1 Жердің жалпы мінездемесі және оның бағалауы
Жерді экономикалық бағалау әдістері және оның негізгі принциптері
жүктеу/скачать 488.5 Kb.
|
| 1.2 Жерді экономикалық бағалау әдістері және оның негізгі принциптері
Жер қорын бағалау жөнінде ғылыми ізденіс пен әр түрлі саладағы мамандар: топырақтанушылар, географтар, экономистер айналысып келеді. Көптеген теориялық және әдістемелік мақалалар жарияланғанымен, жалпы қабылданған әдістеме жоқ. Көптеген аймақтық еңбектерде топырақты агроөндірістік тұрғыдан топтастыру және жерді пайдалану жөнінде ұсыныстар беріледі. Жерді бағалау белгілері мен әдістеріне топырақтанушылар мен географтардың көптеген еңбектері арналған. Олардың бір тобы мәселені топырақ карталарын жасау арқылы шешеді, екіншілері жерді өндіріс құралы ретінде бағалайды. Қазіргі кезде топырақ бонитетін бағалаудың бірнеше варианттары белгілі. Оларды негізгі екі түрге бөлуге болады: біріншісі-топырақтың қасиетіне байланысты өнімділігін ескеріп, бонитетін бағалау; екіншісі- жерді өнімділігіне байланысты, табиғи қасиетін ескеріп бағалау. Топырақтың бонитет балдары оның сапалық қасиеттерінің көрсеткіші болып табылады, аймақта өсетін басты дақылдың көпжылдық орташа түсіміне сәйкес болады. Бонитет балдары ауыл шаруашылық дақылдарын өсіруге қолайлылығын анықтауға, оларды тиімді пайдалануды жоспарлауға мүмкіндік береді. Бонитет балдары: топырақтың құрамындағы шірінділердің (гумус), тұздардың, минералдардың шамасына, топырақты суды сіңіру қасиетіне, жентектелуіне, ауаны өткізуіне байланысты анықтайды. Негізгі бал бонитеті топырақтың 50 см қабатында шірінділер (гумус) шамасына сәйкес белгіленіп, басқа қасиеттері бойынша саралаушы коэффициенттер қолданылады. Аудан, аймақ және нақты жерлер бойынша орташа бонитет балдары есептеліп, олар дәнді дақылдардыњ көпжылдық орташа түсімімен салыстырылады. Бұл көрсеткіш жерден алынатын өнімдерді болжауға, жоспарлауға мүмкіндік береді. Осы көрстекіш арқылы жердің тиімді пайдаланылғаны бағаланады. Топырақ бонитет балдарын іс-тәжрибеде қолданылуын шартты мысалмен көрсетейік. Бонитет балдары әртүрлі 20 шаруашылық бар делік, олардаѓғы нақты (Љн) және топырақ балына сәйкес есептелген (Ље) дақылдыњ тџсімі кестеде берілген. [2,61 б] 1 кесте- Шаруашылықтарда дәнді дақылдар өсіру көрсеткіштері
№ 10, 12, 16, 18 шаруашылықтарда жерді өнімділігіне сәйкес пайдаланады; №5, 9, 14 одан гөрі тиімдірек; №1, 3 нашар пайдаланады; №2, 7, 8, 15, 17, 20 шаруашылықтарда жерді өнімді пайдаланады. Бонитет балдарын қолданып шаруашылықтардыњ жұмыс нәтижесін бағалауға болады. Мысалы, №15, 18, 20 шаруашылықтарда бірдей өнім алынды, бірақ олар бірдей жақсы нәтижеге қол жеткізді ме? Оны білу үшін алған өнімдерін топырақтың бонитет балына бөлеміз. Сонда әр бонитет балға №15 шаруашылық 22 кг, №18-19,7кг, №20-17,5кг өнім алғанын көреміз, яғни бірдей өнім алғанына қарамастан алғашқысы жерді жақсы пайдаланған, екіншісі-орташа, соңғысы- нашар пайдаланған болып шығады. Балл бонитеттерін пайдаланып ауыл шаруашылық кәсіпорындарының нәтижесін бағалауға болады. Мысалы, ауыл шаруашылық өнімдерінің жалпы құнын шаруашылықтың пайдаланылуындағы жерледің орташа бонитет балына бөліп, шаруашылық нәтижесін бағалауымызға болады. Сондай-ақ есептеулерде таза табыс, өнімдердіњ өзіндік құны, т.б. экономикалық көрсеткіштерді қолданылуымызға болады. Бірақ бонитет балдарының қолдану ауқымы экономикалық бағалаудан әлдеқайда тар. Мысалы, ол экономиканыњ бағалау атқаратын есептеу қызметін атқара алмайды, сондай-ақ жерге келтірілген зиянды есептеуге орнын толтыруға компенсациялық шығындарды есептеуге жарамайды. Жерді балдық көрсеткіштерге сәйкес бағалау туралы экономистердің екі түрлі көзқарасын байқауға болады. Біріншісі бойынша жер бір өлшем ауданнан (га) алынатын жалпы өнім мен таза табысқа сәйкес бағаланады, екіншісінде-алынған ауыл шаруашылық өнімдері және оған жұмсалған шығындар есептеледі. Екі көзқарас бойынша да жерді бағалаудың басты белгісі одан алынатын өнім, тек екінші көзқараста жұмсалатын шығын деңгейі ескеріледі. Бірінші көзқарасты жақтаушылар жерден алынған өнім шамасы оның салыстырмалы құндылығына сәйкес келеді және таза табыс пайдалану дәрежесін көрсетеді деп есептейді. Сонымен қатар, олар ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасы қоғамдық қажетті шығындар шамасына біртіндеп жақындайды деп есептейді. Олардың кейбіреуі жерді 1 гектар ауданға есептелген жалпы өніммен бағалау керек десе, екіншілері-таза табыс көрсеткішін немесе негізгі үш: өнімділік, жалпы өнім және таза табыс көрсеткіштерін қолдануды ұсынады. Ғалымдардың екінші бір тобы жерді бағалау белгісі ретінде бір өлшем ауданнан алынған өнімнің оған жұмсаған шығынға немесе шығынның өнімге қатынасын алуды ұсынады. Олар таза табыс шамасы өнімнің бағасына байланысты болғандықтан, әділетті көрсеткіш бола алмайды деп есептейді. Сондықтан жалпы өнім сапасы да топырақтың сапалы ерекшелігіне сай келмейді, өнімдерге аймақтық бағалар қолдану топырақтың құнарлығы арқасында алынатын табысты анықтауға мүмкіндік бермейді дейді. Олардың жерді бағалау әдісі оның бағасын топырақ бонитетіне-өнімділігіне сәйкес озық шаруашылықтардағы өнімніњ өзіндік құны арқылы анықтауға саяды. Жердің сапасының жиынтық көрсеткіші ретінде бір өлшем ауданнан алынатын нақты өнімділіктің оған жұмсалған шығындарға қатынасы бойынша анықталатын «өлшемдес өнімділік» көрсеткішін қолдануды ұсынады. Б= ; ; (1) немесе Б= (2) Формулаларымен бағаланатын көрсеткіш бірдей болады деп есептеледі. Мұнда: Б- жерді бағалау балы; У0 Уэ – бағаланатын және үлгілік жердің өнімділігі С0 Сэ – бағаланатын және үлгілік жерлерден алынатын өнімдердің өзіндік құны; То Тэ – бағаланатын және үлгілік жерлерде жұмсалатын шығындар. Жерді бағалаудыњ қосымша белгілері ретінде 1 гектар жерге есептелген өнімнің абсолюттік өнімділігінің күрделі қаржыға (өндіріс негізгі қорының құнына) қатынасы алынады. Бұларда бағалау белгілерінің әр түрлі болуына қарамастан, бағалау балл көрсеткішін анықтау тәсілі бірдей. Үлгілік (эталон) жер бөлігіне қатысты есептелген бағалау көрсеткіші: Б= , (3) Мұнда: Б- есептелетін бағалау балы; До- бағаланатын жердің көрсеткіші Дэ- үлгілік жердің көрсеткіші. Жерді экономикалық бағалау туралы экономистердің арасында да бірнеше көзқарастар белгілі. Оларды негізгі екі: шығындық және ренталық деп екіге бөлуге болады. Шығындық қағида бойыншабағалаудың негізі-жерді игеруге (пайдалануға) жұмсалған еңбек пен еңбек құралдарының шығыны болып табылады. Жердің табиғи сапасы-өнімділігі тек қосымша факторы ретінде қалады. Құн заңына сәйкес жер өздігінен жаңа құн тудырмайды. Түр түрлі жерден өнім алуға бірдей еңбек жұмсалған болса, ол өнімдердің санына қарамай жалпы құны бірдей болуы керек. Яғни, бірдей еңбек жұмсай отырып, саны, сапасы әр түрлі өнім алатын болсақ, олардың жалпы құны тең болады, ал дербес жеке бағалануы әр түрлі болады. Бірдей жерден бірдей еңбекпен неғұрлым көп өнім алсақ, оның әрқайсысының бағасы соғұрлым төмен болады, және керісінше. Топырақтың құнарлылығы жаңа құн тудырмайтын болса, ол қосымша құн да әкелмейді, яғни жер рентасына айналатын қосымша табыс та жоқ. Ал шындығында жердің құнарлылығынан қосымша өнім, сол арқылы қосымша табыс, рента алынады. Бұл жерде біз құн мен тұтыну құнының, тауардың құны мен бағасының қайшылықтарын көреміз. Осы қайшылықтарға сәйкес үш түрлі жағдай болуы мүмкін. Бірінші –тауардың құны бағасына сәйкес, яғни тауардың бағасы оған жұмсалған еңбектің мөлшерімен анықталады. Олай болса, еш жерде қосымша ақшалай табыс жоқ, екінші-баға тұтыну құнына сәйкес анықталады, яғни тұтыну құны тең тауарлар еңбектің жұмсалу мөлшеріне қарамастан тең бағаланады. Мұнда тауарды аз еңбекпен жұмсап өндіретін болсақ, қосымша пайда-рента аламыз. Үшінші-баға тауардың құны мен тұтыну құнының аралығындағы шама. Бұл реттелмеген базар нарығында болатын жағдай. Баға тұтыну құнына сәйкес белгіленгенде әр түрлі жердің өнімділігі әр түрлі болғандықтан бірдей өнімге еңбектің жұмсалу шамасы да бірдей емес, сондықтан жер рентасы пайда болады. Жердің құндылығы барлық қоғамда оның тұтыну құнын өндіретіндігімен анықталады. Сондықтан жерді экономикалық бағалау оның қоғамдық құндылығын есептеу болып табылады. Жердің тұтыну құндылығын бір жағынан оның тіршілік орны екендігін және өнім беретіндігін анықтаса, екінші жағынан, оның ауданының шектеулі екендігі қалыптастырады. Осыған сәйкес экономикалық бағалау белгісі оның өндіргіш күш ретінде және өмір сүру ортасы ретінде қоғамдық құндылығы. Осы тұрғыдан жердің қоғамдық құндылығы неғұрлым жоғары болса, ол соғұрлым қымбатқа бағалануы тиіс. «Шығындық» қағиданы жақтаушылардың тағы бір өкілі Г.С.Николенко жердің бағасы тек қана оны игеру шығындарының негізінде анықталуы мүмкін дей отырып, мына формуланы ұсынады: Ці = (4) мұнда: Кп- еліміз бойынша жерді игерудің орташа шығындары; Бі –бағаланатын і жер бөлімшесінің бағалау балы; Бпі- жаңа игерілген і жер бөлімшесінің бағалау балы. Оның пікірі бойынша жерді балл көрсеткіштерімен ғана бағалау теориялық негізсіз, ал таза табыстың негізінде бағалау әдістемелік тұрғыдан дұрыс емес. Ол тек қана құн заңының негізінде бағалау ғылыми дәлелді және дұрыс деп есептейді. Сонымен қатар, жерді ауыл шаруашылық айналымынан басқа бағытта пайдалануға алғанда басқаша бағалауды ұсынады. Мұнда оның орнына басқа жерді игеру шығындары, былайша айтқанда, жерді қалпына келтіру шығындары бойынша бағалау керек екені айтылады. Бағалау формулаларында біреулер жерді қалпына келтіру (реновация) шығындарын есептесе, екіншілері-жаңа жерді игеру шығындарын, үшіншілері- шығындарды және алынбаған табысты қоса есептейді. Мысалы, И.Смирон құн теориясымен бағалауға қарсы бола тұрып, таза табысты «капитализациялау» әдісін де қолдамайды. [3, 59 б] Жерді әр түрлі мақсатта пайдаланғанда бір белгіге сүйеніп бір әдістеме бойынша бағалау керек пе, болмаса әр түрлі бағалана ма? Осы мәселе бойынша да қарама-қарсы көзқарастар бар. Біреулер жердің бағасы әрқашан бірдей және бір белгіге қарап бір әдіспен анықталады десе, екіншілері-ауыл шаруашылығын дапайдаланғанда балл көрсеткіші бойынша бағаланады, ал оны басқа мақсатқа алғанда абсолюттік бағалау қолданылады дейді. Алғашқыларының дәлелі ауыл шаруашылығында жерді салыстырмалы бағалау жеткілікті және оны технико-экономикалық есептеулерде қолдануға жарамайды, ал жер басқа мақсатқа алынғанда ғана ақшалай құнын анықтау қажет. Жерді ренталық қағида бойынша, дифференциалдық рентаның негізінде бағалау туралы ізденістер жүріп жатыр. Оптималдық жоспарлау теориясын жақтаушылардың көзқарасы бойынша жердің экономикалық бағасы уақыт факторын ескере отырып, жерді пайдаланудан алынатын жиынтық тиімге негізделуі тиіс. Бұл дегеніміз жердің бағасы жердің бір ауданынан алынатын рентаны кџрделі қаржының мөлшері экономикалық тиімділік нормасы бойынша «капиталдау» болады. О= (5) Былайша айтқанда, жылдың тиімді (рентаны) тиімділік нормасына бөлгендегі шамамен бағаланады, яғни белгілі бір мерзімдегі жылдық тиімдерді (ренталарды) дисконттап қосу. Дисконнтау коэффициенті ретінде кейбіреулер орташа тиімділік (рентабельдік) нормасын алады, екіншілері күрделі қаржының мөлшерлі тиімділік нормасын алады. Егер жақсы жерлер рента бойынша бағаланса, нашар жерлерді Е.Корнаухов оны игеру шығынымен бағалауды ұсынады, сөйтіп, іс жүзінде бағаланбаған жер бөлімшелері қалмайды. Айта кету керек, мұнда жерді экономикалық бағалау белгісі ретінде нақты тиім емес, нашар жерлерде қалыптасқан баға бойынша есептелген тиім алынады. Таза табысты капитализациялау коэффициенті ретінде халық шаруашылыѓы бойынша қалыптасқан орташа тиімділік коэффициенті қолданылады: О3 = · 100, (6) Мұнда: Дг – жоғарыда айтылған әдіс бойынша анықталған жылдың таза табысы N- халық шаруашылық тиімділік коэффициенті Табысты капитализациялау мағынасы мынаған саяды: жерді ауыл шаруашылыѓынан басқа кез келген өндіріс салаларында пайдаланғанда оған төленетін сомасының әкелетін табысы (тиімі), оны ауыл шаруашылығында пайдаланғандағы орташа тиімділікпен алынатын табыстан кем болмауы керек. Дифференциалдық рентаны есептеуде қолдануға болатын әдіс ретінде шеткі шығын шамасымен есептелген ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасынан шығындарды және өндіріс негізгі қорларын жаңартуға аударылатын 12-15% процент шамасында нормалы пайданы шегеру ұсынылады. Тағы бір ұсынылған әдіс бойынша астық негізінен нан өнімдеріне жұмсалатын болғандықтан дәнді дақылдардан алынатын дифференциалды рента нанның көтерме сауда бағасының негізінде есептеледі. Мұнда таза табысты есептеу үшін нанның көтерме сауда бағасынан бидай өсірушілердің, астық даярлау ұйымдарының, диірмендердің, нан пісірушілердің, т.б. шығындары шегеріледі. Бұл процестерге қатысушылардыњ таза табысы еңбек шығындарына сәйкес (пропорционалды) бөлінеді. Тар аймақта дәнді дақылдардың түсіміне байланысты және ең нашар жердің 1 гектарынан алынатын табыстың нормалы мөлшері деп алып әр аймақтағы дифференциалдық рентаны анықтайды. Осы әдістің екінші түрінде дифференциалдық рента нашар жерді пайдаланушылардың шығынына сәйкес шеткі шығындық бағадан емес, орташа салалық баға бойынша есептеледі. Мұндай жағдайда дифференциалдық рента оң таңбалы немесе теріс таңбалы болуы мүмкін, жалпы сала бойынша ол нөлге тең болады. Орташа салалық баға қолданғанда В.Шкатов «полярлық» деп атаған қарама-қарсы рента «тәуір» жерді пайдалнушылардан алып «нашар» жерді пайдаланушыларға беріледі. Жерді дифференциалдық рента бойынша бағалауға қарсы болушылар оның мынадай кемшілігін атайды: нашар жер бөлімшесінде дифференциалды рента нөлге тең. Сондықтан ондай жер бағаланбайды. Мәселені тағы біраз зерттеушілер (М.Броншиейн, Е.Карнаухова, Г.Романенко, В.Шкатов) жердің экономикалық бағасын дифференциалдық рента әдісімен анықтауға қарсы болмаса да, олай есептеудің қиындығын айтады және қарапайым, қолдануға болатын әдіс-нормалы мөлшердегі пайдадан артық табысты есептеу дейді. Қалай болѓанда да, артық таза табыс немесе дифференциалдық рента бойынша жердіњ экономикалық бағасы жылдық экономикалық тиімді капиталдау болып табылады. Осы мәселе жөнінде де зерттеушілердің көзқарастарында айырмашылықтар бар. Ол қандай мерзімге «капиталдау» туралы ұсыныстар: ауыл шаруашылық негізгі өндірістің қорларды жаңарту мерзіміне; немесе амортизациялау мерзіміне; халық шаруашылығы бойынша күрделі қаржының орташа нормалы тиімділігіне; ауыл шаруашылық негізгі қорлар үшін орташа төлем процентіне; ауыл шаруашылық нысандарын орташа пайдалану мерзіміне; жер ауыл шаруашылығынан алғанда зиянның орнын толтыру мерзіміне сәйкес мерзімге капиталдау. Капиталистік елдерде жердің бағасы жер рентасын банк өсімі нормасымен (2-3%) капиталдау арқылы анықталады., яғни сол 30-50 есепті жылға сәйкес келеді. Бізде капиталистік нарық қатынасы, әсіресе ақша айналымында толық қалыптаспаған, мұндай процент қолдануға келмейді деп есептеледі, сондықтан халық шаруашылық тиімділік нормасын қолдану ұсынылады. Бірақ бұл жерде, біздің ойымызша, мынадай жағдай ескерілмейтін сияқты. Ақшалай қаржының (оған сатып алуға болатын игіліктердің) нақты құндылығы осы қаржымен өндіріс ұйымдастырып, өндірістен пайда табуға болатындығында. Бірақ бұл материалдық өндіріс құруға болатын потенциалды мүмкіндік қана, жұмыс істеп тұрѓан нақты өндіріс емес. Ол нақты мүмкіндікке айналу үшін әлі біраз шаруалар істелу керек-қаржы жинақталып, материалдық игілікке айналып, құрылыс салынып, өндіріс іске қосылуы керек. Сондықтан ақшалай қаржының құндылығы сондай ақшаға бағаланатын кез келген өндірістің құндылығынан кем болады. Айтылғаннан шығарылатын қорытынды-банк капиталының өсімін тиімділік номасымен ешқашан теңестіруге болмайды. Көп уақыт ғылыми ізденістер жүргізіліп келе жатқанымен жерді экономикалық баѓалау мәселесі елімізде әлі толық шешімін тапқан жоқ. Мұны тек мәселенің күрделілігімен түсіндіру жеткіліксіз. Негізгі нәрсе теориялық ізденіске іс-тәжрибелік қолданыстың (сұраныстың) болмауында. Жерді экономикалық баңалау әдістері Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін жерлердің сапасы біркелкі емес. Олардың әр түрлілігі өнімділігінің де әр тџүрлі болуына әкеп соғады. Бірдей еңбек жұмсай отырып сапасы әр түрлі жерлерден түрлі шамада өнім аламыз, яғни еңбектің нәтижесі әр түрлі болады. Осы қасиетіне байланысты жерлердің құндылығы да бірдей емес. Жердің құндылығын қандай белгісіне қарап бағалауға болады? Жоғарыда келтіргеніміздей осы бағалау белгісі туралы экономистер көзқарастарында айырмашылықтар бар. Ол белгі ақшалай құндық көрсеткіш болуы керек, өйткені басқа көрсеткіштермен оларды бір-бірімен салыстыруға, қосуға болмайды. Тұтыну құндылығы әр түрлі, қоғамныњ әр түрлі қажетін өтейтін игіліктер тек қана құндық (ақшалай) көрсеткіштермен жинақтап өлшенеді. Жер–тұтыну құндылығы, оның құны жоқ, тек тұтыну құндылығын, материалдық өнімдерді өндіруге қажетті жағдай. Жердің бағасы оған табиғи тән нәрсе емес, ол тек қана қоғамдық өндіріс және тұтыну қатынастарында пайда болады. Сондықтан жердің баѓғасы тауар өндіруге қажетті жеке жер бөлімшелерінің тұтыну құндылығының көрінісі. Жеке жер бөлімшелерінің сапасының әр түрлілігіне байланысты ол жерлерде өндірілген өнімдердің құны да әр түрлі болады. Сапалы жерлерден нашар жерлерге қарағанда әлдеқайда көп тұтыну құны өндіріледі. Бірақ сапалы жерлер көп емес, әдетте шектеулі. Иелену түріне қарамастан, жерге шаруашылық нысаны ретінде әрқашан монополия болады. Былайша айтқанда жерге монополия болуына байланысты дифференциалдық рента туындайтын алғышарт бар. Дифференциалды рентаның алғышарттары-бір жағынан монополия болса, екінші жағынан жердің сапалық өзгешеліктері, сондай-ақ тауарлы өндірістік қоғамдық қарым-қатынастар.[4, 38 б] Дифференциалдық рента бірдей еңбек жұмсап нашар жерді пайдаланумен салыстырғанда сондай мөлшердегі тәуір жерден қанша артық тиім (пайда) алуға болатынын көрсетеді. Сондай–ақ ол жақсы жер жеткіліксіз болып, сапасы одан нашар жерді пайдаланғанда немесе пайдаланатын жердің сапасы нашарлағанда қаншама зиян болатынын көрсетеді. Оны қарапайым мысалмен көрсетуге болады. Түсімі 40 ц/га жалпы шығыны 20 мың теңге бидай өндірілетін жер ауыл шаруашылығынан алынды делік. Қалған жерледің өнімділігі 10 ц/га. Жоғалтқан өнімді алу үшін ондай жерлердің төртеуін игеру немесе қосымша шығын жұмсап жердің өнімділігін арттыру керек. Игерілетін жерге жұмсалатын жалпы шығын 30 мың теңге деп алайық. Сонда бидай өндіруге жұмсалатын шығын 10 мың теңгеге артады. Егер сапасы нашар жерлерді игермей, оның орнына сапасы бұрынғы жердей жерді тапқан болсақ, оныњ халық шаруашылық тиімі 10 мың теңге болған болар еді. Яғни сапалы жердің құндылығы сапасыз жерден 10 мың теңгеге артық деген сөз. Жаңадан игеретін сапалы жердің экономикалық бағасы да 10 мың теңге. Былайша айтқанда, экономикалық бағалау негізгі дифференциалдық тиім болды. Мысалдан байқағанымыздай, халық шаруашылық зиян шамасы пайдаланудан шығарылған жерден алынатын өнім немесе таза табыс шамасына емес, дифференциалдық табысқа немесе нашар жер мен тәуір жерге жұмсалатын шығындардыњ айырмашылығына тең. Мұндай жағдайда жердің құндылығын шеткі шығын мен дербес шығынның айырмашылығымен есептелген жер рентасымен анықтайды. Жер мәңгілік өндіріс қажеті, оны дұрыс пайдаланғанда өнімділігі сарқылмайды. Жерден өнімді жылда алуға болады. Былайша айтқанда, жер шексіз жылма-жыл ренталық табыс береді. Жер мәңгі пайдаланылатын болғандықтан, осы жылдардағы жалпы табысты білу үшін жылдық табыстарды қосу керек. Сонда ғана жердің нақты құндылығын анықтаймыз. Жерді шексіз ұзақ пайдалануға болатындықтан аз ғана жылдық табыстың өзі үлкен шамаға айналуы мүмкін, яғни жерлің құндылығы шексіз шамаға айналады. Әрине бұл ақылға сыймайды, сондықтан жылдық тиімдерді белгілі мерзімде ғана қосу керек. Сондықтан, 50 жылдық тиімді қосу ұсынылады. Әрине бұл цифр ешқандай ғылыми дәлелденбеген. Осыған ұқсас тәсіл орман шаруашылық есептеулерде әр жылда алынған өнімдерді бір жылға келтіру үшін қолданылады. Оның мәнін түсіну үшін шартты мысал қарастырайық. Екі орман бөлімшелері бар делік. Біреуінде пісіп жетілуі 50 жылдық қайың өсіріледі. Қайыңды кескенде 100 м куб ағаш, 15 мың теңге табыс аламыз, қарағайды кескенде 200 м куб ағаш, 30 мың табыс аламыз. 100 жылда екі жерде бірдей өнім және табыс береді. Олардың халық шаруашылық құны да бірдей. Егер уақыт факторын есепке алсақ, олай болмайды. Қоғамға табыстың қай уақытта алынғаны талғаусыз емес. Табыс неғұрлым ертерек алынса, соғұрлым құндырақ. Сондықтан мысалымыздағы бірінші орман бөлімшесі екіншіге қарағанда құндырақ. Сонымен, әр мезгілдегі экономикалық көрсеткіштерді өлшемдестіру мәселесі тікелей қосу, орташа процентпен шешілмейді. Басқаша тәсіл керек. Ол үшін келтіру коэффициенті қолданылады. В = (1+Е)7 (7) Қабылданған әдістеме бойынша Е = 0,08, бірақ басқаша (0,02 ден 0,08 дейін) көзқарастар да бар. Шығындар мен нәтижелерді алғашқы жылға келтіргенде шамаларды келтіру коэффициентіне көбейтеді, соңғы жылға келтіргенде бөледі. Жер мәңгі пайдаланылатын болғандықтан, жылдық ренталарды қосу керек, яғни жердің экономикалық бағасы: Р= (8) Ренталардың жалпы сомасы шексіз жылдарда шексіздікке ұмтылады. Сондықтан жоғарыда айтылған тәсіл бойынша жердің экономикалық бағасы: Р= (9) Бұл формула бойынша ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жер бағаланады. Орман қорының жері ағаштың өсіп-жетілу мерзімін ескеріп бағаланады: Р= (10) Ауыл шаруашылық жерлері уақытша бұл мақсатта пайдаланудан алынғанда, экономикалық зиянды жердің экономикалық бағаcымен есептелінеді: Р= (11) Бұл 9, 10, 11 формулалармен жер қоры мынадай жағдайларда бағаланады: жылдық рента шамасы өзгермейді уақыт факторын есептейтін коэффициент љзгермейді. Айта кетеін жаѓдай, келтіру жылдары ұзақтаѓан сайын, есепке алынатын рентаныњ шамасы кеми береді. Е=0,12 деп алѓанда бесінші жылѓы рентаныњ жартысынан сђл ѓана артыѓы есептеледі, 10-жылѓыныњ џштен бірі, ал 20-жылѓыныњ оннан бірі ѓана. Қолданѓан коэффициентке байланысты жердіњ баѓалануы да љзгеше болады. Жылдық рентаныњ жыл љткен сайын құндылыѓыныњ қаншама кемитінін дђл есептеу љте қиын. Оны сараптама жолымен ѓана болжауѓа болады. Сондықтан ауыл шаруашылық жерлерін бағалаѓанда есептелетін жылдық рентаныњ љзгеру қарқынын ескеру џшін формулаѓа мына тљмендегідей қосымшалар қолдану ұсынылады: Р= , О<К Е, ,О<К<Е (12) ,О<К, мұнда: К-бірінші жылдық рентаныњ болжамды љсу (К>О) немесе азаю (К<О) қарқыны. Бірінші жаѓдайда рентаныњ љсу қарқыны уақыт факторын есептеу коэффициентінен артық, сондықтан жиынтық рента шексіз џлкен шамада болады. Мұндай жаѓдайда ауыл шаруашылыѓынан басқа салада пайдалану тиімділігі қаншама жоѓары болѓанымен, оны ауыл шаруашылық џшін пайдаланудан алуѓа болмайды. Екінші жаѓдайда рентаныњ љсу қарқыны уақыт факторын есептейтін коэффициенттен аз. Мұндай жаѓдайда жердіњ экономикалық баѓасы рентаны жай капиталдау арқылы баѓалаудан артыѓырақ болады. Үшінші жағдайда жылдық ренталар біртіндеп азаяды. Сондықтан жердің бағасы рентаны жай капиталдау арқылы бағалаудан аз болады. Өйткені уақыт коэффициенті рентаның өзгеру қарқынына артады. Жер уақытша ауыл шаруашылығынан алынғанда оны экономикалық бағалау: a= (13) мұнда: а - Т жылғы жиынтық ренталарды есептеу үшін алғашқы жылғы рента көбейтілетін коэффициент. Белгілі мерзімде жылдық рента өзгеретін орман қорларының жерін экономикалық бағалау үшін мына формулаларды қолдануға болады: P=r , О<К Е, P=r <К<Е, К<О (14) мұнда: t- аѓаштыњ пісіп жетілетін (кесуге жарамды) жасы; m- неше рет аѓаш кесілетінін кљрсететін сан; К- рентаныњ жылдық љзгеру (љсу, кему) қарқыны. Я= (15) 1 Әр түрлі К, Е мәндеріне сәйкес жердің экономикалық бағасын есептеу үшін рента көбейтілетін түзетуші коэффициент. Өнімнің құндылығы төмендегенде (рентаның өсу қарқыны К<О) уақыт өткен сайын осы өнім алынатын жердің құндылығы шұғыл азаяды және ағаш кесу (пісіп жетілуі) кешіккен сайын оның азаюы едәуір болады. Керісінше, өнімнің құндылығы артқандай (К>О) жердің де құндылығы артады. Табыс алыну уақыты кешіккенде жердің құндылығы едәуір азаяды. Бірақ, жылдық рента жоғарғы қарқынмен өсетін болса, уақыт факторы коэффициентінің ролі кемиді. Егер К= 0,04 болса, 10 жылдан 50 жылға дейін жылдық рентаның құндылығы 36 рет кемиді, К= 0,10 болғанда- 7 рет, К=Е болғанда құндылығы шексіз. Соңѓы формуланы дәлдігін сәл ғана төмендетіп оңайлатуға болады. P= (16) Бұл формула бойынша жердің құндылығы аз ғана ұдайы кеміп отырады. Сондықтан өнімнің құндылығы артатын жағдай жердің құндылығын анықтау үшін уақыт факторын есептейтін коэффициенттердің неғұрлым төмен шамалары қолданылуы керек. 17, 18 формулалармен t, К (Е=0,12) мәндеріне сәйкес есептелген түзетуші В коэффициенттің өзгеруі былайша болады: 2 кесте-Коэфициенттің өзгеруі
Ескерту: β алымында 17 –бөлімінде 18- формуламен есептелген. Уақыт факторын есептейтін дисконнттау коэффициентімен күрделі қаржының тиімділік нормативі және несие өсімінің экономикалық өсу қарқынының байланысы бар екені белгілі. Өндіріс потенциалы қуаттырақ, оны пайдалану тиімдірек болған сайын, басқа жағдайлар тең болғанда, экономикалық өсу қарқыны, күрделі қаржының тиімділік нормативі жоғары болады. Керісінше, қоғамның бүгінгі қажеттігінен гөрі болашақ қажеттігі басым көзделсе, яғни қорландыру нормасы жоғары болса, басқа жағдайлар тең болғанда, күрделі қаржы қоры көп болады және күрделі қаржыны қайтару нормасының жол берілетін шамасы төмен болады. Осыны уақыт факторын есептейтін коэффициентке қолданылатын болсақ, мынаны аңѓарамыз. Қоғам болашақ мақсатына (қорландыру нормасын арттыру арқылы) басымдылық беретін болсақ, болашақ нәтижелер мен шығындарды дисконнтауға төмен коэффициент қолданады. Халық шаруашылығы болжамдарда соңғы (дайын) өнімдердің өсу қарқыны және оларды қорландыру мен тұтынуға бөлу белгілі болғанда, күрделі қаржының тиімділік нормативі де белгілі болуы тиіс. [4, 23 б] Табиғат ресурстарын бағалауда қолданылатын уақыт факторын есептеу коэффициенті, әдетте күрделі қаржының тиімділік нормативінен төмен болуы керек. Халық шаруашылығы бойынша жинақталған есептеулер дисконттау коэффициентінің шамасы 0,02-0,04 аралығында болатынын көрсетті. Бұл шетелдік нормаларға да сәйкес келеді. Жердің абсолюттік экономикалық бағалау шамасы жерді пайдаланғанда алынатын өнімдерге және уақыт факторын есептеу коэффициентіне байланысты. Аталған көрстекіштердің сандық мәнін жақын арадағы жоспарлы мерзімге де анықтау көптеген әдістемелік және ақпараттық қиындықтар әкеледі. Ал одан алыс мерзімге болжау 1 жылдық рентаның осы мерзімге өзгермейтіндігі, ауыл шаруашылық жерлерінің сапасының бірқалыпты болатынын ешқандай есептеулермен дәлелденбейді. Болжамдық есептеулерді кестеде келтірейік. 3 кесте-Ауыл шаруашылықтан пайдалануға алынатын жерлердің мүмкін құндылығы
Дифференциалдық рента шамасы шеткі шығын шамасына байланысты. Шеткі шығын жаңа жер игерілгенде немесе бұрынғы жерлерге шығын артқанда өсуі мүмкін. Шеткі шығын өскенде барлық жерлердің дифференциалдық рентасы жоғарылайды. Шеткі шығын шамасы жерден алынатын өнімдерге, сол арқылы пайдаланылатын жерге белгілі мерзімде белгілі қоғамдық қажеттілік бойынша есептеледі. Ондай қажеттілік оптимизация әдісімен анықталады. Шеткі шығын қағидасы мынадай әдістемелік принциптермен негізделеді: Қоғамның дамуының әр бір кезеңінде оған сәйкес жерге деген қажеттіліктен туындайтын жер ресурстарын молайтуға жұмсалатын жол беруге болатын шеткі шығын шамасы болады. пайдаланылатын жер ресурстарын молайту (ұлғайту) шараларының тиімділігі осы шаралар нәтижесінде қол жеткізетін тиім қоғамдық қажетті шығындар мен дербес шығындар айырмасы ретінде анықталады. Ондай тиім дифференциалдық рентаның шамасына тең. Шеткі шығынның және оған сәйкес жерді экономикалық бағалау белгісінің салыстырмалы тұрақтылығы. Жердің қасиеттерін қалпына келу мүмкіндігі оның үздіксіз, шексіз ренталық табыс әкелу мүмкіндігі ретінде қаралады. Жер ресурстарының ерекшелігі оны көп мақсатта пайдалануға болатындығы. Жерді пайдалану тиімділігі барлық балама бағыттары бойынша қаралады. Әдетте ең тиімді бағыт ауыл шаруашылық өнімдерін алу, яғни азық-түліктік бағыт деп алынып, экономикалық бағалау соған сәйкес жүргізіледі. Экономикалық бағалау шамасы әрқашан иррационалды шама. Бағалау көрсеткіштері өзгерген сайын өзгеріп отырады. Экономикалық бағалаудың олай болатынын түсіну үшін оның жерге тән физикалық немесе химиялық табиғи қасиет емес, ол тек қоғамдық қарым-қатынастан туындайтынын түсіну керек. [5, 61 б] Жердің экономикалық бағасы оның әлеуметтік экономикалық қызметіне байланысты анықталады. Экономикалық бағалау нені көрсетеді? Бағалаудың негізгі белгісі-қоғамның қажеттілігін өтеу құндылығы. Табиғат байлығының (жердің) қоғамдық қажеттілігі бағаланады. К.Маркс «Жер рентасы дегеніміз-жер иеленушілердің жерін жалға беруден алатын жылдық табысы» деген болатын. Жер рентасы да капиталға айналды деуімізге болады. Капиталға айналған жер рентасы жердің экономикалық бағасы болады. В.И.Ленин «Жерді сатып алу дегеніміз-сол жер беретін табысты сатып алу болады, сондықтан жердің бағасы капиталданған жер рентасы болып табылады»- деп жазды. Сондықтан капитализмде жердің экономикалық бағасы жерден алынатын жылдық рента мљлшерімен және капиталға төлейтін банк өсімінің процентімен анықталады. Р = (17) мұнда: Р- жердің бағасы; R- жылдық рента p- банк проценті
1 сурет- Жердің өндіріс күші Жердің экономикалық өнімділігі оның қоғамдық құндылығын білдіреді. Жердің тұтыну құндылығы оның ерекше негізгі өндіріс күші екендігінде. Жердің сапасына байланысты еңбек өнімділігі де әртүрлі болады. Бірақ ерекше еңбек жұмсалатын орта ретінде құндылығы әрқашан сақталады. Жердің тұтыну құндылығы мен экономикалық өнімділігі тікелей бір-бірімен байланысты, бірақ олардың ерекшеліктері де бар. Егер экономикалық өнімділік жер мен оған жұмсалатын еңбектің өндіргіш күші арқылы көрінетін болса, жердің ерекше еңбек ету ортасы екендігі- оған қажеттілік арқылы көрініс табады. Жердің осы қасиеттері экономикалық бағалауда ескеріледі. Жоғарыда жерді біз тек қана өндіргіш күш ретінде қарастырдық. Жер, сонымен қатар, өмір сүру ортасы. Бұл жағдайда жердің әлеуметтік-экологиялық құндылығы қарастырылуы тиіс. Жердің экологиялық құндылығы өмір сүруге қолайлы жағдайда сақтаудың қажеттігінен туындайды. Сондықтан жерді экономикалық бағалау оның әлеуметтік, экономикалық, экологиялық құндылығын анықтау болып табылады. Осы тұрғыдан, жердің толық экономикалық бағасы дифференциалдық және абсолюттік ренталар негізінде анықталуы тиіс. Дифференциалдық рентаны анықтау әдістерін жоғарыда қарастырдық. Ал абсолюттік рента жерді қалпына келтіру құндылығымен, яғни жұмсалатын қоғамдық қажетті шығындармен анықтауға болады деп есептейміз. Ауыл шаруашылығында жер тек қана өмір сүру, еңбек ету ортасы ғана емес ол қажетті өнім алудың тұрақты көзі. Топырақтың құнарлылығы ұзақ жылдар бойы қалыптасқан табиғи процесс, қолдан жасалмайды. Бірақ экономикалық тұрғыдан жақсартуға болады. Топырақтың құнарлылығын жаңғырту, қосымша еңбек жұмсауды қажет етеді. Бұл жағдайда қосымша еңбек жаңа өнім бермейді, тек өнімді алуға экономикалық жағдай туғызады. Сонымен, жердің құнарлылығының қалпына келу мүмкіндігі оны жаңғырту шығындарын жұмсауды туғызады. Көп жағдайда қалпына келтіру деп-табиғат ресурсының, нақты заттың қайталануы емес, оның өнімділігін ұғынамыз. Қосымша еңбек жұмсау арқылы жердің өнімділігі-құндылығы арттырылады. Сондықтан оның қосымша құндылығы оған жұмсалған еңбек арқылы көрініс табады. Бұл тұрғыдан нақты еңбектің болған-болмағаны шарт емес, потенциалды (тіпті болашақ) еңбектің экономикалық тиімділігі көзделеді. Шартты мысалдармен жер ресурстарын бағалау әдістерін қарастырайық. Ауыл шаруашылығында сапасы әртүрлі үш категория жер бөлімшелері пайдаланылады дейік. Сапасы жақсы жердің бір өлшемінен 15 тг рента алынады, орташа жерден-10 тг, ал нашар жердегі шығындар 20 тг/ц шеткі шығын болып есептеледі. Олардан басқа тағы 4-игерілмеген жер бөлімшесі бар делік. Оны әртүрлі шығын жасап барлық үш категорияға жеткізуге болады. Игеру шығындары «Жақсы категориясына» жеткізу үшін 500 теңге/га, «орташаға»- 200 тг/га, «нашарға»- 50 тг/га. сонда барлық варианттар үшін шеткі шығын жаңа жер игеру 1 ц өнімге 30 теңге болады. Шеткі шығын артқанда жер рентасы көбейеді: жақсы жерде-25, орташада-20, нашарда-10 (10 бағана). Осы категорияға сәйкес жаңа жер игеру шығындары да 25, 20 және 10 (11 бағана) яғни жерді игеру шығындарымен бағаласақ та сондай сандар аламыз (12 бағана). Келтірілген мысал әртүрлі әдістермен жерді бағалап бірдей нәтиже алу мүмкіндігін көрсетеді. Мұндай тек игерілетін жаңа жердің сомасын кез келген категория дәрежесіне жеткізуге болатындығын дәлелдеу керек. Әрине категория жақсарған сайын жұмсалатын шығындар да өсе түседі. Барлық табиғат байлықтары сияқты жер ресурстары да абсолютті және салыстырмалы экономикалық бағаланады. Абсолютті бағалаулар бойынша жер ресурстары ұлттық байлық құрамында есептеледі, шаруашылық баланстарында есептеледі және жер ресурстарын пайдалану төлемдері анықталады. [5, 38 б] Салыстырмалы экономикалық бағалау-негізінде жерді пайдаланудың әртүрлі варианттарының тиімдісі таңдалды. Қазіргі пайдаланылып жүрген әдістемелерге сәйкес жерді экономикалық бағалау үшін негізгі ауыл шаруашылық дақылдар бойынша өнімділігі, жұмсалатын шығындар есептеледі. Ең негізгі көрсеткіш 1 га жерден алынатын жылдық дифференциалдық рента. Ол негізгі дақылдар бойынша 1 ц өнімнен алынатын дифференциалдық рентаны әр алқаптың өнімділігіне көбейту арқылы анықталады. Сондай–ақ өнімділікке тура пропорционал көрсеткіш топырақ бонитет балдары қолданылады. Жердің өнімділігі мен топырақ бонитетінің байланысын мынадай формуламен көрсетуге болады. У = а+bx, (18) мұнда: У- жердің өнімділігі, ц/га; а- 1 га жерге жұмсалатын шығынныњ тұрақты бөлігі, тг/га; b- шығынның өзгермелі бөлігі, тг/га; x- топырақтың бонитет балы, коэффициент (1-100). Новосибирск ғалымдары ұсынған бұл әдістің бір ерекшелігі-тұрақты шама арқылы абсолюттік рентаны есептеуге болады дейді. Мысалы, тұрақты шаманы (С+V)с деп алатын болсақ Ra= (19) мұнда: r- халық шаруашылық тиімділік нормасы. Дифференциалдық рента топырақ бонитетіне байланысты анықталады: R1= немесе R1= (20) мұнда: Бj - аймақтағы бағаланатын жердің бонитет балы: Бj min- аймақтағы жердің ең төменгі топырақ бонитеті. Толық жер рентасы абсолютті (Rа) және дифференциалдық (R1) ренталардың қосындысы: R =Ra+ R1 (21) Жер қатынастары-жер иеленушілік және жер пайдалану жер рентасының үш түрін туғызады. Абсолюттік рента жерге монополиялық иелікке және ауыл шаруашылық капиталының органикалық құрылымымен түсіндіріледі. Дифференциалдық рента I жердің табиғи өнімділігі және орналасу тиімділігіне байланысты. Ал дифференциалды рента II жердің өнімділігін арттыруға жұмсалған қосымша еңбектің нәтижесі. Жерді экономикалық бағалауда алғашқы екеуі есептелуі тиіс. Рента түрлерін бұлай бөлу тек экономикалық теорияда қолданылады. Ал іс жүзінде оларды бір-бірінен ажырату мүмкін емес, олар бір-бірімен байланысты, тек қана біртұтас есептеледі. Екі жер бөлімшелерін салыстырып тек қана дифференциалдық рентаны анықтаймыз дейтін болсақ. Нашар жердің рентасы нөлге тең деп алуымыз керек, яғни ондай жерді экономикалық бағалауға болмайды. Ал іс жүзінде барлық жер, оның ішінде ең нашар жер, бағалануы тиіс. Нашар жер (жалға) пайдалануға берілгенде дәл жақсы жер сияқты одан алынатын табысқа байланысты бағаланады. Ауыл шаруашылығында ренталық төлемдерді анықтау әдістемелері бойынша дифференциалдық рентаны өнімдердің сатылу бағасы мен жеке өндіру бағаларының айырмасы бойынша анықтау ұсынылады. Ал абсолюттік рента бағаның құрамында деп есептеледі. Макроэкономикалық деңгейде рента қоғамдық өндірістен алынған қосымша құнның, жаңадан өндірілген құнның, ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылады. Осы жағдайды ескеріп, жер рентасын ұлттық табыстан былай айыру ұсынылады: (22) мұнда: R –аймақтағы жердің халық шаруашылығымен есептелген құны; S- аймақтағы жер қоры; γ- жер қорының ұлттық табысқа қосқан үлесін көрсететін коэффициент; Е- уақыт факторын есептеу нормативі; m- қоғамдық өндірістен алынған жылдық қосымша өнім (ұлттық табыс); Kj- аймақтағы жердің сапасының саралану коэффициенті γm – жер рентасының жалпы сомасы болып табылады. Бірақ бұл формуламен рентаны есептеу өте қиын. Өйткені γ шамасы белгісіз. Жер ресурстарын ұзақ мерзімдік экономикалық бағалғанда мынандай ерекшеліктер ескеріледі: топырақ құнарлығы-жердің өнімділігі қалпына келеді. Жерді тиімді пайдалансақ, одан ұдайы өнім алуға болады. Сондай-ақ өнімділікті арттыруға болады; жер ауданы, әсіресе құнарлы, қолайлы жер ауданы әрқашан шектеулі, қажеттілікке қарай өзгертуге (ұлғайтуға) болмайды; жер негізгі өндіріс құралы және өмір сүру ортасы, жердегі тіршіліктің негізі; жер иеленушілік жер қатынастарын және соған сәйкес жер рентасын бөлуді туғызады. Жердің экономикалық бағалануынан оны қалпына келтіру құнын және сатылу бағасын ажырата білуіміз керек. Алғашқысы рента негізінде анықталады. Жерді қалпына келтіру құны жұмсалған шығындарға сәйкес анықталады және нақты шығын жұмсалуы шарт емес, потенциалды шығындар есептеледі. Жердің сатылу бағасы нарық жағдайында анықталады. жүктеу/скачать 488.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||