Алаш зиялыларының ХХ ғасыр басындағы қазақ

Жетпіс жылдан астам уақыт жүріп өткен тарихи жолымыз көрсетіп бергендей, қазақ қоғам қайраткерлері тәуелсіз дербес мемлекет құру жолын таңдай отырып, қателескен жоқ еді. Ұлттық қанау мен ұлттық теңсіздік болған жерде езілген елдердің табиғи талаптары мен мүддесін қорғайтын саяси институттарға сұраныс та қалыптаспақ. Ал, осы негізде пайда болған мемлекеттің саналы түрде жалпы ұлттық- мұраттарға қол жеткізуді көздейтін шараларды іске асыруы да табиғи нәрсе. Өздерінің саяси еркіндігін алған елдердің бәрінде де осылай болған. Осы тұрғыдан алғанда, әрине "Алаш" партиясының өмірге келуі тарихи қажеттіліктен туған болатын.

Бірақ қазақ ұлт-азаттық қозғалысы қайраткерлерінің бұл әрекеті ескі Ресейдің тұтастығын көксейтін ақ қазақтар мен патша генералдарына да жаңа тоталитарлық жүйені орнатушы большевиктерге де ұнай қоймайды. Егер алғашқылары Ұлы Ресейсіз өз бетінше өмір сүре алмайтын бұратана халықтың ат төбеліндей сеператистік пиғылдағы өкілдеріндей қарап,
аяқтарынан шалса соңғылары саяси сауатсыз, аңқау елді арзан ұрандармен артына ертіп, ал оның көзі ашық көш бастаушылары "буржуазиялық ұлтшылдар", "ұлтшыл-уклонистер" деп жариялап, алдымен халықты оларға қарсы қойып, артынан бұларды асып-атып, рухани азапқа салып, жойып тынды(35).

Ұлттық саясатта түптеп келгенде ұлыдержавалық, империялық мақсатты көздеген бұл екі саяси жүйе де ұлттық мемлекеттік идеясынан қорықты. Сондықтан да, ұлттық шет аймақтарда бұл ойға қорғау салушылардың есімін атауға да тиым салынды. Міне, осыған байланысты біз соңғы уақытқа дейін қазақ ұлт-азаттық қозғалысы қайраткерлерінің өмір жолымен, олардың артында қалдырған творчестволық мұраларымен таныса алмай келдік. Халқымыздың өз еркіндігі үшін күрес жолында мәңгі өрлейтін терең із қалдырған қайраткерлеріміздің тізімі жетерлік.

Кеңес дәуірі кезінде жарық көрген ғылыми зерттеулерде саяси -идеялық ахуалдың қалыптасуына әсер еткен, факторлардың ролі, ықпалдары маркстік — лениндік көзқараспен бағаланды. Керісінше, қазақтың кең даласында анда-санда көрініс берген большевиктік идеологияның таралу заңдылығы, яғни социалистік революцияның болуы дәйекті қажеттіліктен
туды деген тұжырым, қағидалар ғылыми зерттеулерде аксиома ретінде дәлелденді. Ал, қазақ қайраткерлері қоғамды күшпен құлатып, дәстүрлі саяси-құқықтық мөдени дамуды ұлт санасына жат институттармен алмастыруға үзілді-кесілді қарсы болды. Философ А.Қасабековтың түсігінше: "XX ғасырдың басындағы қазақ ұлт-азаттық қозғалысының көрнекті қайраткерлері А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, М.Тынышбаев, М.Шоқаев және басқалары өмірдің обьективті жағдайларын өзгертуді күшпен емес, сананы сол процеске енгізу арқылы өзгерту керек деп уағыздады. Олардың негізгі идеялары-бостандық, тәуелсіздік, отаршылдық езгіден құтылу жолдары және қазақ халқын жалпы адамзаттық құндылыққа жақындастыру болды"(36).

Міне, сондықтан да XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамында қалыптасқан саяси-идеялық ахуалға большевиктік идеологияның ықпалы пәрменді болды, "революциялық қозғалысқа қазақ жастары белсенді араласты" деген жасанды тұжырымдар ақиқатқа сай келмейді. Ұлан байтақ қазақ жерінде большевиктік идеологияға мойынсұнған М.Сералин, С.Көбеев, Н.Ералин, М.Бекметов, Ы.Дүйсенбаев, Т.Бокин сияқты саусақпен санарлық қазақ жастарының астыртын жүргізген революциялық қызметінен саяси —идеялық ахуалда күрт өзгеріс болды деп сендіру ақиқатқа мүлдем қарама-қайшы екені даусыз.

Сонымен қатар, XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамының саяси-идеялық ахуалына түрік бірлігі түрікшілдік идеялардың қалыптасуы біршама ықпалын тигізді. Негізінде түрікшілдік идея "Айқап" журналының айналасында топтасқан қазақ зиялыларының саяси-құқықтық көзқарастары мен атқарған қызметтерінен анық байқалды. Зерттеуші Санжар Асфендияровтың пікірінше: "...пантурксизм қозғалысымен байланысып жүрген қазақтың интелегенттері "Айқаптың" айналасында жиналды (мысалы; М.Сералин, Б.Қаратаев, Ж.Сейдалин), бұл топқа татар интелегенттерінің де ықпалы тиді. Айқапшылар Ресейдегі түрік елдерін біріктіру керек деген пікірде болды"(37.)

Негізінен қазақ зиялыларының түрікшілдік идеяға бойсұнулары үлкен үш негізден бастау алды: Біріншіден, XX ғасырдың басындағы қазақ зиялылары өздерінің білімділігі мен ізденістері нәтижесінде байырғы түрік мәдениетіне, оның Байкал көлінен бастап, Қара теңізге дейінгі аралықтағы ұлы далада үлкен, күшті тайпалық бірлестік құрып, дүниежүзілік

Міне, осындай ұлттық маңызы зор мәселелерді жете түсінген Алаш зиялылары түрікшілдік туы астына топтасып, Орыс империясының зорлық - зомбылықты "бөліп ал да, билей бер" саясатына қарсы тұруға жан айғайымен шақырды(39).

Түрікшілдік, түрік етіп көтерген Ысмайылбек Гаспринский (Гаспралы) болды. Ол көзі тірі кезінде, халық арасында "біздің сүйікті ұстазымыз", "халықтың қызметшісі", "түрік-татар ұлтарының ағартушысы", "прогреске жол ашқан" сияқты теңеу, атақтарға ие болған еді. XX ғасырдың басында жаңадан қалыптасып келе жатқан қазақ зиялылары Ысмайылбек Гаспралыны бүкіл Ресей түркі халықтарыны мұңын мұңдап, жоғын жоқтайтын саяси көсемі ретінде танылды. Оның еңбектерін оқыған қазақ зиялылары түрікшілдікке бас ұрмай кетуі мүмкін емес еді. Ахмет Байтұрсынов, Мұхамеджан Сералин, Шәкәрім Құдайбердиев, Сұлтанмахмүд Торайғыров, Мағжан Жұмабаев сияқты қазақ зиялылары Ысмайылбек Гаспралының түрікшілдік идеяларын қазақ топырағында жандандырып, ел арасына түрік патриотизмі, түрік бірлігі рухының дәнін екті, фәлсафасын уағыздады.

Қазақ зиялыларының түрікшілдіктен нәр алған өздерінің көкейлерінен шыққан жалынды сөздері қазақ халқын саяси бостандық пен теңдікке жігерлендіргені хақ.

Демек XX ғасырдың басындағы Қазақстандағы саяси-идеялық ахуалдың қалыптасуына әр мағынадағы қағидалар мен теориялардың ықпал еткені ақиқат болып қала бермек. Сонымен, қазақ зиялыларының саяси-құқықтық, реформаторлық көзқарастары негізінде ұлттық прогресс, саяси бостандық, отарлық езгінің құрсауынан босану және саяси ұлттық, демократиялық мемлекет құру идеялары жатты. Себебі, қазақ қоғамының даму процесі, ішкі шиеленістер осы идеялардың іс жүзіне асуына дәйекті жағдайлар туғызған еді.

Жалпы Алаштық интеллигенция арасында большевиктер бағдарламасы әуел бастан — ақ қолдау тапқан жоқ. Олардың түсінігі бойынша, большевиктер ұстанған бағыт Қазақстан емес, тіптен Ресейдің өзіне де азапты болашақ әкелетін бағыт болатын Алаш қайраткерлері ең алдымен большевиктер бағдарламасындағы қоғамдық меншікке көшу туралы пікірді үзілді-кесілді қабылдаған жоқ. Өйткені олардың ойы бойынша, қазақ қоғамы жайында мұндай шаруаға бару мүмкін еместін, тіптен ондай әрекет, біріншіден, оны қабылдауға мүлдем даярлығы жоқ қазақ бұқарасы арасында түсінбеушілік туғызса, екіншіден, әлеуметтік теңдік орнатудан бұрын, әлеуметтік апатқа апаруы толық мүмкін еді. Дәстүрлі шаруашылық түрінің бұзылуы, қазақ шаруаларының жалпы қоғамның қоғамдық меншікке негізделген шаруашылық жүргізуге қай жағынан болса да даярлығының жоқтығын осындай нәтиже бермей қоймайды деп түсінді.

Қазақ зиялылары большевиктердің тап күресі туралы теориясын да қолдамады. Олардың түсінігі бойынша, қазақ қоғамы Ресейдегідей таптық жіктелу деңгейінен алыс жатты. Ал сол тарихи кезеңде отарлық езгідегі қазақ жұртына қандай да болсын жіктелуден гөрі ортақ ұлттық мүдде негізінде бірігу пуадай қажет болды. Жіктелу керісінше оны әлсіретеді, негізгі мәселелерді шешуге мүмкіндік бермейді деп түсінді.

Өз ретінде Алаш басшылары болыпевиктердің таптық жіктеу саясатына ұлттық тұтастық, бірлік саясатын қарсы қойды. Мәселен, Ә.Бөкейханов: "Біз қарап отырсақ қосақ арасында бос кетеміз. Қазақ жұрты болып бас қамын қылмасақ болатын емес. Есік алдынан дауыл, үй артынан жау келді. Алаштың баласы ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламадан соң, 200 жылда басыңа бір қиын іс келді. Ақсақал аға, азамат іні, отбасы араздықты, дауды қой, бірік, жұрт қызметіне кіріс! Алаштың басын қорғауға қам қыл"(40). ("Қазақ". 1918. № 260).

"Россия мемлекеті енді жақын арада үйірге қосылмайды. Бірліктен айрылсақ, мына орысша қаңғып кетеміз. Көш бастаған ақсақал аға, зиялы іні, жергілікті жұрт қызметін таза ақтар. Жалпы жұртқа мұрындық бол"-деп бостандыққа апаратын жалғыз жол ұлттық ынтымақ қана деп түсіндіруге тырысты.

Орынборда болған, Бөкейхан ұлдары бастаған съездің қарары бойынша күллі Қазақстанда "Алаш" партиясы құрылды. Оның губерния-губернияда облыстық комитеттері ашылды, уез-уездерде комитеттері ашылды. "Тіршілік" газетінен басқа газеттерде "Алаштың" жобасы жарияланды.

Ә.Бөкейхановұлы Сібірге, Омбыға, Семейге келіп баянадамалар жасады.

Мысалы: 1917 жылғы қарашаның 21-дегі "Қазақ" газетінің 25 нөміріндегі Бөкейханұлын Семейде қалай, кімдер күтіп алғанын жазған. Семейде Бөкейханұлын құрметтеп алдынан шығып сөйлеушілер: Шайқы Мұсатайүлы, Ахметжан Қозыбағарүлы, Маннан Тұрғанбайұлы, Сұлтанмахмұд Торайғырұлы, Жүсіпбек Аймауытұлы.

Содан кейін Орынборда "Алаш" партиясынан жалпы Ресейлік Учредительный Собраниеге Қазақстан губернияларынан белгіленген адамдардың тізімдері "Қазақ" газетінің 1917 жылғы 250-ші нөмірінде жарияланды:

"Алаш" партиясы атынан Учредительный Собраниеге аталған депутаттар:

Торғай облысынан нөмірі бірінші спискіге:

1. А.Байтұрсынұлы, 2. Ахмет Бірімжанұлы,

3.Сағындық Досжанұлы, 4.Абдолла Темірұлы,
5. Телмажан Мүрынұлы, 6. Ержан Оразұлы,

7. Әлихан Бөкейханұлы.

1. Ә.Бөкейханұлы 2.А.Тұрлыбайұлы, 3. Ә.Ермекұлы,

4. Қ.Ғаппасұлы 5. А.Сейітұлы, 6. М.Поштайұлы,

7.Е.Итбайұлы, 8. Ж.Ақпайұлы, 9. С. Жанайдарұлы,

10. Р.Мәрсекұлы, 11. Ж.Тілеуліұлы, 12, Б.Сәрсекұлы т.б.
III.Орал облысынан

1.Қ.Досмұхамедұлы, 2. Ж.Досмұхамедұлы, 3.Н.Ермағамбетұлы, 4. Ғ.Әлібекұлы, 5. С. Қаратілеуұлы,

6. О.Есенқұлұлы, 7. Ғ.Қашқынбайұлы

IV.Жетісу облысынан

Списке №2

1. М.Тынышбайұлы, 2. Шибалин (орыс), 3. О.Әлжанұлы,

4. Ашкасайский (орыс), 5. Ғабдуллин, 6. Ниязбекұлы,

7. М.Төлебайұлы, 8. Бабкин(орыс), 9. Пропкин(орыс),

1.Ы.Жайнақұлы, 2.ІПандириков (орыс), 3. Садық Аманжолұлы,

4.Д.Сауранбайұлы, 5. Б.Мәметұлы.
V.Бөкей ордасынан

Списке №8

І.Уәлитхан танашұлы, 2. Бақыткерей Құлманұлы.
Списке №2

1. Қадым Сармоллаұлы, 2. Сәлімгерей Нұралиханұлы.

Енді "Қазақ" газетінде жарық көрген "Алаш" партиясы туралы тілшілер мен зиялылардың мақалаларынан үзінді:

Омбыда областной "Алаш" партиясының комитеті ашылғандығы "Қазақта" жазылған комитетке сайланған адамдар:

Асылбек Сейітұлы, М.Жұмабайұлы, М.Саматұлы, Қ.Кәкенұлы, т.б. "Алаш" комитеті өр уезге учредительное собрание сайлауын халыққа түсіндіруге кісі шығарды. Бұлар Ақмола облысының 5 уезінде "Алаш" комитетін ашты.

"Қазақ" газеті. 1917. № 254. (аталған газеттің тілшісі).

"Семейде областной "Алаш" партиясының комитеті ашылған хабарын жазды..

"Алаш" партиясының Семейде уақытша областной комитеті ашылды. Комитетке кірген кісілер: Ә.Ермекұлы, Р.Мәрсекұлы, И.Әлімбекұлы, А.Қозыбағарұлы, Тұрағұл Құнанбайұлы, Ә.Бөкейханұлы т.б. комитеттің председателі Қалел Ғаппасұлы, Жолдас Ахметжан Қозыбағарұлы, секретары Сыдық Дүйсенбайұлы, қазынашысы Данияр Бөкейханұлы деп жазылған. "Қазақ" газеті .1917. № 253.

"Алаш" партиясы.

"Алаш" партиясының Орынборда Тургайский областной комитеті ашылды. Комитетке Орынборда тұратын он қазақ және 4 уезден қазақ, барлығы он төрт адам сайланды. Орынбордағы ағзалар: А.Бірімжанұлы, А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханұлы, Е.Омарұлы, .Жәнібекұлы, М.Дулатұлы,

Ғ.Жүндібайұлы, С.Досжанұлы, Т.Шонанұлы,(ЬІрғыздан), Е.Нұрмахамбетұлы (Ақтөбеден) Мырзағазы Есполұлы (Қостанайдан). Алаш партиясының областной комитет председателі Әлихан Бөкейханұлы, серігі Ахмет Байтұрсынұлы, секретары Міржақып Дулатұлы, қазынашысы Жанұзақ Жәнібекұлы.

"Алаш" партиясының ағзалық жарнасы бір сом деп жазылған.

"Қазақ" газеті. 1917. № 250.

"Алаш" партиясы

"Алаш" партиясына кіруге қазіргі шарт:

"Кіндік комитетінің айтқанын екі қылмайтын, бұйырғанын дәл орындайтын "Алаш" партиясының программасын жөн көрген адам кіреді",- дейді.

"Қазақ" газеті .1917. № 253.

"...14 ноябрьде Омбыдағы "Алаш" партиясының областной комитетінен мынадай телеграмма алдық:

"Алаштың" дұшпандары "Алаш" партиясын халыққа теріс түсіндіріп, өтірік хабар таратып жұр. "Қазақта" алаш партиясының жобасы басылып шықса екен".

"Қазақ" газеті. 1917. 12-ноябрь. № 28.

Партия тарихына қатысты келесі бір мәселе әрине оның қоғамдық қызметі. "Алаш" ұйымдық тұрғыдан қалыптасып үлгірмей-ақ жалпыресейлік Құрылтай жиналысына депутаттар сайлау шарасына қызу араласып кеткен еді. Оның бұл саладағы қызметі мынадай екі бағытта жүрді. Біріншіден, "Қазақ және осы 1917 жылдан бастап шыға бастаған "Сарыарқа" (Семей),

Мәселен, "Қазақ" газетіне Құрылтай жиналысына депутаттар сайлау шарасына дайындық барысы туралы Ақмола облыстық "Алаш" партиясы комитетінен мынадай хабар келіп түседі: "Алаш" комитеті әр уезге Учредительное Собрание сайлауын халыққа түсіндіруге кісі шығарды. Бұлар Ақмола облысының 5 уезінде "Алаш" комитетін ашты. Жұрттың бәрі "Алаш" атынан шыққан депутаттарға тас саламыз, онан басқаның бізге керегі жоқ деп бата қылысып тұр(27). ("Қазақ". 1917. №255).

Семей облысындағы сайлауға дайындық барысы туралы "Сарыарқада" мынадай хабар басылды: "Құрылтай сайлауы таянған себепті ел аңдаусыз қалмасын деп, областной қазақ комитеті Павлодар, Семей һәм Өскемен уездеріне 7 кісі шығарды. Семей уезіне шыққандар: Мұстақым Малдыбаев,
Мұхтар Әуезов, Шайхы Мұсатаев, Құрман Есенғұлов, Әшім Нұрмұхамедов Өскеменге барып, ондағы ақсақалдар азаматтарымен сөйлесіп, сайлау мәселесін түсіндірушілер шығару үшін Сыдық Дүйсембин кетті; Павлодарға да осы мақсатпен кеткендер Юсуфбек Аймаутов һәм Қаныш Сәтбаев(28).

Осындай мазмүндағы хабарлар жаңа құрылған түрлі

Сайлауға дайындық барысында мынадай бір елеулі

Заман рухына сай елді ұлттық бірлікке басқа да "Алаш" басшылары шақырды. Мәселен, М.Тынышбаев "Учредительное собрание" атты мақаласында "Мен ұлы жүз, сен кіші жүз, анау орта жүз демей, мен аталының баласы, бұл кіші ауылдың баласы демей, бәсекеге түспей, жұрт жолына құрбан болатын келісті адамдарымызды сайлауымыз тиіс" деп көрсетті.

Құрылтай жиналысындағы депутаттық орын үшін талас қазақ облыстарында негізінен социал-революционер (эсер), социал-демократтар (большевиктер) және "Алаш" партиясы арасында жүрді. Бұл партиялардың халыққа ықпалы қалаларда, көсіпорынды жерлерде және ауыл-селолық мекендерде әрқалай болды. Бұл арада мұндай күрделі мәселегше кең тоқталу мүмкін болмағандықтан аталған партиялардың қазақ жұрты арасындағы қызметіне қатысты өз тұжырымдамамызды келтірумен шектеледі.

Осы кезеңде жергілікті жағдай анағұрлым күрделі болатын. Біріншіден, 1917 жылдың екінші жартысында бүкіл қазақ облыстары көлемінде қолайсыз ауа-райына байланысты ауыл-шаруашылығында дағдарыс көріністері белгі бере бастайды. Сырдырия, Жетісу сияқты облыстарда тіптен аштық етек алды. Бұған сол уақытқа дейінгі соғыс шығындары, саяси тұрақсыздық қосылып, қалың бұқараны әбден қаңсыратқан еді. Қайсібір аудандарда жұрттың саясатқа көңіл аударарлықтай халі жоқ еді. Сол көңіл күйді айғақтайтын "Бірлік туы" газетінен алынған мынадай бір фактіге назар аударалық: "Жақында астық іздеп елден келген бір кісі басқарушымызға кіріп мына сөзді айтты: "Шырақтарым оқығандар, осы күні ел-жұрттың халі нашар. Елдің барлық үміті комитеттерде, һәм оларда қызмет етіп жүрген өздеріндей оқығандарда(ЗІ). ("Бірлік туы"1917 №16).

"Алаш" партиясына мынадай сипаттама берілді:

1. 
   ол контрреволюциялық партия болды;
   
2. 
   буржуазиялық-ұлтшылдық бағыт ұстанды;
   
3. 
   бай феодалдар мен мұсылман дінбасыларының мүдделерін білдірді;
   

Коммунистік партия "Алаш" партиясын контрреволюциялық партия деп санады. "Алаш" партиясына берілген мұндай сипаттама шындыққа мүлде сөйкес келмейді. "Алаш" партиясы I Бүкілодақтық съезде 1917 жылғы шілдеде, яғни қазан революциясына бірнеше ай қалғанда рәсімделді. Сондықтан партияның сол кезеңдегі құжаттарында өлі жеңіске жетпеген большевиктерге қарсылық туралы сөз мүлде болған жоқ. Егер 1917 жылғы ақпан революциясына дейінгі кезеңді алар болсақ, Қазақстандағы саяси қозғалыстың қайраткерлері Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Ақбаев және басқалар патшалық самодержавиеге мейлінше қас, оның еш уақытта бітіспейтін дұшпандары болды.

"Алаш" партиясы мен оның қайраткерлері қазан революциясынан кейін кеңес өкіметіне әлеуметтік-ізгілік принциптерді танымайтын халықтарды, ұлттарды таптық белгілері бойынша ғана бөлетін таптық саяси ұйым ретінде қарсы шықты. "Алаш" партиясының өз идеологиясы болды, оның мәні мүліктік айырмашылықтарына қарамастан, бүкіл халықтың мүдделері бірдей екендігін мойындауға саятын.

"Алаш" "буржуазиялық - ұлтшылдық партия" болды деген большевиктік тезис, біздің пікірімізше, екі бөліктен тұрады. Бірінші бөлігі- "Алаш" партиясының "буржуазиялық" сипаты. 1917 жылдың ақпан революциясына дейін "Алаш" қайраткерлері Ресейдің революциялық саяси партияларының тамырын басып, аңысын аңсады(32).

"Алаш" партиясының "ұлтшылдығы да" ойдан шығарылған және халықтың оны қолдамауы үшін таяз ойлы жандарға ғана арналған еді. Ұлтшылдық- идеология, психология, әлеуметтік саясат, дүниеге көзқарас және бір ұлтты екіншісінің бағындыру саясаты, ұлттық ерекшеліктер мен астамшылықты уағыздау, ұлт араздығын тұтандыру, сенімсіздік және жанжал туғызу(33).

"Алаш" партиясы бай- феодалдардың мүдделерін білдірді деген пайымдау да—жала жабушылық. Марксизм жалпы әлеуметтік идеяларды мойындамады, ол тек таптық идеологияны ғана таныды. "Алаш" партиясы өзі пайда болған кезден бастап-ақ халықты байлар мен кедейлерге бөлмей, бүкіл қазақ халқының мүдделерін жақтады.

"Алаш" партиясына тағылған келесі коммунистік айыптау-
оның панисламшылдығы мен пантуркистігі. Ұлт-азаттық қозғалысқы қосылғандар арасында исламшылдар мен түрікшілдер болғанын теріске шығаруға бола қоймас. Бірақ "Алаш" саяси партиясы діни негізде құрылған жоқ. "Алаш" қайраткерлері исламшылдық идеясын ешқашан- мойындаған емес.

"Алаш" қозғалысының тарихына қазірдің өзінде бірсыпыра еңбектер арналғанымен, осы кезге дейін "Алаш" партиясы Бағдарламасының жобасы жөнінде арнайы зерттеу жүргізілген жоқ. Ал онда қазақ халқының ұлт-азаттығы, саяси, экономикалық жағынан қайта түлеу идеясы қалыптасуының қиындыққа, қасіретке толы бүкіл жолы тайға таңба басқандай айқын көрсетілген еді.

"Алаш" партиясы бағдарламасының жобасы осы уақытқа дейін өзіне дүниежүзілік ғылыми жұртшылық назарын аударып келеді десек, артық айтқандық бола қоймас. Бұл ретте Алашорда материалдарының Америка Құрама Штаттарында басылып шыққаны дәлел бола алады. Бұл құжатты алғаш орыс тіліне аударғандар большевиктер еді.

"Алаш" партиясы бағдарламасының жобасы орыс тіліне кеңестік кезенде аударылып, жария етілді(34). Өкінішке орай, аударманың осы нұсқасы Алаш тарихын зерттеуде орын алған көптеген қиянатшыл пікірлерге негіз болып келеді.

Съездің оқу-ағарту ісі, әйел теңдігі және дін мәселесі бойынша қабылдаған шешімдері қазақ демократиялық интеллигенциясының бұл қоғамдық мәселелерді түсініп, шешуде өз заманындағы қоғамдық ойдың алдыңғы қатарында тұрғандығын айғақтайды. Мәселен, съезд оқу-ағарту ісіне байланысты "бастауыш білім жалпыға міндетті болсын, бастапқы екі жылда оқу баланың ана тілінде жүрсін, мектеп оқулықтары және мерзімді басылым "Қазақ" газеті емлесімен жазылсын" деп көрсетіп, ол әйел теңдігіне байланысты "әйеддер саяси құқықта ерлермен тең, ерге шығу еркі өзінде болсын, қалыңмал жоғалсын деп көрсетіп қаулы қабылдады(41).

Сондай-ақ съезд халықты бірнеше тізім жасап өзді-өзімен таласып кетуден сақтандырып, ондай болған жағдайда қазақ жұрты өзіне сыбағалы депутаттық орнын өзге жұртқа беріп қоятындығын ескертіп "бір облыста бір списоктен артық болмасын, ол список осы жалпы қазақ съезі көрсеткен список болсын" деді(42).

Жалпықазақ съезі "Шоран Исламда" қазақ өкілдері болсын, бірақ оның ағзалары әр халықтың санына қарай анықталсын, соған байланысты қазақ өкілдерінің санын кобейту жағы тез арада шешілсін деп көрсетіп, "Шоран исламға" мүшелікке 8 адамды сайлайды.

Сонымен бірге съезд Жетісудағы қайғылы оқиғаларға байланысты, оларға шек қоюды сұрап әскери және Ішкі істер министрлеріне жеделхат жолдады. Осы облыстағы "ашаршылықтан қырылып жатқан қазақ-қырғызға Алаш баласы жәрдем беруін" өтінді.

Бірінші жалпықазақ съезі қазақ саяси партиясын құру туралы мәселе қарап, мынадай шешім қабылдады: "Қазақ халқының өз алдына саяси партиясы болуды тиіс көріп, бұл партияның жобасын жасауды съезд "Шоран исламға" сайланған қазақ окілдеріне тапсырды. Партияның негізі демократическая федеративная парламентная республикаға құрылмақ.

Партия жобасын жасап болған соң өкілдер қазақ областной комитеттерінің қарауына жібереді. Онан кейін Учредительное собраниеге жиналған қазақ депутаттары қарап бекітеді(43).

Қазақ съезі партияның жобасы жасалғанша осы съездің қаулылары Учредительное собраниеге баратын қазақ депутаттарына наказ-аманат болады".

Қаулы тұжырымдамасы: Біріншіден, құрылатын партия
парламенттік негізде, демократиялық принциптерді басшылыққа алған, қазақ елінің ұлттық мүддесін қорғауды мақсат тұтқан саяси партия болуға тиіс. Екіншіден, партияның бағдарламасының жобасын "Шоран исламға" сайланған қазақ өкілдері жасап, оны облыстық қазақ комитеттерінің талқысына ұсынады.

Талқыдан өткен жоба Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына сайланған қазақ депутаттарының қарауына түсіп, бекітіледі. Үшіншіден, қазақ саяси партиясының бағдарламасы дайын болғанша Құрылтай жиналысына депутатыққа сайлауға түсетін кандидаттар бірінші жалпықазақ съезінің қаулыларын өздеріне міндет деп түсінулері қажет.

Енді партияның бағдарламасы жөнінде, "Шоран исламдағы" сайланған қазақ өкілдері Петроградта жиналмайтындығы, соған байланысты оларға жүктелген ұлттық саяси партия бағдарламасының жазылмайтындығы мәмле болған соң, бұл істі "Қазақ" басқармасына біріккен топ өз мойнына алды. Ал бағдарламаны тезірек дайындап жария етуге мынадай жағдай түрткі болады. "Қазақ" басқармасы 1917 жылғы 14 қарашады алаштың омбыдағы облыстық комитетінен мынадай мазмұндағы жеделхат алады: "Алаштың дұшмандары "Алаш" партиясын халыққа теріс түсіндіріп, өтірік хабар таратып жүр, "Қазаққа" да "Алаш" партиясының жобасы басылып шықса екен(44). Оның артынша тағы да Омбыдан сондағы қазақтар "өз алдына "Үш жүз" атты социалистік бағыттағы партия ашты. Партияның мақсаты-федерацияны жақтау һәм түрік-татар қауымдарын біріктіру, Учредительное собраниеге список кіргізу(45). "Қазақ" газеті 1917 12-ноябрь №28.

Міне, осындай жағдайдан соң "Қазақтың" 21-қараша күнгі санында "Алаш" партиясының бағдарламасы шығады(46). М.Дулатұлы 1929 жылы 30 қарашада ОГПУ тергеушісіне өз қолымен жазып берген жауабында "Алаш" партиясы бағдарламасының өмірге келуі жөнінде мынадай деп көрсетті:

"Сол жылғы (1917ж) күзгі айлардың бірінде Орынборда тұрған қазақ зиялылары, бастығы Бөкейханұлы мен Байтұрсынұлы "Алаш" партиясын жасауға ұйғарып, программ жобасын (проект программасы) жасадық. Сол жоба бекітілместен жоба бойынша қалды, еш уақытта "Алаш" партиясының съезі болып, жобаны қабылдаған жоқ, оны істеуге ол кездегі жағдай да мүмкіншілік бермеді.

Алаш қозғалысын өмірге алып келген негізгі екі себеп: отарлық тәуелділік пен феодалдық мешеулік екені белгілі. Осыған орай алаштық интеллигенция өз қызметінде негізінен екі мақсатты, яғни, біріншіден қазақ елін отарлық езгіден азат ету, екіншіден, қазақ қоғамын ортағасырлық мешеуліктен өркенистті әлеуметтік—экономикалық және мәдени даму жолына алып шығуды көздеді. Олай болса "Алаш" бағдарламасында бұл мақсаттар қалай көрініс тапты?

"Алаш" партиясы өз бағдараламасында Ресей мемлекетінің демократиялық, федеративтік республика болғандығын қалайтындығын білдірді.

Кезінде тарихшы Н.Мартыненко "Қазақ" газетінде жариялаған Алаш программасы жобасының орыс тілінде аударылған нұсқасын өзі даярлаған жинаққа енгізген болатын(47). Соңғы жылдарға дейін "Қазақ" газетінің қолға түспеуіне байланысты, тарихшылар негізінен осы Мартыненко аудармасын пайдаланып, сол бойынша тұжырымдыр жасап келді. Белгілі бір саяси мақсатты көздеген бұл аудармада "Алаш" бағдарламасында аса маңызды принциптік ойларды саналы түрде бұрмалаушылық орын алған еді. Мәселен, біріншіден, ұсынылып, отырған текстің жоба екендігі ескерілмейді, демек, оқырман оны қабылданған бағдарлама есебінде қабылдауы керек еді, екіншіден аудармада жоба тарауларының аты аталмай, құжаттық саяси-әлеуметтік бағыты әдейі солғын көрсетілді.

Мысалы келтіретін болсақ: "Мемлекет қалпы" атты тараудағы "федерация мағынасы құрдас мемлекеттер бірлесуі" дсгсн сөйлем "федерация-союз мелких государств" есебінде аударылып, мүлдем басқа реңк алады. "Жер мәселесі" атты тараудағы "бұрын алынған жерлердің мұжық отырмағандары қазаққа қайту" деген сейлем, Мартыненко аудармасында: "Все ранее отобранные у киргиз переселенцами земли должны быть возвращены обратно"(48)- деп ашықтан ашық бұрмалапады. Осы тараудағы сыбаға өлшеу- норма жердің топырағы мен шаруашылық түріне қарай жасалу" деген сөйлем "киргизы должны получить земли с более плодородной почвой" деп аударылды. Бағдарламаның саяси және әлеуметтік мазмұнын мейлінше реакциялық тұрғыдан тұқыртып көрсетуді көздеген бұл аударма, оқырманға "Алаш" партиясын сеператистік, "Қазақстан қазақтар үшін!" деген тар ұлтшылдық, ескі феодалдық тәртіптерді бұзылмаған күйінде қалдыруды көздеген саяси ұйым етіп көрсетуді көздеді. Бірінші жалпықазақ съезі қаулысын және партия бағдарламасын дайындау кезінде ұлт зиялылары мемлекеттік дербестік мәселесіне өлі де болса үлкен сақтықпен қарады.

Бағдарлама жобасының жалпы алғанда буржуазиялық -демократиялық сипатын, қоғамдық саяси құрылыста, әлеуметтік-таптық мәселелерде солғын тұстары болуы мүмкін екендігін мойындай отырып, сонымен бірге оның байлығын талан-тараждан қорғау, оқу-ағарту ісін халық мүддесіне сай құру сияқты ұсыныстары, қазақ қоғамының өз еркіндігі мен теңдігі үшін күресі барысында өмірге келген аса маңызды тұжырымдыр болатын.

Ал "Алаш" бағдарламасының жобасына басқа ресейлік партиялар бағдарламасына еліктеушілік нәтижесінде пайда болған документ, солардан алынып жазылған "қойыртпақ" ретінде қарау, әйтеуір қалай болғанда да Алаш қозғалысының ұлттық негізін жоққа шығару, сол арқылы "алаш интеллигенциясы" аталған әлеуметтік топты халыққа қарсы қою әрекетінен туындаған пиғыл еді.

"Алаш" партиясының бағдарламасында ашықтан-ашық феодалдық аристократияны шектеуге бағытталған шаралар қарастырылған жоқ болатын. Ұлттық бостандық пен бірлік үшін күрес кезеңінде ондай шараларды күн тәртібіне қоюдың өзі де сөзсіз қазақ қоғамын бөлініп-жарылуға ұрындырмай қоймайтын еді. Сондықтан да қазақ зиялылары сол тарихи кезеңдегі қазақ қоғамының ерекшеліктерін ескере отырып, ондай қадамға саналы түрде барған жай деп айтуға толық негіз бар. Олар әлеуметтік теңдік мәселесінде де жалпыұлттық мүдде, гуманизм тұрғысынан келетіндігін көрсетіп: "Алаш" партиясы қазақтың би, болыс, ауылнайлары сияқты орындарында қызмет ететін адамдар жұртқа пайдалы, жұрт үшін қызмет етуге көңілді адамдар болуын жаһид қылады. Земстволардың управаларында, милицияларында таза қызметші боларлық адамдардың атын халық қанауына салады.

"Алаш" партиясы ғаділдікке жақ, нашарларға жолдас, жебірлерге жау болады. Күш-қуатын игілік жолына жұмсап, жұртты тарқы ету жағына бастайды ",- деп жазды(49).

Салық мәселесі де осы тұрғыдан шешіледі. "Салық мал-ауқат, табысқа қарай байға-байша, кедейге-кедейше әділ жолмен салынады(50).

Қазақ жерінде зауыт, фабрика аз, соған байланысты қазақтың жұмысшлары да аз. Ал бар жұмысшылар заң панасында болады. "Алаш" партиясы жұмысшылар турасында социал-демократтардың меньшевик тобының программасын жақтайды".

Бағдарламаның антифеодалдық сипаты, әсіресе оның "негізгі құқық", "ғылым-білім үйрету" сияқты тарауларынан анық байқаған еді. "Россия республикасында,- деп көрсетілді бағдарламада,- дінге, қанға қарамай, еркек-әйел демей адам баласы тең" болады. "Жиылыс жасауға, қауым ашуға, жария сөйлеуге, газет шығаруға, кітап бастыруға- еркіншілік", заң орындарының рұқсатынсыз жеке адамдардың табалдырығынан аттап, ешкім тінтужүргізе алмайды, сот сұрап, билік айтылмай ешкім тұтқынға алынбайды.

Қазақ мемлекетінде оқу орындарының есігі кімге де болса ашық және оқу ақысыз болмақ, оқу жалпыға бірдей жайылмақ. Қазақ тілінде орта мектептер, университеттер ашылады, бастауыш кластарда ана тілінде сабақ жүргізіледі, Үкімет оқу ісіне араласпайды. Мұғалімдер мен профессорлар өзара сайлау арқылы тағайындалады.

Бағдарламада жер мәселесі арнайы тарауда қаралып, негізінен бірінші жалпықазақ съезі шешімдері тұрғысынан бяндалады.

Бағдарламаға байланысты осы айтылғандар алаш зиялыларының капиталистік қоғам немесе таза ұлттық мемлекет орнату сияқты мүдделерді өздеріне мұрат етіп қоймағандығын, олар үшін бірінші кезекте ұлттық саяси дербестік пен экономикалық-өлеуметтік даму жолына түсу тұрғандығын корсетсе керек.

Сондықтан да бағдарламада қойылған мақсат-мүдделердің жалпыұлттық, жалпыдемократиялық сипатын негізге ала отырып, біз "Алаш" партиясын "буржуазиялық ұлтшылдар" немесе "буржуазиялық либералдар" партиясы емес, ұлттық демократиялық бағыттағы партия деп атауға толық негіз бар деп санаймыз. Ал оны құрушы ұлт зиялыларын ұлттық-демократиялық интеллигенция деп атау орынды болады.

Бағдарламаның "Мемлекет қалпы" атты бірінші тарауы
қазіргі заң ғылыми тілімен айтқанда "Мемлекеттік құрылым" мағынасын білдіреді. Онда: Россия демократическая федеративная республика болады, деп, болашақ қазақ мемлекетінің Ресей құрамында болып, федеративтік құрылыс санатында тең құқықтық дәрежедегі қатынастарға ие болуы мүддесі көрсетіледі. Байқап қарасақ, "Алаш" партиясының бағдарламасында, дәл, қазіргі ТМД елдеріндегі сияқты, экономикалық мүддеде "ынтымағы бір", ал ішкі, сыртқы саясатта тең құқық дәрежелі дербес мемлекеттер болу талабы айқын көзделген. Бұл Кеңес өкіметі жариялаған федерециядан мередем айрықша дербестікті жария еткен мемлекеттік құрылым(51).

"Алаш" партиясының қызметіне А.Кенжиннің тарихи баға беру жөнінде" деген мақаласынан.

Өнеркәсібі дамымаған, сондықтан да индустриялық пролетариаты жоқ деуге болатын Қырғызияда (Қазақстанда-ред) ақпан революциясына дейін. Осы сөздің нақты мағынасында алғанда жекелеген саяси партиялар (кадет, социал-демократиялық, социалист-революционерлер) қатарында болған адамдарды қоспағанда, саяси партиялар болған емес. Рас, мұндай адамдардан басқа, патша өкіметінің езгісіне көзқарасы жөнінен революциялық пиғылдағы азын-аулақ зиялылар да болды.

1917 жылғы Ақпан революциясынан кейін Қырғызияда зиялылардың кең топтары арасында бұрын болып көрмеген өрлеу байқалады. Съезден кейін съезд және т.б. өткізілуде.

Қырғыз халқының буржуазиялық-демократиялық топтарының өкілдері социалист -революционерлер партиясына жазылуда.

Ол кезде социал-демократтар партиясына кіретін адамдар сирек кездесетін еді.

Түрлі партиялардың Құрылтай жиналысы алдындағы үгіт науқаны қырғыз халқы басшыларының алдына қай саяси партияға қосылу керек, кімнің тұғырнамасы мен тактикасын ұстану керек деген мәселе қойды.

Зиялылардың жоғары топтары белгілі бір партиялардың бағдарламаларын саяси талаптарының еңбекші бұқараға емес, жалпы қырғыз халқына қолайлы болуы тұрғысынан сынға алып, неліктен екені белгісіз, "бірде бір партияның" бағдарламасы қырғыздардың әлеуметтік- экономикалық тұрмыс жағдайларына сай емес деген қорытындыға келеді.

Бұл мәселе қырғыздардың мерзімді баспасөзінде 1917 жылғы маусым айында Бүкілқырғыздық І-съезді шақыру туралы мәселенің қойылуымен бір мезгілде көтерілген еді, ал онда, неліктен екені белгісіз, партиялық емес съезде партия бағдарламасының жобасын талқылау көзделген болатын.
Шынында да, 1917 жылы шілденің 21-інен 26-сына дейін Орынбор қаласында өткен Бүкілқырғыздық І-съезде "қырғыздар үшін" саяси партия құру туралы мәселе талқыланды.

Съезд "қырғыздар үшін" ерекше саяси партия құру, мұның үстіне оның бағдараламасының жобасын әзірлеуді мұсылмандардың Бүкілқырғыздық Кеңесіне (Петроградта) сайланған өкілдерге тапсыру қажет деп тапты. Партия құру туралы съезде былай делінді:

"Бағдарламаның негізіне демократиялық (парламентарлық) федерациялық республика принциптері алынуға тиіс: бағдарлама әзірлеу жөнінен Бүкілресейлік Мұсылман кеңесіне мүше қырғыздар оны қырғыз облыстық азаматтық комитеттеріне сарапқа салуға жіберуге міндетті Бағдарламаны Құрылтай жиналысындағы қырғыздардан тұратын жалпы жиналыс түпкілікті бекітуге тиіс".

Бүкілресейлік Мүсылман кеңесіне тағайындалған қырғыз өкілдері дер кезінде бас қоса алмады. Сондықтан ерекше қырғыз партиясы бағдарламасының жобасы жасалмай қалды.

"Алаш" партиясы бағдарламасының жобасын сол кезде Орынбордағы оқыған зиялы қырғыз адамдарының тобы әзірледі. Бекітілген бағдарламасы да, орталық комитеті де жоқ "Алаш" партиясының атынан бүісіл қырғыз өлкесі бойынша қырғыздардан Құрылтай Жиналысына мүшелікке кандидаттардың тізімі жарияланды, тегінде, Құрылтай Жиналысына сол тізім жетсе керек.

Жалпы алғанда "Алаш" партиясы бағдарламасының жобасы мыналарға келіп саяды.