1 Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі



Pdf көрінісі
бет46/236
Дата18.05.2022
өлшемі6.3 Mb.
#456981
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   236
Totin Filosofia (1)

 

 
 
ЕРТЕ ТҮРКІ ЖӘНЕ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ 
ИСЛАМДЫҚ КЕЗЕҢ 
 
 
VІ - ХІV ғ.ғ. 
 

 
 
ҚАЗАҚ АҚЫН-ЖЫРАУЛАР КЕЗЕҢІ 
 
ХV - ХVІІІ ғ.ғ. 
 

 
 

РЕСЕЙЛІК-СОВЕТТІК ОТАРШЫЛДЫҚ
КЕЗЕҢ 
 
 
ХІХ – ХХ ғ.ғ. 
 

 
 
ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ 
ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ КЕЗЕҢІ 
 
 
ХХ ғ. ортасынан 
беріге дейін 
 
 
 
 
 
 


137 
80 - кесте 
ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ БАСТЫ ҰҒЫМДАР 
 
 
ҰҒЫМДАРЫ 
 
 
 ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МӘНІ 
 
 
АРУАҚ 
 
жан денеден бөлек өмір сүреді деген көне ұғымнан 
туған діни наным, адамдарды желеп-жебеп 
жүретін рухы (аруағы). 
 
 
 
ЖЕРҰЙЫҚ 
 
«жер» - халық, мемлекет, «ұйық» - ұю, бірігу, 
яғни ұлт болып, бір мемлекет болып бірігу
 
 
 
ҚАНАҒАТ 
 
барға риза болу, місе тұту, нысаптан шықпау, 
нәпсіге ермеу. Қанағатшыл кісі – кішіпейіл, 
қарапайым, игі жұмсақ. 
 
 
ҚАРА ӨЛЕҢ 
 
еркін, халықтық сарын; 
 
 
 
ТӘҢІРІ 
 
мықты, ер, құдіретті, яғни көне түркілердің діни 
наным-сеніміндегі Көк-Аспанмен теңдестірілген 
Құдай образы. 
 
 
 
БАҚСЫЛЫҚ 
 
Шаманизм - бақсылық, бақсыға табыну. Дәстүрлі 
ой машығының ең көне түрлерінің бірі. 
Тотемизмнен кейінгі, монотеистік діндерден 
бұрынғы ритуалды – магикалық дүниетаным; 
 
 
 
БЕРЕКЕ 
 
Адамның, отбасының, яғни қоршаған ортаның 
табиғатпен үйлесімділігі, жарасымдылығы; 
 
 
 
 


138 
81 - кесте 
 
ҚАЗАҚТЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ 
 ОЙ-ПІКІРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ 
____________________________________________________ 
 
 
 
ФИЛОСОФ-ЖЫРАУ-ИДЕОЛОГ 
 
 
 
1. БЕЛГІЛІ БІР АСПАПТА ШЕБЕР ОРЫНДАУШЫ 
Мысалы: «Нағыз қазақ –қазақ емес, нағыз қазақ –
домбыра!» (Қ.Мырза-Әлі) және т.б. 
2. ШЕШЕН – ОРАТОР 
Мысалы: «Орақ тілді от ауызды», 
«Қара қылды қақ жарған» және т.б. 
3. АЙТЫСКЕР – АҚЫН 
Мысалы: «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ!» 
 және т.б. 
4. БИ 
Мысалы: «Жер дауы мен жесір дауы» (елдің сыртқы 
және ішкі саясатына араласатын саясаткерлер), т.б. 


139 
82 - кесте
ЕРТЕ ЖӘНЕ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ КЕЗЕҢДЕГІ
ҚАЗАҚТЫҢ ФИЛОСОФИЯСЫ 
_______________________________________________________ 
 
 
 
 
 
ТҮРКІ КЕЗЕҢІ 
– фетишизм, 
тотемизм, анимизм, 
шаманизм элементтерінің 
болуы, жоғары құдай – Көк- 
Тәңірі идеясы және т.б. 
ИСЛАМНЫҢ 
ЫҚПАЛЫ- 
жергілікті наным-сенімдерді 
ығыстырып шығарды, қазақи 
түркі мәдениеті қалыптаса 
бастады, ертедегі қазақтың 
эпостық жыр 
шығармаларындағы 
философиялық толғауларға 
қайтадан бетбұрыс жасалды
 
және
т.б.
Көк –Тәңірі, 
Ұмай - Ана,
Қыдыр-Ата,
Қорқыт–Ата
және т.б.
Жүсіп Баласағұни (ХІ-ғ.), 
Махмұд Қашқари (ХІ-ғ.), 
Қожа Ахмет Иассауи (1094-1167), 
Ахмет Йүгнеки (ХІІ-ғ.), 
Сүлеймен Бақырғани (1104-1186), 
Майқы би Төбейұлы (1105-1225), 
Мөңке би Төлеұлы (1205-1259), 
Едіге Құтлық-Қабанұлы(1354-1419), 
Бәйдібек би Қарашаұлы (1356-1419) 
және т.б. 
ТҮРКІ ЖӘНЕ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ИСЛАМДЫҚ КЕЗЕҢ 
 


140 
83 - кесте 
ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ
АҚЫН–ЖЫРАУЛАР КЕЗЕҢІ 
__________________________________________________________________ 
 
1-ші КЕЗЕҢІ:
ХV - XVІІІ ғ.ғ. 
2-ші КЕЗЕҢІ:
ХІХ – ХХ ғ.бас.
Қазтуған-жырау Сүйіншіұлы (ХVғ.), 
 
Асан-Қайғы Сәбитұлы (1361-1469), 
 
Аймадет Доспамбет (1490-1523),
Жиембетжырау Бортоғашұлы(ХVІғ.), 
Шалкиіз Тіленшіұлы (1465-1560), 
Ақтамберді Сарыұлы (1675-1768), 
Тәтіқара ақын (ХVІІІғ.), 
Бұқар Қалқаманұлы (1685 -1777), 
Шал-Тілеуке Құлекеұлы (1748-1819) 

Махамбет Өтемісұлы (1804-1846), 
Шернияз Жарлығасұлы (1806-1867), 
Жанақ Сағындықұлы (1770-1846), 
Шөже Қаржаубайұлы (1808-1895), 
Сүйінбай Аронұлы (1815-1898),т.б. 
 
«Зар-заман поэзиясы» өкілдері – 
Дулат Бабатайұлы (1802-1874), 
Шортанбай Қанайұлы (1819-1881), 
Мұрат Мөңкеұлы (1843-1906), т.б. 
 
Ақмолла Мұхамедиярұлы 
Нұржан Наушабайұлы 
Әбубәкір Кердері 
Шәді Жәңгірұлы 
Мақыш Қалтайұлы 
 
 
 
 
АҚЫН-ЖЫРАУЛАР КЕЗЕҢІ 
 
 
 
 


141 
84 - кесте 
РЕСЕЙЛІК-СОВЕТТІК ОТАРШЫЛДЫҚ КЕЗЕҢДЕГІ
ҚАЗАҚТЫҢ ФИЛОСОФИЯСЫ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1-ші 
кезеңдегі - ХІХ ғ.қазақ
ағартушыларының
әлеуметтік-қоғамдық
көзқарастары 
Алаш-Қазақ ұлттық-
мемлекеттік құрылым
идеясы 
 
Шоқан Уәлиханов (1835-1865),
Ыбырай Алтынсарин (1841-1889), 
Абай Құнанбаев (1845-1904) 
және т.б. 
 
Әлихан Бөкейханов (1866-1937), 
Ахмет Байтұрсынов (1873-1938), 
Міржақып Дулатов (1885-1935), 
Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931), 
Мағжан Жұмабаев (1893-1938), 
Халел Досмұхамедов (1883-1937), 
Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893-
1920) және т.б. 
Шәкәрім Құдайбердіұлы (1858-1931), 
Мәшһүр-Жүсіп Көпеев (1858-1931) 
және т.б. 
Сәкен Сейфуллин (1894-1938), 
Бейімбет Майлин (1894-1938), 
Ілияс Жансүгіров (1894-1938) т.б. 
Мұстафа Шоқай (1890-1941), Тұрар 
Рысқұлов (1894-1938) және т.б. 
2-ші кезеңдегі 
– қазақ 
ағартушыларының 
дүниетанымдық 
көзқарастары 
Пролетарлық-социалистік
(советтік) идея 

Бүкілтүркілік – Түркістан
идеясы

ХІХ – ХХғ. бас. ұлт зиялыларының 
ҚАЗАҚ ЕЛІ-
НІҢ
 
БІРЛІГІ 
жөніндегі саяси-қоғамдық көзқарастары 
 


142 
85 - кесте 
 
ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
 
__________________________________________________________ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Тәңіріге, аруаққа сиыну, тәубелік ой-сана 
 
Философиялық ой ерекше формада – әдеби шығармада, 
өлең-жырларда, нақыл сөздерде, айтыс өнерінде
көрініс тапты 
 
Қазақ философиясында экзистенциялық сарын басым 
 
Болмыс пен бейболмыс, Абсолюттік Жаратушы,
жалған дүние мәселелері 
 
 
Батыс философиясындағы жүйеліліктен гөрі,
жеке-ойшыл тұлғалардың дүниелік көзқарастары 
құндылыққа ие 
 
 Адам, мораль, эстетика, әдептілік тақырыптарына 
 көп көңіл бөлінді 
 
 
 
 
 
 
Әлеуметтік әділеттілік, еркіндік, ізгі қоғамды аңсау 
 
 
 
 
 
 
ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ 
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 


143 
86 - кесте 
 
ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ҚАЗАҚТЫҢ ФИЛОСОФИЯСЫ 
________________________________________________________________ 

Қасымжанов Ағын Хайроллаұлы (1931- 2000),  

Әбділдин Жабайхан Мүбәрәкұлы (1933ж.туғ.), 

Нысанбаев Әбдімәлік (1937ж.),

Қасым Рахматуллин (1920-2006),

Досмұқан Кішібеков (1925), 

Қажымұрат Әбішев (1931 ж.туғ.),

Төлеуғазы Әбжанов (1934 ж.туғ.), 

Мұрат Сәбит (1938 ж.туғ.), 

Аманкелді Айталы (10.09.1939ж.туғ.), 

Сәбитқазы Ақатай (1942-2003), 

Аманжол Қасабек (05.04.1943ж.), 

Мұхамадияр Орынбеков (1946-2006), 

Серік Мырзалы (1946ж.туғ.), 

Ғарифолла Есім (15.04.1947ж.туғ.), 

Жақыпбек Алтаев (1948 ж.туғ.), 

Алтай Тайжанов (1949 ж.туғ.),

Ақылбек Келбұғанов (1951-1986), 

Мұхтар Изотов (1954 ж.туғ.), 

Серік Нұрмұратов (1958ж.), 

Мұртаза Бұлытай (1969 ж.туғ.) және т.б. 
 
 
ҚАЗАҚТЫҢ ФИЛОСОФИЯСЫ 
 
ҰСТАНҒАН БАҒЫТТАРЫ: 
Қазақ Елі - өз тәуелсіздігін алғанға дейінгі 
көзқарастардан, догмалардан арылып, әлемдік 
философияға жақындай түсу, тіл, дін, діл 
мәселелеріне көңіл бөлу, қазіргі заманғы шетел 
философиясы ағым-бағыттарын зерделеп,
қазақ философиясын
ұлттық мүдде тұрғысынан қайтадан жаңғырту 
 
 
 


144 
Қосымша сұрақтар: 

Қазақ философиясының өзіне тән ерекшеліктері. 

Қазақ философиясының дамып, қалыптасуының негізгі кезеңдері. 

Ертедегі түркілердің мифологиясы. 

Тәңіршілдік (Тенгрианство). 

Түркі халықтарының исламдық көзқарастарының ерекшеліктері. 

Түркі философиясының қайнар көздері қандай? 

Түркі философиясының ерекшеліктері қандай? 

Түркі фәлсәфасы - дегеніміз не? 

Неге тоталитарлық идеология түркі философиясына қарсы шықты? 

Түркі философиясының інжу-маржандары қандай? 

Орта ғасырдағы түркі ойшыл-философтарына жалпы сипаттама 
беріңдер? 

Құт ұғымының мәнін ашып көрсетіңіздер? 

XIXғ. қазақтың қоғамдық және философиялық ойының дамуы. 

Абай - қазақ-түркі философиясының көрнекті өкілі екенін дәлелдеңдер. 

Философиялық мұраның тұлғаның рухани қалыптасуындағы рөлі 
қандай? 

Абайдың адамгершілік жөніндегі философиясы. 

Ш.Құдайбердіұлының діни философиясы.

М.Шоқайдың әлеуметтік-философиялық көзқарастары. 

Советтік дәуірдегі – Қазақ философиясы.

Қазақ философиясына ұлттық тәуелсіздік тұрғысынан (немесе ұлттық–
дүниетанымдық көзқарас тұрғысынан) сипаттама беріңдер. 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   236




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет