Химиялық құбылысты бақылау және түсіндіру

1-есеп. Жартысына дейін бром суы қүйылган сынауықка мырыш үнтағын салыңыздар. Шыны таяқшамен араластырып, жайлап қыздырыңыздар. Сүйықтықты түндырып қойыңыздар. Егер түссіз сүйықтық түзілсе, оны екі сынауыққа боліп қүйыңдар (егер сүйық түссізденбей түрып мырыш түгел жүмсалып кетсе, тағы мырыш қосыңыздар, қосындыны араластырып, қайтадан қыздырыңыздар).

0. 
   е ш у і: Есептің бірінші бѳлігінде реакцияға алынған заттар, тэжірибенің қойылу тэртібі жэне байқалатын құбылыстар толық баяндалган. Екінші белігінде тек реакцияға алынған заттар ғана айтылған, жүзеге асатын кұбылысты оқушының ѳзі бақылап түсіндіруі керек.Бұл есепті шығарғанда анализ жэне синтез эдісін пайдаланған тиімді.
   

1. Бром-галоген, мырыш-активті металл. Бром басқа галогендер сияқты металдармен эрекеттесіп, тұз түзеді:

Br2+Zn=ZnBf2

Мырыш жеткілікті мѳлшерде алынса ғана реакция ақырына дейін жүріп, бромды судың түсі жойылады. Реакцияға кіріспей артылып қалған мырыш ұнтағы сынауықтың түбіне шѳгеді. Алынған мѳлдір сұйықтық - мырыш бромидінің ерітіндісі.

0. 
   Мырыш бромиді ерітіндісінің бір бѳліміне хлор суын қүйғанда ерітіндінің түсі ѳзгереді. Периодтық жүйеде хлор бромнан бұрын орналасқан, оның теріс электрлігі жэне активтігі бромнан басым. Ол бромды тұздарының ерітіндісінен ығыстырып шығарады да, ерітіндінің түсі қоңыр тартады.
   

2Вг~-2е”=Вг2

Сі2+2е'=2СГ

0. 
   Мырыш бромиді ерітіндісінің екінші болігіне күміс нитратынын ерітіндісін қосканда ашық сары тұнба түзілді. Бұл - химиялық реакция жүргендігінің белгісі. Реакцияға екі тұз алынды, реакция нэтижесінде жаңадан екі тұз пайда болуы тиіс.
   

ZnBr2+AgN03=2AgBr|+Zn(N03) 2

Реакциядан шыққан тұздар - күміс бромиді мен мырыш нитраты. Тұздардың, қышқылдардың жэне негіздердің суда ерігіштігі кестесіне қарасақ, мырыш нитраты суда жақсы ериді. Олай болса,

Галогендер тақырыбы етілгеннен кейін осыған үқсас есептер шығару үшін оқушылардың химиядан эзірлігі жеткілікті болуы тиіс. Мүндағы мэселе логикалық тэсілдерді дүрыс жүзеге асыруда, алған білімді үқсас жағдайда пайдалана білуде болып отыр. Эрине, бром мен мырыштың озара реакциясының теңдеуі оқулықта бүрын кездескен жоқ. Оқушыларға галогендердің металдармен әрекеттесетіні жайлы жалпы заңдылық таныс болғандықтан, соны нақтылы қүбылысқа пайдалана білуі қажет (дедукция). Галогендердің қасиеттері үқсас болғанымен, эрқайсысының ѳзіне тән дара ерекшелігі бар. Осы ерекшелікті іздестіріп табу арқылы хлор суы мен мырыш бромидінің арасында жүретін қүбылыс түсіндіріледі (салыстыру, қарама-қарсы қою). Үшінші қүбылысты түсіну үшін де жалпыдан жекеге қарай ауысып ойлау қажет болды.

Мектеп практикасында эксперимент есептерін шешудің логикалық жағына жете кѳңіл бѳлінбейді. Оқушылар ѳздерінің жазба есебінде қандай мэліметтерге сүйеніп қорытындыға келгенін жазбай, реакция теңдеулерін келтірумен тынады. Осыдан барып есепті ой елегінен ѳткізбестен, үстірт шығаруға эдеттеніп, есептің алдына қойылған оқу-тэрбиелік жэне дамыту міндеттері орындалмай қалады.

Химиялық қүбылыстарды бақылау және түсіндіру есептерінің мазмүны алуан түрлі болуы мүмкін, соған орай шығару әдістері де озгеріп отырады.

2-есеп. Окті судың ерітіндісі аузы ашық ьщыста үзақ уақыт қалдырылса, лайланады.Бүл қүбылысты қалай түсіндіруге болады.

0. 
   е ш у і; Есептің шартында бір ғана зат жэне химиялык қүбылыстың салдары берілген. Оның себебін түсіну үшін әкті су ауаның бір болігімен эрекеттескен шыгар деген жорамал жасалады. Ауа-газдар қоспасы, оның қүрамында азот, оттек, инертті газдар, су буы жэне комірқышқыл газы бар. Окті судың химиялық формуласы-Са(0 Н)2, еритін негіздерге (сілтілерге) жатады. Сілтілер қышқылдармен, қьпиқылдық оксидтермен жэне түздармен эрекеттеседі. Ауаның түрақты қүрамына кіретін заттардың ішінде қышқыл мен түз жоқ, тек қышқылдық оксидтерге жататын комірқышқыл газы ғана бар. Ендеше, әкті су комірқышқыл газымен эрекеттеседі:
   

Са(ОН) 2 + СОз = СаСОз + НзО

Бақы лау сұрақтары

0. 
   Эксперимент есептерінін маңызын жэне орта мектеп курсындағы орнын негіздеп түсіндіріңіздер.
   
0. 
   Эксперимент есептері қандай типтерге жіктеледі?
   

0. 
   Заттарды алу есептеріне мысалдар келтіріңіздер.
   

0. 
   Заттарды бір-бірінен ажыратып, тану есептерін мысалға алып, оқушылардың қалай ойлайтынын талдаңыздар.
   
1. 
   Эксперимент есептерін шешу жэне қорытындысын шығару қалай жүзеге асады?
   

0. 
   Эксперимент есептерін шешуге байланысты қалыптасатын біліктер мен дағдыларды санап шығыңыздар.
   

6 - тарау. Сан есептерін шығару эдістері

Сан есептерінің оқу-тэрбиелік маңызы жэне жіқтелуі. Сандық мэліметтер заттар мен құбылыстарды сан жағынан сипаттай отырып, химияны оқытудың білім мен тэрбие беру жэне оқушылардың ақыл-ойын дамыту міндеттерін нэтижелі жүзеге асыруға жэрдемдеседі.

Заттар мен кұбылыстардың арасындағы сандық қатынастарды ашу арқылы пэнаралық байланыс жүзеғе асады, оқушыларда ғылыми материалистік козқарас қалыптасады. Еңбек сүйгіштігі, мақсатына жету жолындағы табандылығы, оз ісіне жауапкершілігі артады.

Есеп шығару барысында түсіну, талқылау, ой тұжырымын жасау жэне дэлелдеуге тура келеді. Салыстыру, талдау, жинақтау, жалпыдан жекеге, жекеден жалпыға ауысып ойлау арқылы оқушылардың ақыл-ойы дамиды, интелектуалды біліктері мен дағдылары қалыптасады.

I тип. Тэжірибе мәліметтері, масса сақталу заңы жэне қүрам түрақтылық заңы бойынша есептеулер.

0. 
   тип. Заттың қарапайым жэне нағыз формуласын табу. III тип. Химиялық формула бойынша есептеулер.
   

IV тип. Химиялық теңдеулер бойынша есептеулер.

V тип. Ерітінділер дайындау және олардың қанықпасын

анықтауға байланысты есептеулер.

VI тип. Газдың тығыздығы бойынша молекулалық массасын, молекулалық массасы бойынша тығыздығын және қалыпты жағдайда газдардың колемін есептеу.

VII тип. Аралас есептер.

Есептерді жіктеуді бір негізге келтіру үшін химияның зерттеу объектілері немесе оларды бейнелейтін химияның тілі түрғысынан қарауга болады, мысалы: 1) затаен байланысты есептеулер; 2) химиялық реакциялармен байланысты есептеулер; 3) ерітінділермен байланысты есептеулер. Заттың сандық жэне сапалық корсеткіштері химиялық формула арқылы, химиялық реакциялардың сандық сипаттамалары химиялық теңдеулер арқылы, ерітінділердің негізгі үғымдары терминдер (ерігіштік, еріген заітың масса үлесі, мольдік қанықпа, т.б.) арқылы берілетін болғандықтан келтірілген типтерді басқаша айтуга болады: 1) химиялық формулалар бойынша есептеулер; 2) химиялық теңдеулер бойынша есептеулер; 3) химиялык терминдер (үғымдар) бойынша есептеулер; 4) күрделі заттағы элементтердің массалық үлесін оның формуласы бойынша есептеу (элементтік қүрамын); 5) ерітіндіде еріген заттың массалық үлесін есептеу; 6) ерітіндінің жэне еріген заттың белгілі массалық үлесі бойынша еріткіш пен еріген заттың массасын есептеу; 7) заттың белгілі молшерінің массасын есептеу; 8) Газдардың салыстырмалы тығыздығын есептеу; 9) Газ күйіндегі қосылыстың белгілі бір молшерінің колемін есептеу (қ.ж. 0°С 10^ Па); 10) массасы белгілі газ тэрізді заттың колемін есептеу (қ.ж.); 11) элементтердің массалық үлесі бойынша заттың қарапайым химиялық формуласын табу;

Шын мэнісінде есептеулер объектілердің оздері арқылы емес, оларды белгілейтін формула, теңдеу және термин арқылы жүзеге асады.

Сан есебінің эр типі бірнеше турғе болінеді. Мэселен, формула бойынша есептеулердің түрлері: а) заттың салыстырмалы молекулалық массасын есептеу; ә) заттағы элементтердің масса қатынасын табу; б) элементтердің масса үлесін анықтау; в) моль үғымымен байланысты есептеулер; г) газдардың тығыздығын табу; д) химиялық формула табу есептері және т.б. Теңдеулер жэне ерітінділер бойынша есептеулердің түрлері жеке кластар бойынша қарастырылады.