\\Ъ 5 И. Нугыманүлы, Ж. Ә. Шоқыбаев
жүктеу/скачать 2.23 Mb.
|
Жай зат күйіндегі мыс атомдарының арасында, металдың оттегі молекуласындағы атомдар арасында полюссіз ковалентті химиялық байланыстар бар, олар бѳлме температурасында бір-бірімен эрекеттеспейді. Мысты қыздырғанда химиялық байланысы үзіледі, қызған мыспен жанасқан оттегінің де ковалентті байланысы бүзылын, мыс пен оттегінің арасында иондық байланыс түзіледі, оксид пайда болады. Қалған реакцияларда мыс пен басқа бѳлшектер арасындагы химиялық байланыстар ѳзгеріске ұінырайды. Мыс элемент! оксид қүрамынан мыс (II) сульфатына, одан мыс (II) гидроксидіне, гидроксид айрылғанда оксидке ауысып, акырында бос металл күйінде қайтадан бѳлініп шыгады. Химиялық ѳзгерістер электрондық деңгейлерде жүзеге асып, ядро ѳзгеріске үшырамайтындықтан мыс химиялық элемент! 5 реакцияда сақталады. Электрондық теория түрғысынан түсіндірілетін химиялық реакциялардың ең маңызды тобы - тотығу-тотықсыздану реакциялары. Тотығу-тотықсыздану реакцияларының мэнін тѳрт түргыдан қарастырады; 1) электрондар алмасуы; 2) электрондар тыгыздығының ѳзгеруі; 3) элемент атомдары тотыгу дэрежелерінің ѳзгеруі; 4) стехиометриялық валенттіліктің ѳзгеруі. Оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдарында осының тѳртеуі де кездеседі. Химиялық байланыстар тұрғысынан реакцияларды кеңірек түсінгенде электрон қатысынсыз жүзеге асатын реакциялар болмайтыны белгілі болды. Мәселен, тотығу-тотықсыздануға 240 жатқызылмайтын электролиттік диссоциациялану кезінде бастапқы заттардағы иондық жэне полюсті байланыстардың электрондары босап, иондар мен су молекулалары арасындағы байланыстарды түзуге (гидраттану реакциясына) қатысады. Сондықтан тотығу-тотықсыздану реакцияларын элементтердің тотығу дэрежелері ѳзгере жүретін реакциялар деп анықтаған дұрыс. Бұл реакциялардың негізгі :^ымдары: элементтер атомдарының электртерістілігі, тотығу дэрежесі, тотықсыздану, тотықтырғыш жэне тотықсыздандырғыш. Тотығу-тотықсыздану реакцияларының негізгі ұғымдарын игеру барысында оқушыларда мынадай білім мен білік қалыптасады. 1. Периодтық жүйедегі орны бойынша элементтің электртерістілігін анықтау жэне салыстыру. Электрондардың ауысу бағытын бағдарлай білу. Тотықсыздандырғыш пен тотықтырғыш ролін нақтылы түсіну. Реакция кезінде тотықсыздандырғыш тотығады жэне ѳзінің тотығу дэрежесін ѳсіреді, тотықтырғыш тотықсызданады, ѳзінің тотығу дэрежесін кемітеді. Реакция нэтижесінде тотықсыздандырғыш элсіздеу тотықтырғышқа, тотықтырғыш элсіздеу тотықсыздан-дырғышқа айналып, кері қасиеттерғе ие болады. Бұған назар аударудың оқушыларда ғылыми материалистік козқарас қалыптастыру үшін маңызы зор. Әдетте, тотықтырғыш пен тотықсыздандырғыштың осы реакция кезіндегі эрекеті айтылады да, оқушыларда сыңар жақты ұғым қалыптасады. Қосылыстағы элементтердің тотығу дэрежелерін анықтай білу. Екі элементтен тұратын қосылыстарда электртерістілігі басым элементтің тотығу дэрежесі - теріс, екіншісінікі - оң болады. Осы қагидага сэйкес металдардың қосылыстардағы тотығу дэрежелері - оң, бейметалдардың тотығу дэрежелері теріс болады. Үш элементтен тұратын оттекті қышқылдарда жэне олардың тұздарында элементтердің тотығу дэрежелері оттегі бойынша анықталады. Оттегінің фтормен қосылысындағы тотығу дэрежесі +2, қалған элементтермен қосылыстарында -2. Сутегі мен металдың жэне орталық элементтің тотығу дэрежесі оң болады. Қышқылдарда сутегінің тотығу дэрежесі - плюс бір, оттегінде минус екі болғандықтан іс жүзінде орталық элементтің тотығу дэрежесін табуға тура келеді, мысалы: +1X -2
H2SO3
241 Қосылыстағы элементтердің оң жэне теріс тотығу дэрежелерінің қосындысы нѳлге тең: 2- (+1) + х + 3 • (-2) = О бүдан х-+4. Күкіртті қышқылдағы күкірттің тотығу дэрежесі - плюс торт. Қосылыстағы жэне бос күйіндегі тотығу дэрежелеріне қарап, элемент атомдарын білдіретін тотықтырғыш жэне тотықсыздандырғыш қасиеттерін жорамалдай білу. Қүрамында тотықтырғышы немесе тотықсыздандырғышы бар қосылыстың түсетін реакцияларын жэне олардың онімін бағдарлау. Тотығу-тотықсыздану реакцияларының түрлерін ажырата білу: а) тотықтырғыш бір заттың, тотықсыздандырғыш екінші заттың қүрамында кездеседі (молекулааралық тотығу-тотықсыздану реакциялары); э) тотықтырғыш пен тотықсыздандырғыш бір заттың қүрамына кіреді (молекула ішіндегі тотығу-тотықсыздану реакциялары); б) бір элементтің атомдары эрі тотықтырғыш, эрі тотықсыздандырғыш қызметін атқарады (ѳзін-озі тотықтыру-тотықсыздандыру). Тотығу-тотықсызданудың электрондық мэнін түсіну. Оттегін тотықтырғыш, сутеғін тотықсыздандырғыш деп қарайтын тар үғымның мағынасын кеңейтіп, мүндай қасиеттер барлық атомдарда болатынына коз жеткізу. Бүрын тотығу жэне тотықсыздану реакциялары жекелеп қарастырылғанымен бүл екеуі бір процестің екі жағы екенін, бірінсіз-бірі жүзеге аспайтынын түсіну. Тотығу-тотықсыздану реакциялары кезінде электрондар эрдайым бір атомнан екінші атомға толық ауыса бермейтінін ескеру. Ковалентті байланысы бар молекулалар түзілгенде электрондардың ығысуы ғанаіске асады. Тотығу-тотықсыздану реакцияларының теңдеулерін қүрастыра білу. Дэстүрлі эдістеме бойынша бұл теңдеулерді қүру үшін оқушылар мынадай іс-эрекеттерді жүзеге асырады: а) бастапқы заттардың формулаларын плюс белгісімен тіркеп жазу;
э) формулаларына қарап, тотықтырғыш пен тотықсыздандырғышты тауып, тотығу дэрежелерін қою;
б) реакция кезінде тотығу дэрежелерінің қалай озғеретінін бағдарлау, соларға сәйкес түзілетін реакция онімдерінің формулаларын жазып, электрондық теңдеу қүру. 242 в) реакцияға кіріскен және шыққан заттар бейтарап болатынын ескеріп, тотығу дэрежелерінің ѳскен және кеміген шамаларын табу, олар ѳзара тең болуы тиіс; г) теңдеуге коэффициенттер қою. Осы айтылғандарға сүйеніп, жоғарғы сызбанұсқада келтірілген мыс элементінің қатысуымен жүзеге асатын тотығу-тотықсыздану
жүктеу/скачать 2.23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||