1 БӨлім. Глоссарий автотрофный

Өсімдіктер мен қарапайым және жоғарғы сатыдағы жануарлардын, кейбір клеткаларыньщ тітіркендіргішке қарай керісінше қозғалыс жасау арқылы беретін жауап реакциясы: жануарларда таксис, өсімдіктерде тропизм Деп аталынады. Қозғалыстың тітіркендіргішке кері бо-луына байланысты таксис оң және теріс болуы мүмкін. Тітіркендіргіштер түрінің көп болуына байланысты так-систерде әр түрлі болады. Химиялық заттардың әсеріне организмнің жауап беруі хемотаксис сәуле әсеріне — гелиотаксис, электр тогі әсеріне — гальванотаксис, қат-ты заттардың әсеріне — тигмотаксис және сұйық заттың әсеріне — реотаксис қозғалыс реакциялары жиі кездесіп отырады.

Жылылық тітіркендіргіш — клетканың тіршілік әрекетін езгертіп отырады. Температураның жоғарылауы клетканың тіршілік әрекеттерін күшейтеді, төмендеуі, ке-рісінше, тежейді. Бірақ температураның көтерілуі белгілі шекке дейін ғана қолайлы, бүдан соң ол керісіниіс көрсетеді. Клетканың тіршілігіне колайлы температура оптймальды температура деп аталынады. |

Жылы қанды жануарларда температураның 45 градусқа дейін көтерілуі белокты үйытып, клетканы бірнеші минутта өлтіреді. Бірақ, кейбір жағдайда клетка едәуіі жоғары температураға бейімделе алады. Мысалы, кейбі| микробтардың споралары 100 градус жылылықта, тіт одан жоғары температурада бірнеше сағат бойы тіршілі; ете алады. Клетка төмен температураға да бейімделгііі келеді. Бақаның аталык жыныс клеткалары нольден тө менгі температурада көп уақытка дейін тірі қалады. Мал дың аталық жыныс клеткаларынын да төменгі темпера тураға шыдамды келетініне байланысты оны үзақ сақ-тауға және алыс жерге тасуға болады. Глицеринмеч тоназытылған қанның қызыл түйіршіктері тіршілік қа-і сиетін көпке дейін жоймайды. Дегенмен, клетканың тір-5 шілік етуі үшін температураның ауытқуы сәл ғана болуы керек.

Химиялық тітіркендіргіштер. Ортаның жағдайын өзгерту арқылы клеткаға тікелей әсер етеді. Қлетканы коршаған сұйыққа кандайма болмасын бір затты қоссақ, ол сүйықтықтың физикалық (осмос қысымын, меншікті салмағы т. б.) қасиетін өзгертеді. Химиялық тітіркендіргіштер белгілі бір концентрацияда клетканың тіршілік әрекетін күшейтеді. Мысалға жүмыртқа клеткасының үрыктанбай көбеюін (партеногенез) алуға болады. Кейбір түздардың, май кышқылдарының және көптеген басқа!

заттардьщ белгілі концентрациясымен әсер ету арқылы партеногенез жасауға болады. Ал осы заттардың басқа мелшердегі концентрациясы жұмыртқаны дамытудың, орнына, оның тіршілігін жояды. Сонымен химиялық тітіркендіргіштер клетканың тіршілік әрекетін күшейтумен қатар оны бәсеңдетеді де. КейбІр химиялық заттардың болмашы концентрациясының өзі клетканың құрылысын өзгертіп, тіршілік әрекетін мықтап бүзады. Олар улы заттар тобына жатады. Мысал ретінде хлороформ, эфир, морфий т. б. заттарды айтуға болады. Егер амеба немесе инфузория бар суға эфир қоссақ, олар қозғалысын тоқтатады. Наркозды заттарға нерв клеткасы өте сезімтал келеді. Олардың әсерінен нерв клеткасының тіршілік әрекетінің тежелетіндігі аян болып отыр.

Сәулелі энергия — протоплазманы тітіркендіргіш. Бүған мысал ретінде жасыл өсімдіктердің күн сәулесінің әсерімен ауадан көмір кышқыл газын кабылдайтьш асси-миляция құбылысын алуға болады. Қүн сәулесінің әсері-не, әсіресе, карапайым организмдер сезімтал келеді. Кей-бір амсбалар қарацғыда қозғалып, кездейсоқ жарықта токтап қалады.

Рентген сәулесі — оның клеткаға әсер етуі мөлшері-не байланысты. Аз мөлшері клетканың әрекетіне зиян гигізбейді. Мөлшері көп болса ядроның түрін өзгертіп, клетканың белінуін бүзады, тіршілігіне қауіп төндіреді. Рентген сәулесіне жыныс клеткалары өте сезімтал келе-ді. Жыныс бездері тканьдеріне зиянсыз мөлшерінің өзі де жүмыртқа клеткасы мен аталық жыныс клеткаларын өлтіреді.

Қатерлі ісікті рентген сәулесімен емдеу оның талға-малық әсер ету қасиетіне негізделген. Рентген сәулесінің белгілі мелиіері қатерлі ісіктің клеткаларын бүзып, жай гканьдерге зиянын тигізбейді. Радий сәулесін пайдалану да осыған үқсас.

Ультра күлгін сәуле протоплазманың коллоидты жү-йесіне күшті әсер етеді. Бүл күбылысты терінің үстіңгі қабаттары клеткаларынан көруге болады

Бақылау сұрақтар:

1. 
   Микротүтікшілер. Кірпікшелер. Талшықтар. Базальды денешік.
   
2. 
   Клетка орталығының қызметі, құрылысы. Центриольдер, ультрастурктуралық құрылысы, репликациясы.
   

1. 
   М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   
2. 
   Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері. А-ата, Қайнар, 1969.
   
3. 
   З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей, 2001.
   
4. 
   О.В. Александровская, Т.Н. Радостина, Н.А. Козлов. Цитология, гистология и эмбриология. М., 1987.
   
5. 
   Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и эмбриология. М., 1999.
   

№ 11-12 Дәрістер. Клетканың тұрақсыз қосылыстары.

Дәрістің мақсаты: Клетканың тұрақсыз қосылыстарына жалпы түсінік беру.

Негізгі сұрақтар:

1. 
   Клетканың тұрақсыз қосылыстары.
   
2. 
   Клетканың тұрақсыз қосылыстарының классификациясы.
   

Клетканың тіршілік әрекеті үздіксіз жүретін зат ал-масу процесімен сипатталады. Осыған байланысты клет-када әр түрлі ыдырау өнімдері жиналып және жойылып. кетіп отырады. Сондықтан клетканың протоплазмасында органоидтардан басқа тұрақсыз қосындылар да болады. Тұрақсыз қосындылар протоплазманың жетілмеген белі-гі. Сондыктан клетка белінгенде жойылып, жаңа түзілген клеткада жиналып отырады. Түрақсыз заттар — шырын, түйіршіктер, секреттер, экскреттер, пигменттер.

Трофикалық қосындылар — белокты, майлы және уг-леводты болуы мүмкін. Жүмыртқа клеткаларында таяқ-ша, яғни түйрішік тәрізді белокты қосындылар кеп бола-ды. Олар үрықтың дамуы үшін қажетті материал. _§ Майлы қосындылар кейбір клеткаларда аз мелшерде болса да кездеседі. Бұл түзілістер энергиялық қор есе-бінде жұмсалады.

Май көп мелшерде болса, ядроны шетке ығыстырып, үлкен шырын қүрайды. Қейбір клеткалар май жинауға арналмаған болса да оны жинауға бейім келеді. Ондай клеткалар дәнекер және ретикулярлы тканьдерде кезде-сіп, майлы клетка деп аталады. Протоплазмада майдың жиналуы клетканы өлтірмейді. Оны пайдаланған соң клетка бүрынғы қалпына келеді.

Сөйтіп, бұл косылыстар протоплазмадағы түрақсыз түзілістер болғағіымен клетканың тіршілік әрекеті үшін қажет.

1. 
   Клетканың тұрақсыз қосылыстары.
   
2. 
   Клетканың тұрақсыз қосылыстарының классификациясы.
   
3. 
   Углеводты қосындылар.
   
4. 
   Қоректік, секреттік және экскреттік қосындылар.
   
5. 
   Пигменттік қосындылар.
   

1. 
   М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   
2. 
   Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері. А-ата, Қайнар, 1969.
   
3. 
   З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей, 2001.
   
4. 
   О.В. Александровская, Т.Н. Радостина, Н.А. Козлов. Цитология, гистология и эмбриология. М., 1987.
   
5. 
   Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и эмбриология. М., 1999.
   

№ 13-15 Дәрістер. Ядро.

1. 
   Клетканың тіршілігінедгі ядроның маңызы, гендік информация. Ядроның пішіні, көлемі, клеткадағы саны және орналасуы.
   
2. 
   Ядроның химиялық құрамы. Ядро қабықшасы. Құрылысы. Ядро шырыны (кариоплазма) құрылысы, қызметі.
   
3. 
   Хромосомалар.
   
4. 
   Ядрошық.
   
5. 
   Клеткалық цикл.
   
6. 
   Клетканың бөлінуі. Митоз, амитоз, мейоз.
   

Ядроның пішіні клетканың_пішініңе сәйкес келеді. Ол көбінесе жүмыртқа, таяқша тәрізді_және _бөлшекті ядролар жануарлар клеткаларында кездеседі. Мысалы, дөңгелек, жұмыртқа және сандықша тәрізді клеткалардың ядросы да осы тектес ал ұршық тәрізді клеткалардың ядросы созылыңқы келеді.

Кейбір клеткаларда ортада жатқан ядроны клетка орталығы қысып„_ бүршақ тәрізді турге айналдырады. Ядроның түрі механикалық себептерге байланысты да өзгеруі мүмкін. Мысалы қанцағы қозғалмалы ақ түйіршіктердің ядросы деңгелек немесе жұмыртқа тәрізді болып отырады.

Омыртқалы жануарлар қанындағы ақ түйіршіктер ядролары бөлшекті болып келеді, өйткені олар протоплазмада еркін орналасып, механикалық кысымға ұшырамайды. Ядроның мөлшері иротоплазманьщ көлеміне белгілі бір қатынаста болады.

Әрбір ядроның ' дөңгелек денешіктері (ядрышкосы) бар- Ядродағы бұл денешіктердің жалпы саны біреу-екеу, ал кейбір клеткаларда одан көп. Мысалы, сүйекті балықтардың уылдырығында сары уыз түзілетін кезінде денешіктердің саны онға жетеді. Боялған клеткада хро-матин аз болса, денешіктёрді айқын көруге болады

Денешіктердің құрамында протоплазмада кез-десетін рибонуклеин қыш-шылы бар. Денешіктердің клеткадағы маңызы жөніндегі мәселе көпке дейін түсініксіз және даулы болып келді.

Клетка бөлінгенде денешіктің жойылып кетуі кейіннен кеп мөлшерде пайда болуы және белок-ты заттарды синтездеуі оның клетка тіршілігінде үлкен роль атқаратынды-ғын дәлелдейді. Рибонуклеин қышқылының болуына байланысты денешіктер белокты зат алмасуға да қатысуы мүмкін.

Химиялық анализ жасап ядроның кұрылысын зертте-гснде, оның негізгі бөлігі қышқылдық қасист көрсетеііш-күрделі белок қосылыстарынан тұратындығы анықталды. Бұл белоктардың аты—нуклеотидтер. Қышқылдық құра-мында фосфоры бар нуклеин қышқылының әсерінен пай-да болады. Белокты зат нуклеопротеидтер ыдырағанда нуклеин қышқылынан босап шығады. Белоктар мен нук-леин қышқылы мелшерінің арақатысы түрақсыз және ол ортаның жағдайына тәуелді болатындықтан оңай өзгеріп отырады.

Нуклеин қышқылдары күрделі қосылысты болып, клетканьщ ядродан баска бөлігінің де құрамына кіреді. Осы кезде бұл қышқылдың екі түрі белгілі, бірі — ядро-да, екіншісі — протоплазмада кездеседі. Біріншісі, дезок-сирибонуклеинді яғни тимонуклеинді, екіншісі, рибонуклеинді қышқылдар деп аталынады. Олар әр түрлі боялады.
Клетканың тіршілік әрексттерінде ядроның атқаратын маңызын көрсететін көптеген фактілер келтіруге болады. Оларға клетканың тіршілігінде ядро мен протоплазманың өзара әрекеті арқылы жүзеге асатын клетка-лық зат алмасу, бөліну, өсу және клетканың кайтадан қалпына келу процестері мысал бола алатындығы анықталып отыр.

КЛЕТКАЛАРДЫҢ ҚӨБЕЮІ

Тірі организмге тән негізгі қасиеттердің бірі - көбею. Осы қасиеті арқасында өлгсн клетканың орнына бөліну арқылы көбею, толық зерттелген. Клетканың клеткасыз тірі зат түзілуі және көбею жолдары әлі де болса зерттеуді талап етеді. Бұл процестты клетканың бөлінуі кезінде ядрода болатын күрделі езгерістер арқылы анықталады. Клетка көбінесе екіге бөліну аркылы көбейеді. Ал қарапаиым организмдерде клетканың көпке бөлінуі - шизогония кездеседі. Қөп клеткалы жануарлар клеткасы негізінен. Оның біріншісі, күрделі бөліну — митоз, екіншісі, яки анайы бөліну — амитоз. Күрделі бөліну кезінде ядролық зат тең бөлінеді. Өйткені бөліну кезінде ядрода жіп тәрізді кұрылыстар — хромосомдар пайда болады және олар клетканыц екі шетіне оряаласады. Соидықтан бұл түтас; процесті кариокинез (кагіоп — ядро, кіпезіз — өзгеруі, қозғалыс) деп атайды. Қлетка бөлінуінің алғашқы кёзін-де ядрода хроматин жіпшелері пайда болатындықтан күрделі бөлінуді митоз (гпйоз) деп те атайды.

Профазаның соңынан олар анық байқалатын жеке түзілістер қүрап, хромосом деп аталынады (сһгота — бояу, зота—дене). Ядро қабығы ойылып, хромосомдар протоплазманың ішіне енеді. Профазаның езі екі кезең-нен өтеді. Бірінші кезеңде хроматин жіпшелері жіңішке және бір-бірімен күшті шырмалған күйде болады.

Екінші кезеңде хроматин жіпшелері жуандайды және қыскарады, шумақ босаңсиды.

Хроматин жіпшелерінің езгеруімен қатар ядрышко азайып, профазаның соңында мулде жойылады.

Бүл кезде клетка орталығы да бірсыпыра езгерістер-ге үшырайды. Клетка орталығының қатысуымен бөліну үршығы қалыптасады. Хроматиннің ұршық тәрізді түрін ахроматин өрнегі деп атайды.



8-сурет.— Пияз түбірінің шеткі ұшынан түсіріп алынған клет-каның кариокинезді көбеюінің көрінісі.

/ _ клетканың бөлінер кезеңі аралығындагы ядросы. 2—? профаза; 4—

метофазаға ауысар кезі; 5 — 6—метофаза; 7-- аиафазаға ауысар кезі;

8 — 9^ анафаза; 10—11 — телофаза; 12 - - тұзілген клеткалар.

Профазаның бастапқы кезеңінен-ақ центриолилер клетканың полюстарына тарай бастайды. Кейбір жағдайда центродесмоза күшті таралып, ісініп, үршық тәрізді турге айналады. Цетриолилердің айналасына тарайтын сәулелер уршықтың үстіне орналасады. Басқа жағдай-ларда үршық центродесмозаның өзгеруіне байланыссыз түзіледі. Өйткені, ол ядро қабығы жойылғаннан кейін протоплазма ядро шырынымен араласып, желімдесуінің нәтижесінде түзіліп, ядроныц орнында пайда болады. Бүл жағдайда центролилер айналасындағы сәуле өте жақсы дамиды. Бүл сәуле ахроматиннің түзілуінен бұ-рын пайда болып, оның үршық тәрізді түрін белгілейді. Сонымен бірінші жағдайда ахроматин ядро қабығының еруінен бурын, ал екінші жағдайда — сонан кейін пайда болады.

Қлетка орталығы жоқ жоғарғы сатыдағы өсімдіктер-дің ядро полюстерінде тығыздалған протоплазмадан тү-зілетін" қақпақшалар пайда болады. Ядро қабығынын сруі, ахроматин үршығының түзілуімен митоздың бірін-ші кезеңі профаза аяқталады да бөлінудің екінші кезеңі іле-шала басталады.

Метофаза. Метофаза сатысында хромосомдар клетка орталығына ауысады, үршықтың орталығына орналасып экваториальды пластинка түзеді. Ұзын хромосомдардың

баркөбі доға тәрізді иіледі. Иілген жерінен үршыкка бекіпіп, иіндері клетка шетіне қарап жатады. Клетканың бір по-люсінен карағанда хромосомдардың осылай орналасуы-на байланысты олардың жүлдыз тәрізді өрпек тузетіні байқалады. Бүл кезеңді аналық жұлдыз сатысы деп атайды. Метофазада хромосомдар тігінен жарылып, екі-ғе бөлінеді.

Телофаза — бөлінудің соңғы сатысы. Бұл сатыда хро-мосомдар полюскс жетіп, хроматин жіпшелерінің ауысуы кайтадағі басталады. Хромосомдар үзарып, жіңішкеріп, тағы шумақ өрнек түзеді. Шумақ алғашкыда босац бо-лады да, ксйіннен тығыздалады. Хроматии ядроның ты-ныштық күйіне тән кесек және түйіршікті .түрге ыдырай-ды. Ахроматин өрнегі жойылып, ядроньщ қабығы жаңа-дан тузіліп, ядрышколар пайда болады. Аналық клетка екі жас клеткаға бөлінсді. Әр клетка бөліну процесіне қа-тысқан центриолнлердіц мөлшеріндей клетка орталығы-на ие болады.

Түзілген клеткаларға хондриосом және ішкі торлы ап-парат те-ң бөлінеді. Егер торлы аппарат күрделі болса, ол бөлінер алдында бөлшектсніп, кейіннен түзілгсн клетка-ларда қайтадан қалпына келеді.

Жоғарыда айтылып өткендсй, күрделі бөліну кезінде протоплазмада бірсыпыра өзгерістер пайда болады. Клет-каның тармақтары жойылып, дөңгелектеніп, қүрылысы қарапайымдалады. Бөлінетін клетканың зат алмасуы баяулайды. Мысалы, профаза кезінде қосындылар және фибрильдер жойылады.

Клетканың белінуі негізінде протоплазманың бір физикалық күйден екінші физнкалық куйге ауысу қабілсті жатады. Протоплазма екі коллоидты фаза. Үстіңгі қаба-ты гель, ішкі кабаты золь күйінде болады. Бөліну кезінде үстіңгі қабаты, әсіресе, клетканыц ортасы күшті тығыз-далады. Тығыздалу нәтижесіндс бслдеме сақина түзіліп, ол плазманың ішкі сүііығына қысым жасайды. Плазма-ның ішкі сұйығы полюстергс ауысып, шсткі сүйықпеи араласып, оны сұйылта түседі. Осыған байланысты про-топлазманың серпімділігі төмендсп, сакинаның кысымыкушейе түседі. Сакина жымкырылып, ақыр со-нында клетканы екіге бөледі.

Шеткі протоплазма-ның желімденуі клетканың дөңгелектену кезеңі-нен басталады. Анафаза-да, әсіресе, телофазада клетка мықты созылып, үзарады. Клетканың орта-сында паііда болган желі клетканы екіге бөледі.

Бүл кезең өсіыдік 'және жануар клеткаларыпда ұқсас өтеді. Кейбір жаг-дайда кездесетін сәл ай-ырмашылықтар клетка-ның жеке белімдеріне ғана әсер етіп, бөлінудің жалпы тәртібін бүзбайды.

Амитоз— анайы бөлінуде — хромосом және ахроматин__ұршықтары түзілмейді. Ядроның ортасында тартылу пайда болып, ол барған саиын тереңдеп ядроның бөледі, Мүнда ешқандай морфологиялық өзгеріс байкалмайды. Кейбір жағдайларда ядронын, амитоздьіқ _бөлінуі протоплазма бөлінбей де болады. Мұндай кездерде екі ядролы, ал қайталап белінсе, көп ядролы клеткалар пайда болады.

Амитоздың биологиялык, маңызы жөніндегі мәселе көпке дейін даулы болып келді. Митозды беліну ашыл-ғаннан кейін амнтозды жоқка шығарды. Бірақ күрделі белінумен қатар анайы бөліну де кең таралған. Кейбір тканьдердің дамуы кезінде (сіңір, шеміршек, ет, т. б.) және клеткалардың регенерациялық процестерінде амитоз өте жиі кездеседі.

Клетканың беліну процесінің өсуде, жбриогенсзде (үрықтық даму), регенерацняда, жыныс клеткалары тү-зілудс және т. б. жағдайларда ерекшс маңызы бар.

Сурет. Алты аналық адам ұрығының хорион клеткаларының кариокинезді көбеюі:

1-2-3- профаза; 4-5- метафаза; 6-7- анафаза; 8- телофаза; 9-түзілген клеткалар.

Бақылау сұрақтар:

1. 
   Клетканың тіршілігінедгі ядроның маңызы, гендік информация. Ядроның пішіні, көлемі, клеткадағы саны және орналасуы.
   
2. 
   Ядроның химиялық құрамы. Ядро қабықшасы. Құрылысы. Ядро шырыны (кариоплазма) құрылысы, қызметі.
   
3. 
   Хромосомалар.
   
4. 
   Ядрошық.
   
5. 
   Клеткалық цикл.
   
6. 
   Клетканың бөлінуі. Митоз, амитоз, мейоз.
   

1. 
   М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   
2. 
   Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері. А-ата, Қайнар, 1969.
   
3. 
   З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей, 2001.
   
4. 
   О.В. Александровская, Т.Н. Радостина, Н.А. Козлов. Цитология, гистология и эмбриология. М., 1987.
   
5. 
   Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и эмбриология. М., 1999.