1 Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Talap» коммерциялық емес акционерлік қоғамы

136
жер иеленушөліктің құрамына жердің ұтымды пайдалануын
қамтамасыз ететін жер шаруашылыктың мамандандырылғандғына сай
алаптардың аудандары мен түрлерін енгізу керек;
жер иеленушөліктің кескін үйлесімі (конфигурациясы) әртұтас және
өндіріс пен территорияны ұйымдастыруға ыңғайлы болуға тиісті;
Жер иеленуіліктің территориясындағы шаруашылық орталықтардың
дұрыс орналасуын қамтамасыз ету, олардың өзара және алаптар мен
сырттағы өндірістік орталықтарымен транспорттық байланыстарын
қолайлыландыру қажетті. Ауылшаруашылық жер иеленуіліктерге қандай
өөзгерістер болса да осы принциптердің негізінде енгізілуге тиісті.
Нарық
экономикасына
көшу
кезеңінде
меншіктің
әртүрлі
формаларына, соның ішінде жеке меншікке негізделген меншік иелерідің
саналуан түрлері пайда болуда. Әсіресе, бұл шаруа қожалықтарына қатысты.
Бірақ экономикадағы осындай жаңа құбылыстар жерге орналстыру теориясы
жағынан әлі толық зерттеліп үлгерген жоқ. Сол мәселелердің ішінде -
ауылшаруашылық жер иеленушөліктердің құрылу жөніндегі теориялық
негіздері мен әдістемесі. Ауылшаруашылық жер иеліктерді құру жобасы
бірнеше құрама білшектерден тұрады:
жер иеленушөліктің ауданын белгілеу;
жер иеленушөлікті орналастыру және қалыптастыру;
шаруашылықтардың орталық мекендерін орналастыру;
жер иеленушөлікті құруға кажетті алаптардың түрлері мен аудандарын
анықтау;
жер иеленушөліктің межелерін жүргізу;
ауыл шаруашылық территорияны реттестіру жобасын жасау.
Енді әрбір құрам бөлшегінің нақты мазмұнын қарап өтелік.
Жер иелеленушөлікті орналастырғанда территорияның қазіргі күні мен
реттігі, яғни елді мекендердің үлкендігі мен орналасуы, жол торабы және т.б.
мұқият ескеріліп отырады. Сонымен қатар жаңадан жолдар, каналдар және
басқа өндіріс құралдарын салу мүмкіншөліктері мен қажеттіліктер
қарастырылады. Оларға шығындалатын қаржы, олардың мөлшерлері
максималды түрде қысқартылуға тиісті. Бұл үшін аталған өндіріс құралдарын
барынша толығырақ пайдалану мүмкіншөліктері іздестіріледі.
Орталық мекен мен елді мекендердің өзара және алаптар мен қатынасы
ыңғайлы болуына көп көңіл бөлінеді.
Сонымен бірге жер иеленушөліктің өзі біртұтас массив түрінде
карапайым конфигурациялы болуға тиісті. Ең қолайлы квадрат немесе тік
бұрыш кескін үйлесімді. Жер иеленушөліктің территориясы, мүмкіндік
болғанша, өзен, жол, орман т.б. бөлшектелмеуге тиісті. Егер де оның ауданы
бір қатар массивтерден құралса соңғылардың аралығын қысқартуға тырысу
керек. Бөлек орналасқан шағын жер массив бірнеше шаруашылықтарға
бөлшектемеген дұрыс.
Жер иеленушөліктің тұтастығы арнайы тұтастық коэффициентімен
бағаланады. Бұл көpceткіштерді жер иеленушөліктің периметрін (км), сондай
ауданды квадраттың периметріне білу нәтижесінде шығады:

137
Кт = Р
П
4 бұнда,
П - жер иеленушөліктің периметрі, км;
Р – жер иеленушөліктің ауданы, км
2
Неғұрлым
бұл
коэффициент
төмен
болса,
соғұрлым
жер
иеленушөліктің тұтастығы талапқа сай болғандығы. Жер иеленушөліктің
тұтастығы мен шаруашылықтың орталық мекеменің орналасқан орташа
қашықтық деген аса маңызды техника-экономикалық көрсеткіш тәуелді.
Соңғымен, өз кезегінде, транспорттық шығындардың мөлшері себептеледі.
Шамамен бұл көрсеткіш мына формула арқылы табылады:
Корт = Ко.м. х Кж х Р; бұнда,
Р - жер иеленушөліктің ауданы, км
2
Ко.м - орталық мекеменің орналасуын ескеретін коэффициент;
Кж - жолдардың кисықтығын ескеретін коэффициент.
Жол коэффициенті 1.3.-1.4. шамасында. Орталық мекеннің орналасуын
ескеретін коэффициент арнайы таблица арқылы табылады. Оның шамасы
иеленуге берілетін учаскенің ұзындығы мен көлденеңінің ара қатысымен
және орталық мекеннің орналаласуымен (учаскенің ортасында, шетінде,
жартылай диагональдық ортасында) байланысты. Мысалы, орталық мекенді
жер иеленушөліктің ортасында шетіне қарай ауыстырғанда орташа
қашықтық екі есеге дейін өседі.
Жер иеленушөлікті қалыптастыру процесі экспликацияны жасаумен
аяқталады. Бұнда
Ж
ерге орналастыруға дейінгі және содан кейнгі бөлінген
жалпы жер иеленушөлік пен алаптардың жеке түрлерінің аудандары
көрсетіледі.
Орталық мекендерді орналастыру. Бұл мәселе екі өзара байланысты
міндеттерді қамтиды. Орталық мекеннің тұратын жерін белгілеу және оны
жайғастыруға (салуға) учаске таңдау. Жаңадан салынатын орталық мекенді,
жоғарыда айтылғандай жер иеленушөліктің ортасына қарай орналастырған
жөн. Сонымен қатар оны сумен қамтамасыз ету мүмкіндіктерін, басқа елді
мекендермен (аудан, облыс орталықтарымен) транспорттық байланыстарын
ескеру қажетті.
Егерде орталық мекен ретінде бар елді мекендер пайдаланылса,
ортаның арасынан ең ірісі жақсы жабдықталғаны және ыңғайлы орналасқаны
алынады.
Жep иелікті кұруға қажетті алаптардың түрлері мен аудандарын
анықтау. Жер иеленушөлікті құруға кажетті алаптардың түрлері мен
аудандары шаруашылықтың мамандандырылғандығына тікелей байланысты.
Олар кәсіпорынның жоспар, алып отырған барлық салаларының ойдағыдай
дамуын қамтамасыз етуге тиісті мысалы, қой шаруашылықтарында
жерлердің басымы жайылымдар, ал мақта өсіретін ауылды елді мекендерде
алаптар болуы қажетті.

138

жүктеу/скачать 5.11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: