-15- дәріс. Тақырыбы: Орманды өрттен қорғаудың негізгі жұмыстарының күнтізбелік жоспары

Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1.Орманды өрттен қорғаудың күнтізбелік жоспары қандай негізгі жұмытсардан тұрады?

(Орманды өрттен қорғау бойынша жұмыстарды көрсетіңіз және мазмұнын ашыңыз. Мысалы: келесі жылдың өрт қауіпті маусымына дайындық қалай жүзеге асырылады)

№1 Практикалық сабақ Орман саласында кездесетін терминдер мен анықтамалар. Пирологияда қолданылатын терминология.

Орман – бұл биосферадағы оттегі және көміртегінің маңызды қоры. Орман топырақты эрозиядан қорғап, топыраққа атмосфералық жауын – шашынды жіберіп, оны бөрікбасында ұстап тұрады да топырақты қорғау функциясын атқарады. Топырақтың кебуі басталғанда, орманның ылғалды жинау, сақтау, бөлу сияқты ролі лезде өседі. Орманның ылғалды сақтау және қорғау ролі адамзатқа және бүкіл планетаға қажет топырақ құнарлылығын сақтауға әсерін тигізеді. Ауыл шаруашылық аудандарында егісті қорғайтын орман жолақтарын өсіру жақсы дамыған, орманды көбінесе мал жайылымы және шабындық ретінде пайдаланады. Орман адам қызметінің маңызды табиғи негізі, себебі ол энергияның (отын), қоректің, белгілі және жаңа дәрілік заттардың, құрылыс материалдарының т.б. қайнар көзі.

Орманды қорғау - міндет. 2002 жылы 16 шілдеде еліміздің Үкіметі шег елге ағаш экспорттауға тыйым салды. Орман ағанітарын кесуді лицензиялау жонінде қаулы қабылдады. Орман шаруашылығы мамандары табиғат қоргау прокуратурасы, каржы полициясымен бірлесе отырьш, заңсыз түрде ағаш өнім-дерін дайындайтын кэсіпорындарды тексеріп, анықтауға қол жеткізді. Олар енді орман ағаштары өнімдерін облыстық орман және аңшылық шаруашылығы аумақтық басқармасының келісімінсіз теміржол бойымен басқа жаққа анара алмайтын болды. Орман шаруашылықтарында күзет те күшейе бастады.

Табиғатты қорғау – Отанды қорғау, денсаулықты қорғау. Өйткені, табиғат байлығы – халықтың игілігі. Сондықтан орман қорын өрттен сақтап, қорғап, орман “отаушылардың” жолын кесу – бәріміздің міндетіміз.

сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары (сабақ №1):

Орман саласында қолданылатын терминдердге анықтама беріңіз.

1)агроорман-мелиорациялық екпе –

  2) артықшылығы бар ағаштар клондарының мұрағаты –

      3) биологиялық әралуандық –

      4) биоқауымдастық -;
      5) орман аурулары -
      6) кеспеағаш аймағынан тыс қоқыс –

      7) орманды қайта жаңғырту –

      8) кесу жасы –

      9) орманды молықтыру –

      10) орман зиянкестерi –

      11) қосалқы сүрек ресурстары (материалдары) (бұдан әрi - қосалқы сүрек ресурстары) –

      12) ағашы кесiлген жер –

      13) өртең –

      14) гендiк қор –

      15) географиялық дақылдар –

      16) қала ормандары және орманды саябақтар –

      17) мемлекеттiк орман орналастыру ұйымы –

      18) орман шаруашылығы мемлекеттiк мекемесi –

      19) сүрекдiңдер –

      20) шайыр –

      21) орманды қорғау –

      22) орман қорын түгендеу –

      23) мемлекеттiк орман қорының санаты

      24) орман –

      25) орманды өңiр –

      26) орманшылық –

      27) орман тұқым шаруашылығы –

      28) орман шаруашылығы –

      29) орман шеберiнiң учаскесi –

      30) орман қарау аймағы –

      31) орман питомнигi –

      32) орманның гендiк резерваты –

      33) орман ағаштары –

      34) орман иеленушiлер –

      35) орман иелену –

      36) орман пайдалану –

      37) орман пайдаланушы –

      38) кеспеағаш аймағы –

      39) орман өсiру –

      40) орман шаруашылығы iс-шаралары –

Практикалық сабақтың тақырыбы №2 Өрттің таралуының себептері
1 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №2

Сабақ мақсаты: Орман өртінің туындауның негізгі себептерін, өртке қарсы профилактика, өртті бақылуды зерттеу.

Сабақтың қысқаша мазмұны: Ормандағы жанғыш материалдарды (ОЖМ) тұтанып жануы бойынша екі негізгі топқа белуге болады:

жеңіл түтанатын және жылдам жанатын материалдар -құрғақ шеп, қураған жапырақтар, қылқандар, ұсақ бұтақшалар, бұтақтар. Кейбір бұталар, өздігінен өсіп шыққан өсімдіктер және басқалары. Бұл жанғыш материалдар оттың жылдам таралуына себеп болады және ақырын тұтанатын материалдарға тұтандыр-ғыш болады;

ормандагы бәсең түтанатын жангыш материалдар -шырпы-шөпшектер, түбіртек, ағаш төсемелерінің төменгі қабаттары, бұталар мен ағаштар. Жанғыш материалдардың бұл тобы жанған кезде көп мөлшерде жылу бөліп шығарады және өрттің өрбуіне себеп болады.

Жанғыш материалдардың түрі, олардың мөлшері, жай-күйі мен орман алқабында бөлінуі - орман өрттерінің таралуында негізгі мағынаға ие болады. Сонымен, материалдардың өрт үшін «пісіп-жетілуі», олардың мөлшері, - жану жылдамдығы мен қарқынына тікелей себепкер болады. Айрықша қауіп тудыратын нәрсе - мөлшері ағаштар мен жасыл желеңдердің түріне және жасына байланысты орташа есеппен 8-ден 59 т-/га аумақты алатын жанғыш материалдардың пайдасыз жатқан (өлі) коры. Оттың жайылуында жанғыш материалдардын алкапта тегіс және үздіксіз таралып жатуының маңызы аз емес.

Өрттің таралуына әсер ететін жағдайлар жәнет олардың өртепен байланысы.

Жел Ылғалдылық Температура

Сур. 1. Өрттің таралуын анықтайтын ауа – райы факторлары

Жел. Желдің әсерімен жанғыш материалдар кебеді, оттың, -әсіресе жоғарыдағы орман ерттерінің, - таралу жылдамдығы артады. Бұл жанып жатқан белшектердің жылжуы арқылы ерттің жаңа ошақтарының шығуына себепші болады. Ормандағы өрт бір жердің шеңберіндегі ауа толқындарын туындатады да, сол арқылы оттың жайылуына басым желдің әсерін күшейтеді. Жалынныңүстіңгі жағындағы ауа қызып, жоғары көтеріледі. Оның орнына жаңа ауа толқыны құйылады да, оттың өршу мүмкіндігін туғызады. Нәтижесінде, өрттің үстінде конвекциялық (жылулық) құбыр пайда болады. Конвекция (жылулық) құбырында, көбінесе, жанып жатқан бұтақтар, қылқан үйінділері болады да, олар орман үстіндегі жабыннан ары өтіп, содан кейін негізгі от ошағынан 200...300 метр және одан да асатын аралықта (желдің жылдамдығына және жылу құбырының ойысқан бағытына байланысты) орманға түседі, сөйтіп оттың жаңа ошақтарын туғызады.

Ауаның ылғалдылыгы. Ауада қашанда су буы түріндегі ылғалдылық болады. Ауадағы ылғалдылық мөлшері жанғыш материалдардың құрамындағы ылғалдылықтан байқалады. Жан-ғыш материалдардағы ылғалдылық өрт сөндіру барысына эсер ететін маңызды фактор, өйткені дымқыл жанғыш материал,- «көк» жанғыш материалдардың көпшілігі сияқты, - жанбайды. Әдетте, ауа түнге қарағанда, күндіз құрғақ болады. Сондықтан да, түн мерзімінде өрт (қалыпты жағдайларда) ақырын жанады (тарайды), себебі, жанғыш материалдар түнгі дымқыл ауадан ылғал сіңіреді. Атап айтқанда, бұл құрғақ шөпке, қылқандарға, ұсақ бұтақтар мен басқа да жеңіл жанғыш материалдарға қатысты.

Жанғыш материалдардың ылғалды сіңіруі, беткейді бойлай төмен қарай соққан жел, түнгі салқын температура, сонымен қатар, түнгі ауа райының өзге элементтері, әдетте, өрт сөндіру-шілердің жұмысын жеңілдетеді. Сондықтан, күндізгі уақытта бақылаудан шығып кеткен өртті түнде сөндіру (жайылуын шектеу) мүмкін болады. Ормандағы өртті толық оқшаулауға бар күшті жұмылдыру қажет, өйткені келесі күні өрттің жайылуына жағдай туғанда, оның оқшауланған алаң шектерінен асып кетпеуі керек.

Бұл өртті күндіз сөндіруден бас тарту керек деген сөз емес (өрттің көпшілігі күндіз сөндіріледі). Әйтсе де, егер өртті күндізгі уақытта сөндіру мүмкін болмаса, онымен күресу жөніндегі негізгі әрекеттер қараңғы түспей жасалуға тиіс.

Ормандағы өрттің өрбуінің тәуліктік сатысы шамамен алғанда төмендегідей:

оттың аса қарқынды жануы сағат 9-дан 21-ге дейін -сөндіру өте қиын;

оттың жану қарқынының төмендеуі сағат 21-ден 4-ке дейін - сөндіру тиімділігі артады;

оттың жану қарқынының саябырсуы сағат 4-тен 6-ға дейін (негізінен, от жалынсыз жанады) - өрт сөндіруге ең колайлы уақыт;

оттың жану қарқынының артуы сағат 6-дан 9-ға дейін -сөндіруге қолайлы уақыт.

Ауа температурасы өрт сөндіру кезіндегі негізгі факторлар-дың бірі болып табылады. Күнге қызған жанғыш материалдың ылғалдылығын жоғалтып, қызбаған материалға қарағанда жылдамырақ жанатыны белгілі. Топырақ бетінің температурасы ауа легінің қозғалысына да эсер етеді. Ол өрт сөндірушілерге де тікелей әсерін тигізіп, олардың жұмысын қиындатады.

Жер бедері (рельеф), әсіресе таулы жердің бедері, өрттің таралуына өзінше эсер етеді.

Тәулік ішінде күннің жер бетін қыздыруынан жерге жақын ауа да қызып, жоғары көтеріледі. Сол себепті, тәулік ішінде ауа лектері, әдетте, жылғалар мен беткейлердің бойымен жоғары «ағады». Кешкісін және түнде жердің беті салқындайды, ауа лектері өздерінің бағыттарын өзгертіп, жылғалар мен беткейлердің бойымен төменге ығысады. Жел ағындарын айтатын болсақ, олар да осындай заңдылыққа бағынады: күндіз жел беткеймен жоғары өрлей соқса, ал түнде - беткей бойымен темен қарай соғады. Өрт сөндірудің жоспарын әзірлегенде, бұны есте ұстау керек.

Тау жағдайларында өрттің жылдамдығы және жайылуы -беткейлердің орналасуы мен құламалылығына байланысты. Беткей тік жар болса, өрт оның бойымен оңай тарайды, егер желдің бұл жағдайды өзгертуге күші жетпесе, онда өрттің жайылу жылдамдығы артады. Тау беткейінің құламалылығы 5° болғанда, өрттің таралу жылдамдығы 1.2 есе, 10° болғанда - 1.6 есе, 15° болғанда - 2.1, 20° болғанда - 2.9 есе артса, тау беткейінің тік жары 25° кезінде өрт 4.1 есе жылдамдықпен тарайды.

Беткеймен жоғары көтерілгенде, өрт оты ағаш діндерінің төменгі жағына жақын аралықта өтеді. Бұл олардың қызуына, құрғап кебуіне және жылдам тұтануына себеп болады. Жылы ауа беткеймен жоғары көтеріле отырып, отты «тартады», нәтижесінде оттың таралу жылдамдығы артады.

Осы уақытта тік беткейден жанғыш материалдар темен қарай домалап, оттың жаңа ошақтарын туғызуы мүмкін.

Жыл мезгілі. Жыл мезгілі орманда өрт шығуына және оның қарқынды өрбуіне үлкен эсер етеді. Сонымен, ерте көктемдегі өрттер -негізінен, төмендегі үстірт (ала-құла) өрттер - құрғақ шөп өсімдіктерін жайлай, жел күші берген жылдамдықпен өрбиді; көктемгі-жаздық өрттер - бұл төмендегі өрттер, олар орын алғанкезде топырақтың үстіңгі беті және ішінара ағаш төсемелерінен пайда болған қарашірік (ол тығыздау) жанады. Белгілі бір жағдайларда (желдің, қылқанды ағаштардың темен орналасқан бұтақтарының, жас шыбықтардың және басқаларының болуы), от жоғары (ағаштардың басына) қарай өршіп, жас желеңдерді түгелдей жойып жіберуі мүмкін. Жазғы және жазғы-күзгі төмендегі өрттер айтарлықтай тұрақты; олар топырақтың үстіңгі қабатын, бұталарды, қарашіріктің барлық қабаттарын және ағаш түрлерінің жердің үстіне жақын жатқан тамырларын жояды. Шымтезекті топырақта от жер асты өртіне немесе жоғарыдағы өртке ұласуы мүмкін. Күзде, негізінен, төмендегі орман өрттері орын алады, олар тек күндізгі уақытта өрбиді, түнде ауаның температурасы мен ылғалдылығына байланысты оттың жануы саябырсиды және ішінара тоқтайды.

№3Практикалық сабақтың тақырыбы Өртті сөндіруді ұйымдастыру

сөндіру – оның одан әрі таралуы мүмкіндігін жою;

3қосымша сөндіру – өрт ішіндегі жану ошақтарын сөндіру;

қарауылдау – жасырын жану ошақтарының және өрттің қайта шығу мүмкіндігінің жоқтығына көз жеткізуге жеткілікті белгілі бір уақыт бойы өрт сөндіру командалары жұмысшыларының өрт болған алқапта кезекшілік атқару;

өртті құрықтау – өрттің барлық жану ошақтарын түпкілікті түрде сөндіру және өрттің қайта шығып кету мүмкіндігінің болмау кезеңдерін қамтиды.

Өрт сөндіру тактикасын таңдау кезінде орман өртін сөндіру басшысы жергілікті жердің ерекшеліктерін және ауа райы жағдайларын, өрттің түрін, өрт сөндіру күштері мен құрал-саймандардың бар-жоғын ескереді.

Орман өрттерін сөндірудің мынадай негізгі жердегі тәсілдері:

1) төменгі өрттің шеттерін сабалау немесе оған топырақ шашу;

2) жер өңдейтін құралдардың және жарылғыш материалдардың көмегімен минералды жолақтар тарту және орлар қазу;

3) өрттерді сумен немесе өрт сөндіргіш химикаттардың ерітінділерімен сөндіру;

4) жағу немесе қарсы өрт қою пайдаланылады.

Жетуге қиын аумақтарда және ірі орман өрттері шыға қалған жағдайда оларды сөндіру үшін ормандарды авиациямен күзету және орман шаруашылығына қызмет көрсету базасының, төтенше жағдайлар жөніндегі қызмет орындарының өрт сөндіруші-парашютшілер немесе өрт сөндіруші-десантшылар командалары тартылады.

Орман өрттерін сөндіру жұмыстары басталмай тұрып осы жұмыстарға тартылатын барлық адамдар оларды жүргізу тәртібімен және қауіпсіздік техникасы жөніндегі ережемен таныстырылады.

Орман өрттерін тікелей сөндіруге 18 жасқа толмаған адамдар, екіқабат және бала емізетін әйелдер, мүгедектер, көру және есту қабілеттері нашар адамдар жіберілмейді.

Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №4

1) алмалы – салмалы цистерналар, соның ішінде көлемі 1500 литр суға арналған қолдан жасалған немесе резеңке ыдыстар – 1 дана;

2) аспалы тісті дөңгелекті сораптар – 2 комплект;

3) өнімділігі минутына 600-800 литр тасымалданатын өрт сөндіру мотопомпалары – 1 дана;

4) орман соқалары немесе трактормен басқа да топырақ өңдеу құралдары – 1 дана;

5) күректер – 20 дана;

6) балталар – 5 дана;

7) тырмалар – 20 дана:

8) шартылдақтар – 20 дана;

9) бензин аралары – 2 дана;

10) арқаға іліп алатын орманда өрт сөндіргіш – бүріккіштер – 5 дана;

11) шелектер немесе сиымдылығы 12 литр су құятын резеңке ыдыстар;

12) су ішуге арналған кружкалар – 10 дана;

13) алғашқы көмек көрсетуге арналған дәрі-дәрмек қобдишалары – 2 дана.

Орман өрттерін сөндіру бекеттеріне арналған өрт жабдықтарымен және орман өрттерін сөндіру құралдарымен қамтамасыз ету нормалары:

1) алмалы-салмалы цистерналар, соның ішінде сиымдылығы 1500 литр суға арналған қолдан жасалған немесе резеңке ыдыстар – 1 дана;

2) аспалы тісті дөңгелекті сораптар – 1 дана;

3) қысымды өрт сөндіру жеңдері – 100 қума метр, соның ішінде: Д 51 миллиметр жеңдердің 5 жиынтығы;

4) тасымалданатын радиостансалар (ұйымдасты­рылған радио байланысы болған жағдайда) – 2 дана;

5) өнімділігі минутына 600-800 литр тасымалданатын өрт сөндіру мотопомпалары – 1 дана;

6) от жағу аппараттары – 4 дана;

7) НП-1 немесе басқа маркалы сулағыштар, көбік түзгіш – 500 килограмм;

8) күректер – 50 дана;

9) балталар – 5 дана;

10) кетпендер – 20 дана;

11) тырмалар – 20 дана:

12) шартылдақтар – 20 дана;

13) бензин аралары – 1 дана;

14) арқаға іліп алатын орманда өрт сөндіргіш – бүріккіштер – 5 дана;

15) ауыз суға арналған сиымдылығы 10 литр бидондар немесе канистрлер – 2 дана;

16) алғашқы көмек көрсетуге арналған дәрі-дәрмек қобдишалары – 1 дана;

17) кезекші арнайы киім (етіктер, шалбарлар, кеудеше, қолғаптар), өрт сөндіру командасы тұрақты мүшелерінің санына қарай – жиынтық.

Автомашиналар мен трактор тіркемелері аспалы сораптар орнату үшін жабдықталып, өрт қауіпі бар маусымға өрт сөндіру бекеттеріне бекітіледі. Қалған жабдықтар мен өрт сөндіру құралдары бекетте тұрақты түрде тұрады. Ағаш тасымалдайтын автожолдардың ұзындығы 50 кило­метр­ден асқан жағдайда (ағаш тасымалданатын қиғаш жолдарды қоса алғанда) алмалы-салмалы цистерналар са­ны 50 километр жолға бір цистерна есебімен көбейтіледі.

Сүрек дайындалатын және жиналатын орындарды (кеспеағаштар, жоғарғы қоймалар) өрт жабдықтарымен және құрал-саймандарымен қамтамасыз ету нормалары:

1) күректер – 10 дана;

2) балталар – 2 дана;

3) тырмалар – 5 дана:

4) шартылдақтар – 10 дана;

5) бензин арасы – 1 дана;

6) арқаға іліп алатын орманда өрт сөндіргіш-бүрік­кіштер – 5 дана;

7) шелектер немесе сиымдылығы 12 литр су құятын резеңке ыдыстар;

8) су ішуге арналған кружкалар – 4 дана.

Орман қоры аумағында жұмыс істейтін тас, құм, балшық өндіретін карьерлерді өрт жабдықтарымен және құрал-саймандарымен қамтамасыз ету нормалары:

1) күректер – 10 дана;

2) балталар – 2 дана;

3) кетпендер – 2 дана;

4) шартылдақтар – 10 дана;

5) бензин аралары – 2 дана;

6) арқаға іліп алатын орманда өрт сөндіргіш-бүріккіштер – 5 дана;

7) ауыз суға арналған сиымдылығы 12 литр бидондар немесе канистрлар – 5 дана;

8) су ішуге арналған кружкалар – 5 дана;

9) қолғаптар – 10 жұп;

10) алғашқы көмек көрсетуге арналған дәрі-дәрмек қобдишалары – 1 дана.

Орман қоры аумағында жұмыс істеп жатқан мұнай мен газ өндіру кәсіпорындарын өрт жабдықтарымен және құрал-саймандарымен қамтамасыз ету нормалары:

1) сиымдылығы 1500 литр суға арналған алмалы-сал­малы цистерналар немесе резеңке ыдыстар – 2 дана (ар­найы орман өрттерін сөндіретін автоцистерналар болған жағдайда алмалы-салмалы цистерналардың болуы міндетті емес);

2) аспалы тісті дөңгелекті сораптар – 2 жиынтық;

3) өнімділігі минутына 600-800 литр тасымалданатын өрт сөндіру мотопомпалары – 1 дана;

4) қысымды өрт сөндіру жеңдері – 500 қума метр, соның ішінде: Д 66-77 миллиметр жеңдердің 20 жиынтығы (400 қума метр); Д 51 миллиметр жеңдердің 5 жиынтығы (100 қума метр);

5) бульдозерлер – 1 дана;

6) аса өтімді қорапты автомашиналар немесе вездеходтар (адамдар тасу үшін) – 1 дана;

7) орман соқасы немесе басқа да топырақ өңдеу құрал­дары – 1 дана;

8) от жағу аппараттары – 5 дана;

9) НП-1 немесе басқа маркалы сулағыштар, көбіктүзгіш – 500 килограмм;

10) күректер – 50 дана;

11) балталар – 10 дана;

12) кетпендер – 20 дана;

13) тырмалар – 10 дана:

14) шартылдақтар – 20 дана;

15) бензин аралары – 5 дана;

16) арқаға іліп алатын орманда от сөндіргіш-бүріккіштер – 10 дана;

17) тасымалданатын радиостансалар (ұйымдастырыл­ған радио байланысы болған жағдайда) – 3 дана;

18) ауыз суға арналған сиымдылығы 10 литр бидондар немесе канистрлер – 6 дана;

19) кезекші арнайы киім (етіктер, шалбарлар, кеудешелер, қолғаптар), өрт сөндіру командасы тұрақты мүше­лерінің санына қарай – жиынтық;

20) алғашқы көмек көрсетуге арналған дәрі-дәрмек қобдишалары – 2 дана.

Учаскенің көлемі 30 мың гектардан асып кеткен жағдайда өрт сөндіру құралдары шоғырланған бекеттер саны әрбір 30 мың гектарға 1 бекет қажет болуы есебімен анықталады. Алмалы-салмалы цистернаға арналған автомашина аспалы тісті дөңгелекті сорап орнатуға лайықта­лады және өрт қауіпі бар маусым бойына бекетте болады.

Орман алқаптары арқылы өтетін тас жолдары бар ұйымдарды орман өрттерін сөндіру құралдарымен қамтамасыз ету нормалары (орман өртін сөндіру бекеті):

1) алмалы-салмалы цистерналар, соның ішінде көлемі 1500 литр суға арналған қолдан жасалған немесе резеңке ыдыстар – 1 дана;

2) аспалы тісті дөңгелекті сораптар – 1 жиынтық;

3) қысымды өрт сөндіру жеңдері – 300 қума метр, соның ішінде: Д 66-77 миллиметр жеңдердің 10 жиынтығы (200 қума метр); Д 51 миллиметр жеңдердің 5 жиынтығы (100 қума метр);

4) от жағу аппараттары – 3 дана;

5) НП-1 немесе басқа маркалы сулағыштар, көбік түзгіш – 500 килограмм;

6) күректер – 50 дана;

7) балталар – 5 дана;

8) кетпендер – 5 дана;

9) тырмалар – 5 дана:

10) шартылдақтар – 10 дана;

11) бензин аралары – 2 дана;

12) арқаға іліп алатын орман өрт сөндіргіш-бүріккіштері – 5 дана;

13) ауыз суға арналған сиымдылығы 10 литр бидондар немесе канистрлер – 2 дана;

14) түтінге қарсы респираторлар – 10 дана;

15) қорғаныштық көзілдіріктер – 10 дана;

16) қолғаптар – 20 жұп;

17) алғашқы көмек көрсетуге арналған дәрі-дәрмек қобдишалары – 2 дана.

Орман өртін сөндіру бекеті тас жолдың әрбір 100 километріне ұйымдастырылады. Өрт қаупі бар маусымда бекет адамдар және аспалы тісті дөңгелекті сораптар орна­туға лайықталған су құйылған цистерналар тасымалдауға арналған автомашинамен қамтамасыз етіледі.

Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №5