Қ. Жұбановтың әліпби, емле туралы тұжырымдамалары
А.Байтұрсынұлы әліпбиі, яғни төте жазу 1912 жылдардан бастап қолданысқа енгені белгілі
жүктеу/скачать 26.49 Kb.
|
| А.Байтұрсынұлы әліпбиі, яғни төте жазу 1912 жылдардан бастап қолданысқа енгені белгілі.
Төте жазудыңең басты ерекшелігі мыналар еді: - қазақ тіліне сәйкес келмейтін басы артық әріптерді әліпби құрамынан алып тастады; - араб жазу заңдылығына тән диакритикалық белгілер қолданылмады; -дауыстылар жүйесі қазақ тілінің үндестік заңына сәйкес таңбаланды. А.Байтұрсынұлы әліпбиінде 24 әріп, 1 дәйекше белгісі болды. Дәйекше қойылмаған сөз жуан, дәйекше қойылған сөз жіңішке болып оқылатын. Яғни үш ақ дауыстысы бар араб әліпбиін, қазақ тілінің үндестік заңына сүйене отырып, еш қиындықсыз қазақ жазуына ыңғайлады. Ұзақ ғасырлар бойы қолданыста болған араб жазу жүйесі негізінен үш түрлі сатыда қызмет етті: қадим, жәдид, төте жазу. Осылардың ішінде төте жазу, яғни А.Байтұрсынұлының әліпбиі ана тілінде сауат ашудың ең тиімді құралы болды. А.Байтұрсынұлы әліпбиінде 24 әріп, 1 дәйекше болды. Ал дыбыстың саны, ғалымның өзі айтқандай – 43. Графеманың бесеуі (а, о, ұ, ы, е) дауыстының, 17-і (б, п, т, ж, ш, д, р, з, с, ғ, қ, к, г, ң, л, м, н) дауыссыздың, 2-і ( у, й) жарты дауыстының таңбасы. Ал фонеманың 9-ы (а, ә, о, ө, ұ, ү, ы, і, е) дауысты, 34-і (б, б ’ , д, д ’ , п, п ’ , т, т ’ , ж, ж ’ , ш, ш ’ , р, р ’ , з, з ’ , с, с ’ , ғ, қ, к, г, ң, ң ’ , л, л’ , м, м ’ , н, н’ , у, у’ , й, й’ ) дауыссыз. Сөйтіп, ғалым тіл дыбыс-тарын бір жарым есе аз әріп таңбаға сыйдырып, өз кезеңінде ең үнемді әліпби түрін жасады. Әліпби теориясында әріп саны фо-нема санынан аз әліпби жетілген жазу сипатын көрсетеді деген қағиданы қалыптастырған А.Байтұрсынұлының төте жазуы деп атауға болады. Сонда А.Байтұрсынұлының әліпбиі: Дауысты дыбыстар: а (ا(, о (و(, ұ (وو(, ы (ى(, е (ه (Дауыссыз дыбыстар: б (ب(, п (پ(, т (ت(, ж (ج(, ш (چ(, д (د(, р (ن) н ,)م) м ,)ل) л ,)ک) ң ,)گ) г ,)ك) к ,)ق) қ ,)غ) ғ ,)س) с ,)ز) з ,)ر) Жарты дауысты дыбыстар: у (و..(, й (ي( Төте жазу орфографиясының бір өзгешелігі орнына ч әрпінің қолданылуы. Оның себебін А.Байтұрсынұлы былай аша-ды: “ дыбысы дан гөрі -ға жақын, олай болғанда ш әріпінің түрі де (ж-ға) жақын болғаны ұнамдырақ көрінеді. Осы айтылған оймен қазақ тілінде /ш/ хәрпі алынбай /ч/ хар-пі алынды. Мұны алғаннан кемшілік аз, ұнамы көп. Мысалы, екінші, үшінші, бесінші һәм басқа сондай /ш/ келетін сөздерді екінчі, үшінчі, бесінчі деп жазсақ, бастапқылары ұнамдырақ көрінеді. Себебі, менің ойымша, мынау боларға: ш араб тілінде с-ға жақын дыбыс боларға керек, сондықтан басқа түркі тілін-де біздің с орнына жұмсалады. Мысалы, бас-баш, тас-таш, қас-қаш деген сөздерде”. Сонда ғалымның ойынша, араб тілі мен қазақ тіліндегі ш~с сәйкестігінен, дыбысын ч әрпімен таңбалап айыруға болады. “Әлбетте, харіп тіл үшін шығарған нәрсе. Олай болса, харіпі жоқ деп, тілдегі дыбысты жоғалту емес, ол дыбысқа жоқ харіпті іздеп табарға керек. Ол жалғыз бізде емес, өзге жұртта да болған, харіпке бола тілді бұзбайды, тілге бола харіпті бұзып өзгертеді”. Бұл Һ дыбысы одағайларда ғана естілетін дыбыс болса да, әріп арналу керек деген пікіріне келеді жүктеу/скачать 26.49 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|