беруге бейім келеді.

Аромат кѳмірсутектеріндегі радикалдардың ѳзара эсері бензол мен толуолдың орынбасу реакциясына (нитрлеу) кірісу қасиеттерін салыстыру арқылы анықталады.

Молекуладағы атомдардың ѳзара эсері туралы кѳзқарас спирттер тақырыбында дамытылады. Мұнда оқушылардың кѳмірсутегі радикалдарының электрон доноры, гидроксотоптың полюстілігі, оттегі атомының электртерістілігінің күштілігі жѳніндегі білімі ескеріледі. Осыларға сүйеніп, этил спиртінің молекулалық құрылысын анықтайтын сан тэжірибесіндегі оттегімен байланысқан сутегі атомының айрықша қасиеті - натриймен эрекеттесетіні түсіндіріледі. Метил спирті мен диметилпропанол-2-нің, пропил спирті мен хлорпропанолдың қасиеттерін салыстыратын жаттыгулар арқылы метил спиртінде жэне хлорпропанолда қышқылдық қасиеттің басым болуының себебі анықталады. Гидроксотоптың радикалға эсері этил спиртінің мыс (II) оксидімен тотығу реакциясын корсету жэне талқылау арқылы түсіндіріледі. Коп атомды спирттерде гидроксотоп санының артуынан спирттің қьгшқылдьгқ қасиеті күшейіп, мыс (II) гидроксидімен эрекеттесетіні атап отіледі. Коп атомды спирттерге тэн бұл реакция кезінде түзілетін заттың құрылысы күрделі болғандықтан, органикалық химияның соңғы оңделген оқулығында реакция теңдеуі берілмейді.

Радикалдардың функционал тобына, керісінше функционал топтың радикадцарға эсері фенолдың қасиеттерін май қатары бір атомды спирттерінің жэне аромат комірсутектерінің қасиеттерімен салыстыру арқылы тэжірибе жүзінде айқындалады. Мұнда оқушылардың түйіндейтін ой-пікірі: фенолда спирттерде білінбеген сілтімен эрекеттесу қасиеті пайда болады, бензолмен салыстырғанда оңай бромдалады. Фенолдың қышқылдық қасиетінің артуы бензол ядросындағы я-электрон бұлттары оттегі атомының электрон жұбымен эсерлесуі нэтижссінде оттегіндегі теріс зарядтың кемуімен

Радиқалдар мен фунқционал топтардың ѳзара эсері туралы ұғым альдегидтерді откенде дамытылады. Құмырысқа альдегиді мен сірке альдегидінің электрондық құрылысын салыстырып, радикалдың эсерінен сірке альдегидінің карбонил тобындағы кѳміртегі мен оттегі арасындагы байланыстың полюстілігі кеміп, қосып алу жэне тотығу реакцияларының баяулайтыиы дэлелденеді.

Карбон қышқылдарында карбоксил тобындағы атомдардың ѳзара эсерінің электрондық түсіндірілуі, кѳмірсутек радикалдарына галоген атомдары енгізілгенде қышқылдық қасиеттің артуы жаттығулар орындау арқылы бекітіледі.

Аминдердегі атомдардың ѳзара эсері метиламин, аммиак жэне анилиннің негіздік қасиеттерін салыстыру арқылы тэжірибе жүзінде анықталады. Тэжірибелердің нэтижесі аммиакқа қарағанда метиламиннің мұндай қасиеттері басым, анилинде кем екенін кѳрсетеді. Мұның мэнісін осы кезге дейін алған білімге сүйеніп, метил радикалының жэне бензол ядросының амин тобындағы азот атомына эсері арқылы оқушылардың ѳздері түсіндіре алады.

Молекуладагы атомдардың ѳзара эсері мэселесін оқыту барысында салыстыру, ұқсастығын табу, жинақтап қорыту жэне басқа логикалық тэсілдер жиі қолданылады, олар әсердің ішкі мэнін ашуга жәрдемдеседі.

Бұл ұғымды қалыптастыруда алдын ала арнайы таңдап алынған жаттығулар жүйесін дайындаудың және оны орындатудың маңызы зор. Мэтінде олардың кейбіреулері ғана келтірілді.