Нарық экономиканың құрылымы және факторлары

Нарық кең көлемдегі бөлшектерден, элементтерден тұратын, күрделі ұйымдастырылған зерзат. Оның құрамдас бөліктерінің күрделілігі және әр элементтердің қызмет ету ерекшілігі, нарықтың атқаратын негізгі қызметін көрсетеді:

- нарық, сатушылармен сатып алушылар арасында байланыс құралы болып табылады. Сатушыларға өндірушілер, кәсіпорындар, тауар мен қызмет етушілер жатады. Сатып алушыларға сол тауар мен қызметті тұтынушылар жатады;

- сатушылармен сатып алушылардың өзара әрекеттерінің нәтижесінде, нарық тауардың бағасын белгілейді;

- нарық, сатушылармен сатып алушылардың өзара әрекеттерін, өзара байланысын қамтамасыз ете отырып, тұтынушының талғамы, игіліктің бағасы туралы ақпарат таратады. Және де нарықтың нақты географиялық орнын бөлу шарт емес. Тауар мен қызметтің сатылу- сатып алынуы туралы ақпарат таратудың кез-келген көзі, осы тауардың нарығын құрайды;

- нарықтағы жағдайдың (суреттегі ұсыныстың өзгерісі және т.б.) өзгерісі туралы жаңа ақпараттың айырбасын қамтамасыз ете отырып, нарықтың өз қатысушыларына осы өзгерістерге тез арада бейімделіп сәйкес әрекет жасауға (жүзеге асыруға) мүмкіндік береді.

Жалпы нарықты күрделі және тармақталған құрылым ретінде сипаттайды және оны түрлі белгілері бойынша топтастыруға болады.Ол белгілеріне мыналар жатады;

• 
  инфрақұрылым элементтері;
  
• 
  нарықтық қатынастар зерзатының экономикалық бағытталуы;
  
• 
  географиялық жағдайы, масштабы (көлемі), шекарасы; бәсекенішектедеңгейі; -өндіріспенқызметсферасыныңсалалары;
  
• 
  өнімнің сатылу көлемі мен сипаты.
  

• 
  тауар мен қызмет нарығы;
  
• 
  өндіріс факторларының нарығы;
  
• 
  қаржы нарығы.
  

Нарықты экономиканың дамып жетілуіне бірнеше факторлар әсер етеді десек соның негізгілері өндіріс факторы, әлеуметтік фактор және т.б.Келесі өндіріс факторларының бірі-еңбек, ол барлық жұмысшылардың (жұмысшылар, басқару персоналы, жеке кәсіпкер және т.б.) қызметін пайдалануды білдіреді. Еңбек нарығының маңызды құралы – еңбек биржасы Еңбек биржасында жұмыс күшіне деген сұраныс пен ұсыныс қалыптасады. Сондай-ақ еңбек биржасының маңызды функциясының бірі-жұмыс күшінің резервін құру, кадрларды даярлау және қайта даярлау (ең алдымен жұмыссыздарды), тұрғындардың жұмыс бастылығын қамтамасыз ету үшін қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру болып табылады. Капитал түріндегі өндіріс факторларының құрамына ғимараттар, құрылыстар, машиналар, жабдықтар, транспорт құралдары, сондай-ақ ақша қаражаттары түріндегі барлық өндіріс құралдары кіреді.Кейбір жағдайда, жеке өндіріс факторы ретінде қандайда бір тауар мен қызмет өндірісін ұйымдастырушы, оны басқару бойынша шешім қабылдаушы адам бойындағы кәсіпкерлік қабілетті (таланты) де көрсетеді.

Қаржы нарығы-ақша, облигация, акция, банктік міндеттемелер және т.б. қаржы құралдарының сатылу, сатып алыну процесстерін қамтиды. Бұл нарықтағы негізгі тауар-ақша немесе бағалы қағаз болып табылады. Бұл тауарлардың негізгі қасиеті – қажет жағдайда оны өндіріс факторының кезкелген түріне айналдыруға болатындығына негізделген. Көп жағдайда қаржы нарығында қор және валюта брокерлері қызмет етеді. Жоғарыда аталған барлық нарық инфрақұрылымының элементтері өзара байланысты. Егер олар тепе-теңдік жағдайда болса, онда экономикада да жалпы макроэкономикалық тепе-теңдік орнайды, нарық элементтерін жіктеудің екінші белгісі – неғұрлым ұсақ нарық сегменттерін бөліп көрсетеді, олар төмендегідей түрде болмақ:

- тұтыну тауарлар мен қызмет нарығы;

- өндірістік мақсаттағы тауар нарығы;

- жаңа жобалар (ноу-хау), технологиялар, идеялар нарығы

- шикізат нарығы;

- еңбек нарығы;

- бағалы қағаздар нарығы;

- екінші ретті шикізат және тағы басқалар нарығы.

Географиялық жағдайы мен шекарасы бойынша нарық төмендегі түрлерге жіктеледі:

- жергілікті (аймақтық) нарық;

- ұлттық (мемлекет шегіндегі) нарық;

- әлемдік нарық.

Бәсекені шектеу деңгейі бойынша:

- еркін нарық;

- монополиялық бәсеке нарығы;

- олиголопия нарық;

- таза монополия, болып жіктеледі.

Бәсекені шектеу деңгейі, кәсіпорынның өз өнімінің сатылу жағдайына әсер ете алуына, ең алдымен бағасына әсер ету деңгейімен анықталады.

Өз өнімі сатылатын нарыққа жеке кәсіпорынның әсері неғұрлым төмен деңгейде болатын болса, соғұрлым нарықтық бәсекелестік деңгейі жоғары деп есептеледі. Бәсекенің ең жоғарғы деңгейі жетілген бәсеке (еркін нарық) нарығына тән.

Өндіріс және қызмет аясының салалары бойынша экономиканың әр саласын сипаттайтын көптеген басқа нарықты бөліп көрсетуге болады:

- отын нарығы (көмір, мұнай, газ және тағы басқа);

- автокөлік нарығы (жүк, жеңіл және тағы басқа автокөліктер);

- компьютер нарығы;

- нан өнімі және тағы сол сияқты нарықтар.

Өнімнің сатылу көлемі мен сипаты бойынша:

- көтерме нарық;

-бөлшек нарық деп жіктеледі.