Химияльщ номенклатура мен символиканың озара байланысын қалыптастыру

Химия тілінің қалыптасуы мен дамуының тарихи - логикалық жэне гносеологиялық талдауы, ондағы табигаттың химиялық суретің

Химия тарихы оның ғылым ретінде дамуын, негізгі үғымдарының қалыптасуын жэне озгеруін зерттейді. Химия тарихын ерте дүниеден бастап, қазіргі заманға дейін жеке кезеңдерге боліп қарастыру кең таралған.

Химия тарихын зерттеуге арналған ғылыми алғашқы еңбектер XYI11 ғасырдың соңында жарық коре бастады. Бүл салада И.Х.Биглеб, Т.Бергман, И.Гмелин, И.Тромисдорф, Т.Томсон,

0. 
   .Б.Дюма, Ф.Хефер, Г.Копп ошпестей із қалдырды. Бүлардан кейін де химияның тарихын зертгеуші ғалымдар саны молая түсті. Олардың копшілігі химияның даму тарихын, әсіресе бүрын зерттелген мэселелер тоңірегінде егжей-тегжейлі талдауға арналған. Сондықтан да бүл ғалымдар тарихи зерттеушілер арқылы химияның жеке ғылым болып таралуына, ғылымның қоғам дамуына қосқан үлесін анықтауда үлкен еңбек сіңіргендігін атап отуге болады.
   

Олар химияның тарихын ғылымдар дамуының бір болігі екенін дэлелдеп, оның ондіріске, қоғамға, адам санасына, жеке түлғаның қалыптасуына тигізген эсерін айқын ашып, химия ғылымының дамуын белгілі кезеңдерге жіктеді.

0. 
   Химия тілі қалыптасуының тэжірибелік кезеңі;
   

0. 
   Тілдік қүралдар жииақталып, химия тілі негізінің қалануы;
   

(Х і Хғ.).

Химия тіліне байланысты жазылған теориялық жэне эдістемелік эдебиеттерде химиялық символика мен химиялық номенклатураның тарихи қалыптасуы мен дамуы эр жақты, шашыраңқы түрде берілғен.

Алғашқы химия тілінің негізін француз ғалымы Лавуазье жасады. Ол химия саласында елеулі еңбек етіп, ѳшпестей із қалдырды. Оның айтуынша, эрбір жаратылыстану ғылымының үш жағы бар: ғылыми деректері, теориялық кѳзқарастары жэне тілі. Үшеуінің біреуі жетіспесе, ғылымның ѳсіп-ѳркендеуі мүмкін емес. Лавуазье жэне оның ізбасарлары еңбегінің нэтижесінде мынандай жетістіктерге қол жеткізілді;

0. 
   сол кезде белгілі болған реакциялар мен процестердің негізінде химиялық элементтің ѳзгермейтіндігі;
   

0. 
   зат молекуласының сақталу заңы эксперимент жүзінде дэлелденді, бүл химиялық реакция теңдеулерінің негізі болды;
   

0. 
   ғылымда физикалық аспаптар (таразы, ареометр, калориметр, термометр жэне т.б.) қолдану арқылы зерттеудің сандық эдістері қалыптасты;
   

0. 
   қатты , сұйық жэне газ, яғни бір заттың үш түрлі күйде болуы деғен Лавуазье кѳзқарасы іс жүзінде қолданыла бастады. А.Лавуазьеге дейін заттарды атауда бірыңғай ғылыми жүйе болмағандығы байқалады. Ол кезде газ күйіндегі жай заттардың атаулары түрақтана қоймағандығын мынандай мысалдардан байқауға болады.
   

Бүған дейін күрделі заттарды атаудың жэне топтастырудың ғылыми үстанымдары болмағаны белгілі. Оларға ат қоюда кездейсоқ белгілері ескерілді. Сүйық заттар алхимиядан келе жатқан дэстүр бойынша су, арақ, спирт жэне май деп аталды. Су мен арақ - түссіз жэне мѳлдір сүйықтар, мысалы: фагцен суы - ізбес суы мен сынап хлоридінің қоспасынан эзірленген дэрі; кремний сүйығы - ерігіш силикаттар; патша арағы - азот қышқылы мен түз қышқылының қоспасы. Спирттер - қайнау температурасы томен үшқыш сүйықтар: түз спирті (НС1), селитра спирті (HNO3), шарап спирті (СгНбО); несеп спирті (NH4 ОН). Майлар - түтқыр, қоймалжың сүйықтар: купорос майы (қою H2SO4), мышьяк майы (ASCI5), сурьма майы (SbCls), Сю Н]б терпентин майы (скипидар).

Алайда бүл атауларда жасандылыққа жол берілгені соншама, бір ғана - зат күкірт қьшіқылы бірде спирт (купорос спирті, күкірт спирті), бірде май (купорос майы) деп аталды.

Қатты заттар бойынша да тарихи қалыптасқан иоменклатурасы дүрыс болмай шықты. Олардың ішінде жиі үшырасатыны - түздар. Бүларда физикалық қасиетіне, түсіне (FeS04 х ТНгО) жасыл купорос), дэміне (MqS04 х УНгО ) қарай ащы түз немесе ғаламшар аты (РЬ(СНзСОО)2 Н2О - Сатурн түзы), кісі есімімен (КС1 - Сильвий түзы, Na2S04 X IOH2O - Глаубер түзы), қолданылуына қарай ас түзы (NaCl), ағартқыш ізбес СаОСі (хлорлы кальций) деп аталды. Бүл келтірілген мысалдар түрмыстық (тривиалды) номенклатураға жатады, оларда заттың атауы мен қүрамының арасында ешбір байланыс байқалмайды.

Кейінгі кезде химияның дамуы барысында жаңадан табылған заттар саны арта түсті де, кездейсоқ белгілеріне негізделген жон-жосықсыз атаулар саны молайды. Оның үстіне бір затқа бірнеше, эр түрлі заттарға бір ғана ат қою ѳріс алды. Мысалы: К2СО3 он түрлі, ал МпОг, МцСОз, MqO үшеуі бір атпен магнезия деп аталды. Осылайша, қайсы зат туралы сѳз болып отырғанын аңғару қиынға түсті.

Жогарыдагы мысалдарды дэлелдеу үшін химиялық номенклатура бойынша бір затты алып, оның үздіксіз ѳзгеріске ұшырағандығын кѳрсеттік. Олардың қалыптасып дамуында да кездейсоқ атаулардан бастап, заттың құрамы мен құрылысын ескеру ұстанымы қарастырылады. Бұл атауларды талдай келе ҒеЗг қосылыстарының тарихи қалыптасқан бірнеше аталымдарын кѳруге болады.

0. 
   Эр қосылыстың бір ғана аты болуы тиіс;
   

0. 
   Затқа оқымысты есімі берілмей, оның қүрамына кіретін бѳліктерінің атымен аталганы жон;
   

0. 
   Атаулар жасауда жорамал пікір қолданылмауы керек;
   

0. 
   Атаудың түбірі грек жэне латын тілдерінен алынганы дүрыс;
   

0. 
   Күрделі қосылыстың аты екі созден түрып, біріншісінде заттың қай класқа жататыны, екіншісінде озіне тәуелді аты берілуге тиіс;
   

6. Екі элемент бірнеше қосылыс түзсе, эр қосылыстың аты соз қосымшасы арқылы даралануы керек.

Жаңадан қүрылған номенклатура заттарды екі үлкен топқа біріктірді: жай заттар жэне күрделі заттар. Күрделі заттарды оксидтер, қышқылдар, негіздер жэне түздар деп жіктеу осы кезден басталды. Жай заттар номенклатурасын берген кезде негізгі үстанымы олардың ең басты қасиетін ескерді. Сонымен қатар элде де түрақтана қоймаган немесе заттың табиғаты жайлы қате үғым беріліп келген қайсыбір атаулар жаңартылды. Сѳйтіп бүрын түрліше аталып келген газдарға А.Лавуазьенің үсынуымен түрақты (оксигениум, гидрогениум және азот) атаулар берілді. Күрделі зат номенклатурасы да бір жүйеге түсірілді. Бүрынғы жасанды, кездейсоқ атаулар орнына заттардың жаңа жіктеуіне негізделген, екі созден түратын бинарлы номенклатура жасалды. Екі создің біріншісіне топтың, екіншісіне - осы топқа жататын қосылыстың аты берілді. Сойтіп, бір класқа жататын жүздеген заттар бірыңғай (біркелкі) аталатын болды.

Мысалы, бүрынғы купорос майы, күкірт спирті, купорос спирті орнына күкірт қышқылы аталды. Бір элемент тотыгу дәрежесі эр турлі бірнеше қышқыл түзсе, соз қосымшалары арқылы

Осыдан барып, XVIII ғасырдың соңында, химияның ғылыми номенклатурасының негізі қаланды. Дегенмен, химия ғылымы жетілдіріліп, жаңа сатыға кѳтерілсе де, әлі де кѳптеген жаңалықтар мен ѳзгерістер енгізуді қажет етті.

Химиялық тілдің негізгі бѳлігінің бірі - химиялық символиканың тарихи қалыптасуында жазба тілдің дамуындағы сияқты, жалпыға тэн заңдылықтардың бары байқалды. Мұнда да алдымен сурет таңбалар, одан соң сызықты пішіндегі таңбалар, ақырында әріп таңбалар жасалынғандығы аңғарылады.

"Химиялық номенқлатураның тэсілдері" (Морво, Лавуазье, Бертолле, Фуркура. Париж 1787) атты еңбекқе жүгінсек, символиканың даму сатысын байқауға болады.

Химия ғылымының дамуында терминология мен номенклатура, ұлттық тілге тэуелді болғандықтан, халықаралық деңгейге кѳтеріле алмады. Ондай деңгейге жету үшін химияльщ тілдің үшінші бѳлігі - химиялық символика қажет болды.

Химиялық символиканың қалыптасып, даму тарихы ертеден басталгандығы байқалады. Басқа ғылымдар сияқты химиялық білім ғылыми деректерден, жемісті ұғымдардан, заңдар мен теориялардан құралады. Химиялық символиканы жасауда қѳптеген галымдардың қатысуымен алхимияға қарағанда едэуір жетілдірілген химиялық белғілер пайдаланылды. Күрделі заттарды белғілеу үшін сызықша (-), жарты дѳңгелек (и), үшбұрыш (А) жэне шаршы түрінде квадрат (□) таңбалар қолданылды.

1787 жылы А. Лавуазье жоғарыда кѳрсетілген таңбалардың жеке заттар женінде нақтылы түсінік берудегі маңызына тоқталды. Дегенмен, бұл таңбаларды ғалымдар аз пайдаланды. Олар келесі ғасырдың басында Дальтон жэне Берцелиус таңбаларына ауысудың баспалдағы есебінде ғана ѳзінің тарихи маңызын сақтап қалды.

1813 жылы швед ғалымы Я.Берцелиус доңғелектер орнына эріптерден түратын химиялық таңбаларды үсынды. Ол таңбалар элементтің латынша атының бастапқы немесе одан кейінгі екінші эрпінің берілуімен белгілейді, эрбір таңба элементтің бір атомын жэне атомдық массасын кѳрсетті. Бір элементтің бірнеше атомын жазу керек болса, таңбаның алдына жэне жанына сан қойылады. Сойтіп, мүндай таңбалау іс жүзінде қолдануға аса қолайлы болды. Дальтон символдары бойынша (12 атом коміртегі, 22 атом сутегі, 11 атом оттегі) қанттың формуласын орнектеу үшін 45 доңгелек сызу керек болса, Берцелиус символикасымен қанттың атомдық қүрамы үш эріп таңбамен, үш сандық таңбамен жазылады: НггОц.

Бүл жоғарыда келтірілген деректерден, химиялық символиканы шартты таңбалар жүйесі ретінде қолдануды XIX ғасырдың аяғында Я.Берцелиус енгізгенін кореміз. Сойтіп, "химиялық символика" химия ғылымының дамуында дүние танудың маңызды қүралы жэне тиімді эдісі болып келеді. Қазіргі уақытта символика дэстүрлі атауын сақтап қалса да, шартты таңбалар жүйесіне тэн бірқатар белгілерін жоғалтып алды деуге болады. Соған қарамастан, ғылымда 0 3 орынын толық алған бүл үғым, басқа да түсініктермен қатар қолданылып жүр. Химиялық элемент таңбалары, заттардың химиялық формулалары, химиялық реакция теңдеулері дүние жүзілік химия тілі - химиялық символикамен жазылатын болды.

Сонымен, химиялық номенклатура мен символиканың қалыптасуы мен дамуы түрлі кезеңцерден отіп, озгерістер мен толықтырулардың арқасында қазіргі кезде қолданылып жүрген жүйеге дейін жетті. Химиялық тілдің қүрамдас болігі болып табылатын номенклатура мен символиканың даму тарихын беру арқылы оқушылардың дүниетанымдық козқарасын, ғылымға деген қызығушылығын артгыруға мүмкіндік туады.

Олар химиялық тілдің (символиканың) шығу тегі және оның дамуы ғылым заңдарының ашылуы мен теорияларының шығуымен тарихи байланысты екендігін корсетті.

Сонымен, химия тарихын зерттеушілер оның тілін арнайы қарастырмай, химиялык білімді тіркеудің қүралы ретінде ғана жол-жѳнекей баяндаган. Ал, И.Н.Нүғыманов арнайы зерттеу жүмыстарын жүргізіп, химия тілін семиотикалық жэне лингвистикалық табиғаты түрғысынан қарастырып, оны химия ғылымының даму тарихымен озара байланысты деп тапты.

Ѳз еңбектерінде И.Нүғыманов химия тілін үш жағынан қарастырды; біріншісі - химия тілінің тарихи қалыптасуы; екіншісі - химия тілінің таңбалар жүйесі қатынасы мен табиғи тіл; үшіншісі - химия тілінің химияны оқыту үрдісіндегі атқаратын функциялары. Бүл алынған нәтижелер арнайы оқулықтар, оқу құралдары және мақалалар түрінде жарияланып, қазақ мектептеріндегі оқушылардың химиядан білім алуына зор ықпалын тигізіп келеді.

Пириттің химиялық қүрамы анықталған соң күкіртті темір немесе темір сульфиді деп аталды. Соңынан табылған FeS қосылысы да күкіртті темір, темір сульфиді болып шықты. Осыдан барып химиялық қүрамы эр түрлі заттардың аттары бірдей болып.