1-дәріс. Гляциологияның мазмұны мен негізгі бағыттары
-дәріс. Жерді гляциологиялық аудандастыру
жүктеу/скачать 246.15 Kb.
|
| 14-дәріс. Жерді гляциологиялық аудандастыру
Аумақтық біртұтас табиғи бірліктерді бөлгенде олардың шегінде барлық нивал-гляциалдық құбылыстар мен табиғи мұздардың барлық түрлері олардың қоршаған ортаға және бір-біріне әсері және табиғи ортаның мұзға әсері біртұтас қарастырылады. Шын мәнінде, бұл физикалық-географиялық аудандастыру, онда барлық табиғи ортамен өзара әрекеттесетін, бірақ тек оларға тән кейбір ерекше заңдылықтарға бағынатын нивал-гляциалды ландшафттар алдыңғы қатарға қойылған. Гляциологиялыық аудандастырудың міндеті бұл нивал-гляциалды құбылыстар мен табиғи мұздарды тұтастай қарастыра отырып, оларды бөліктерге бөлуден тұрады. Олардың әрқайсысы оны басқа бөліктерден ажырататын өзіндік қасиеттерге ие болады және басқалармен тең қатынастарға түседі. Аудандастырудың негізгі факторлары: аумақтың ендік жағдайы, оның континенттілік дәрежесі, ылғалмен қоректену көзі, жер бедерінің ерекшеліктері. Жерді гляциологиялыық аудандастыру алты сатылы схема бойынша, таксономиялық бірліктердің "матрицалық" қабаттасуын ескере отырып құрылады: белдеу –аймақ-провинция-облыс-аудан-бассейн. Белдеулер мен аймақтар қар-мұз құбылыстарының уақытша және тұрақты дамуын ескеретін жалпы географиялық аудандастыруға негізделеді. Аймақтардың әрқайсысы гляциологиялық провинциялар мен облыстарға бөлінеді, олардың негізінде атмосфералық циркуляция сипаты және жер бетінің макрорельефі жатыр. Провинцияларды бөлу кезінде негізгі ылғалдың көзі және оның белгілі бір континентке түсуі ескерілсе, ал облыстарды бөлуде олардың ішінде нивальды — гляциалды құбылыстардың бірлігі байқалатын ірі таулармен немесе жазық аумақтармен сәйкес келуі қарастырылады. Аудандарды бөлу кезінде нивал-гляциалды құбылыстардың белгілі бір түрлерінің басым болуы, мұздану дәрежесі және оның жинақылығы, гляциологиялық құбылыстардың биіктік белдеулілігі, олардың режимінің ерекшеліктері және жыл аралық өзгергіштігі ескеріледі. Элементар бірлік ретінде өзен бассейні және ондағы нивал-гляциалды құбылыстардың белгілі бір дәрежеде дамуы қарастырылады. Жердің ең үлкен гляциологиялық аймақтары (аудандастырудың бірінші кезеңі) атмосфераның жалпы айналымымен байланысты мұздықтардың қоректену көзін ескере отырып ерекшеленеді, оған мұхиттардың бетінен ылғалдың көлденең тасымалдануы және ылғал таситын ағындарға қарайтын жоталардың беткейлерінде қатты атмосфералық жауын-шашын тәуелді болады. Осы қағидаға сәйкес мұздықтардың үш негізгі қоректену көзі ерекшеленеді: атлант (А), тынық (Т) және үнді мұхиттық (Ү). Демек, үш негізгі аудандар: Атлантикалық қоректену көзі бар, Тынық мұхиты қоректену көзі бар және Үнді мұхиттық қоректену көзі бар аудандар. Әрі қарай аудандастыру (екінші кезең, негізгі аудандар шегінде) климаттық белдеуді ескере отырып жүзеге асырылады, өйткені қоректену және абляция ерекшеліктері мұздық орналасқан климаттық белдеуге байланысты болады. Мысалы, субтропикалық белдеуде жазда басым ауа ағындары қар мен мұздың булануына және оның салқындауына әкеледі, нәтижесінде абляция баяулайды. Мұндай шарттар олар АҚШ-тың оңтүстік-батысындағы Кордильераларда және Чили-Аргентиналық субтропикалық Анд тауларында, сондай-ақ Пиринейде және т.б. байқалады , онда қар мен мұздың булануы және олардың сұйық фазадан өтіп, газ тәрізді фазаға өтуі жүреді. Ақырында, гляциологиялық аймақтар морфологиялық, мұздану түрін (аудандастырудың үшінші сатысы) ескере отырып ерекшеленеді: Атлант-арктикалық аралдық еуропалық жамылғы, Атлант-субтропикалық еуропалық таулар, Тынық мұхиты қоңыржай Солтүстік Америка таулы аймақтары және т. б. Ең кішкентай гляциологиялық аймақтар жер бедерін ескере отырып бөлінеді. Кейбір жағдайларда қар қабатының ішінде болып жатқан процестер ескеріледі. Бұл қар көшкінінің жоғары концентрациясын анықтайды, әрі кейде тау мұздануының жалғыз қоректену көзі болып табылады. Мысалы, Сібірді аудандастыру кезінде мұздықтарды қоректендіретін қар көшкінінің аймақтары ескеріледі. Атлант-субарктикалық Сібір таулы аймағында Верхоянский, Черский және Сунтар-Хаят жоталары ерекшеленеді, онда жауын-шашын аз болған кезде, бірақ қардың қарқынды концентрациясы және сублимациялық диафторез процестері мұздықтардың болуын қамтамасыз етеді. Мұз құбылыстарын және олардың қазіргі мұзданумен байланысын есепке алу Брукс жотасын, Арктикалық Үстірт пен Коряцк тауларын тәуелсіз аймақтарға бөлуге мүмкіндік береді. жүктеу/скачать 246.15 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|