1 Техника технологиялық бөлім

(4.1.)

Тиімділіктің ішкі коэффициенті (Internal Rate of return - IRR) немесе ішкі кіріс мөлшері (өтелім) бұл, жобадан алынатын тиімділік (кіріс) жобаға кететін шығынмен теңесеуі кезіндегі есептік процентті мөлшерлемесі, яғни таза келтірілген баға нөлге тең деп алынатын, есептік процентті мөлшерлеме. Ішкі кіріс мөлшерін есептеу, негізінен арнайы программалармен компьютерде жүргізіледі.

Капиталды салымдардың қайта оралу периоды (Pay –back -Period) немесе өтелу уақыты көп қолданатын көрсеткіштердің бірі. Жобаның өтімділік мерзімі жоба қандай уақыт аралығында өтелуін көрсетеді: диконтирленбеген шығындар базасында есептеледі.

Уақыт факторын есепке алмай, яғни алынатын кірістің тең мөлшерлері және әртүрлі уақыттар теңестіріліп қарастырылады, өтімділік мерзімі төмендегідей анықталады:

Таза кіріс тұрақсыз келген жағдайда, кіріс шамасы инвестиция шамасына тең болған уақытқа дейін кезекті кірісті шамалаумен және есептеумен анықталады.

Өнеркәсіптің дағдарыс нүктесі немесе залалсыздық нүктесі (тиімділік табалдырығы). Залалсыздық нүктесі – жиынтық шығын, жиынтық кіріспен теңескен жағдайдағы қанау деңгейі немесе өнеркәсіп көлемі.

Залалсыздық анализінің негізі залалсыздық графигінде толығымен ашылады. Бұл график өндірілген өнімді горизонтальді осінде, кіріс немесе шығыс осін баға жағынан вертикальді осінде көрсетеді.

Шығару көлемі нөлге тең болған жағдайда, жиынтық шығындар нөлге теңелмей, керісінше ОА тең болатынын (өнімнің бар-жоқтығына байланыссыз, жасаған шығынның тіркеу элементтерін көрсетеді) көруге болады.

Жиынтық кіріс түзуі жиынтық шығыс түзулерінің қиылысуы ТБ залалсыздық нүктесін анықтайды, ол нүктеде жиынтық кіріс жиынтық шығысқа тең. Бұл кезде “нөлдік кіріс” немесе тиімділік табалдырығы қамтамасыздандырылады. Жиынтық кіріс пен жиынтық шығыс вертикальді түзуінің ТБ-ң он жағындағы шығынның түрлі ерекшеліктері берілген өндіріс көлеміндегі кірісті көрсетеді, ТБ-ң сол жағында шығындар көрсетіледі, өйткені жиынтық шығын, жиынтық кірістен асып отырады.

Ұдайы өндіріс жағдайына қарай шығындар үш түрге бөлінеді:

• 
  өнеркәсіпті жаңартуға және кеңейтуге шығындар. Ереже түрінде бұл, ірі тұрақты капиталды салымдар. Бұл шығындардың ерекше қаржыландыру көздері бар: амортизациялық қор, кіріс, кредит және т.б.
  
• 
  мәдени-шаруашылық, құрылыстық-тұрмыстық және осыларға ұқсас қажеттілік шығындары. Олар өнімнің өзіндік құнына қосылмайды, негізінен таратылатын кірістермен құралатын арнайы қорлармен қамтамасыздандырылады.
  

Өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығынның құрылымы және құрамы:

1. Материальдық шығындар (шикізатқа және негізгі материалдар, отын, энергия)

2. Еңбек ақысы;

3. Әлуметтік қажеттіліктерге аударым;

4. Амортизация;

5. Ағымды жөндеуге шығындар;

6.Тағы басқа шығындар;

Негізгі қаражаттар – ұзақ уақыттағы қызметі бар, материалдық құндылықтар ретіндегі негізгі қорлардың ақшалай құны. Негізгі қорлар - өндіретінін өнімдегінің құнын бөліп тасымалдайтын және амортизацияның жинақталған қорынан өтеу, қызметтің барлық уақыт ағымында өзінің табиғи формасын толығымен немесе бөлігін сақтайтын, өнеркәсіп қаражатының бір бөлігі.

Негізгі қорлар өндіру үрдісінде (процессінде) жайлап тозады және өте көп немесе аз уақыт аралығында бөлшектеп жаңартуды талап етеді (капиталды жөндеу), содан кейін толық жаңарғаннан соң (рековация) негізгінен жаңа техникалық негізде. Қолдану шамасына қарай олар, алғашқы құндылығын жоғалтады, ал кейінен өндірілетін өнімге ауысады.

Негізгі қорлар екіретті тозуға шалдығады:

1. 
   Физикалық
   
2. 
   Орынсыз (моральді)
   

Физикалық тозу – уақыт өту аралығында өзінің алғашқы сапасын жоғалтып және еңбек қызметінінің жаңа түрлерін ауыстыруды талап етеді, нәтижесінде негізгі қорлар материалды тозуы – Физикалық тозу деңгейіне негізгі қорлардың сапасы, салмақ деңгейі (жыл және тәулік аралығындағы жұмыс режимі, процесстің интенсивтілігі), өндіріс жағдайы (температура, қысым, агрессивті орта және т.б.), климаттық жағдайы (ылғалды – субтропикалық климат, т.с.с), қарау және жөндеу сапасы, жұмысшылар квалификациясы, қондырғыны пайдаланатын әсер етеді.

Моральді тозу, негізгі қорлардың басынан өткеретін, техникалық прогресстегі олардың толық физикалық тозуы нәтижесіндегі еңбек қызметінің экономикалық тиімділігінің төмендеуімен сипатталады және екі түрде көрсетіледі:

Бірінші түрінде халықтың еңбек өнімділігінің жоғарлауы нәтижесінде оларды қайта өндіру арзандауы байланысты негізгі қорлардың құны төмендейді. Бұл еңбек қызметіне үстеме ақыны төмендетуге әсер етеді. Моральді тозудың бірінші түрінің әсері ескеріліп және қалпына келтіру құны бойынша негізгі қорларды қайта бағалауда көбіне есепке алынбайды.

Моральді тозудың екінші түрінде жұмыс істеуші негізгі қорлардың құнсыздануы жаңа машиналарды жұмысқа кіргізумен сипатталады. Оларды қолдану өндіріс көлемін көбейтеді, өнімнің өзіндік құнын азайтады, кірісті ұлғайтады және моральді ескірген еңбек қызметін қолдануды тиімсіз жасайды. Моральді тозудың бұл түрі тек құнға әсер етіп қоймай сонымен қатар негізгі қорлардың қызмет уақытына да әсер етеді. Оның әсері экономикалық тиімділікке машиналарды қолдану сондықтан ол өте күшті.

Машиналарды және механизмдерді шамаға сай қолдану моральді тозу басталғанға дейінгі олардың берілуін тездетеді. Еңбек қызмет орындарын уақытын анықтауда, техникалық жаңару телепін ескеретін, экономикалық мақсаттылығын эксплуатация уақытынан шығарып отыру керек.

Моральді тозудың екінші түрінің төмендеу әсерінің негізгі түрі, бақылау-реттеуші қондырғыларды және бейімдеу қондырғыларын орнату, жеке бөлшектер мен жүйелерді конструктивті жаңарту жолымен қазіргі қажеттіліктерге сәйкес жұмыс істеуші қондырғыларды техникалық жаңарту мақсатындағы қондырғыларды жаңғырту болып табылады.

Қондырғыларды жаңғырту көп жағдайда саластырмалы аздаған шығындарда машиналардың эксплуатациялық көрсеткіштерін көтеруге көмектеседі және негізгі қорлардың экономикалық мақсатта қолдану уақытын ұзартуға. Ол технологиялық режимді қарқындандыруға жағдай жасайды, автоматизация және механизация деңгейін көтеруге экономикалық көрсеткіштерді жақсартуға жағдай жасайды.

Қондырғыларды жаңарту көп жағдайда олардың капиталды жөндеумен бірге жүргізеді.
4.1.5. Амортизацияның негізгі қорлары
Амортизация, тозу шамасына қарай оны өндірілетін өнімге ауыстыру жолымен, негізгі қорлар құнын жоба бойынша өтеу. Ол негізгі қорларды кезекті толығымен немесе бөлшектеп қайта құру үшін ақшалай қаражатты жинау мақсатында жүргізіледі. өнімнің өзіндік құнын қосатында, айлық амортизациялық аударым жиналу ортасы. өнімді таратуда амортизациялық аударым ақшалы түрге ауысып амортизациялық қор құрайды.

Амортизация өнеркәсіптік өнім өндіру шығындарында мұнай шығаратын өнеркәсіпте – 36%, газ -1% соның ішінде – 6,6% құрайды. Амортизацияны бір текті түрлерге салады. Амортизация нормасы – негізгі қорлардың баланстық қорына процентпен шаққандағы, жылдық амортизациялық аударылымдар. Олар экономикалық негізделінген болуға тиіс. Жоғарланған амортизация мөлшері өнімнің өзіндік құнын қымбаттатады, тиімділігін азайтады, ал азайтылғандары негізгі қорлар тозуды алмастыра алмайды. Амортизацияның дұрыс емес мөлшерлері шаруашылық есеп жағдайы, өндірісті материалдық қамтамасыз ету, жаңа техникалар енгізудің экономикалық тиімділігін есептеуде көрінеді.

Амортизация мөлшерінің техникалық-экономикалық негізі өнеркәсіптің қорлы салаларында маңызы есептелмейді – мұнай өндіретін, газ өндіретін және т.б. ондағы өнімнің өзіндік құнындағы амортизациялық аударылым бөлігі өте жоғары.

Амортизациялық периодты анықтауда кейбір техникалық және экономикалық факторларды қондырғы қызметінің фактілі уақыты, техникалық прогресс темпі, болашақ балансынан шыға отырып, ескірген қондырғыларды жаңарту мүмкіншілігі, қондырғыларды жаңғыртудағы экономикалық мақсаттылығы және т.б.

Амортизацияның жұмыс істейтін мөлшерінде моральді тозудың екінші түрі ескерілген, ол орта нормативті қызмет уақытының (амортизация периоды) шамалы азаюына әкеліп соқты. Ол негізі қорлардың жеке бөліктерінің іріленген топтарымен кең дифференциациялары, негізгі қорлардың қайта құрылған құнынан шыға отырып анықталған және халық шаруашылығының барлық салалары үшін біркелкі.

Негізі қорлардың кей түрлерін қолдану ерекшеліктері, түзету коэффициенттерін мөлшерге қолдану жолымен ескеріледі, мысалға; ылғалдылық, агрессивті орта жағдайындағы эксплуатация, қондырғы және машиналар және т.б. (ауысу коэффициенті) қолдану тиімділігімен байланысты.

Амортизация аударылымының жалпы мөлшері екі бөліктен тұрады:

бөлшектеп қайта тұрғызу (капиталды жөндеу және жаңғырту);

толық қайта тұрғызу (реновация);

Негізгі қорлардың кей түрлері толық қайта тұрғызуға тек мөлшері бола тұра, капиталды жөндеуді қажет етпейді, мысалы: кешенді бұрғылау қондырғылар құрамына жатпайтын, металды негіздер және блоктар, металды бұрғылау мұнарасы.

Амортизациялық аударылым барлық негізгі қорлардың жұмысына барлық енгізілген бойынша жүргізіледі және тек ұсталынатын рет бойынша оларды уақытша тоқтатып қою кезінде тоқтатылады. Қазіргі жаңа қорларда амортизацияны алғашқы айдан салуды бастайды, келесісін эксплуатацияға кіргеннен кейін және негізгі қорлардың барлық қолдану уақыты бойында шығарады. Қор түріндегі тұратын көлік түрлеріне және қондырғыларын (қойма резервіндегі), амортизацияны тек толық қайта тұрғызылғаннан кейін аударылады. Салынған амортизацияны ай сайын кіретін өндірілген өнімнің өзіндік құны, орындалған жұмыстар және қызметтер құрайды.

4.2. Капиталды салымдарды есептеу.
Жобаның бұл бөлімінде мұнай айдаушы “Бейнеу-Құлсары” станциясының негізгі қорлар және капиталды салымдар есептеу жүргізеді.

МАС объектілерінің құрылыс құны сметалы бөлімінде анықталады. Сметалар, негізгі құжат болып табылады, олар негізінен құрылысты-монтажды жұмыстар қаражаттандыру және сұраныс беруші, генмедігерлік және субмедігерлік ұйымдармен есептермен жүргізіледі. Мұнай құбырөткізгіш объектілері құрылысында сметалы құжатты құру негізгі болып, СНиП орнатылған, құрлыстық-монтаждық жұмыстарға смета мөлшері болып табылады, жалпы республикалық жобалау және құрылыс бойынша нормативті құжаттардың жүйесін құрайды. СНиП смета мөлшері мәліметтері бойынша, материалдар бағасы, конструкциялар мен бұйымдар құрылыс машиналар және қондырғылар машина смета бағалары, сонымен қатар құрылыс үшін жүк тасымалдау бағаларына смета жасалынған, сметалық мәліметтер мен жинақтар жасалынған, онда МАС құрылысында орындалатын негізгі барлық жұмыстар құны берілген. Сонымен қатар, құрылыс объектілерінде орындалатын кешенді жұмыстардың басым бөлігі ескірілетін соңғы өнімнің бағалары қолданылған (су қоршаулары, канализациялы, сораптар және т.б. объектілер).

Жиынтық сметаның есебі бойынша, МАС құрылысындағы капитал салымдарының көлемі 749,55 млн теңге құрайды.

Негізгі өндірістік мағынадағы объектілер көбіне капиталды мөлшерлі элементтер болып табылады. Оның ішінде резервуарлық паркты атап өткен жөн болар. Өндірістік құрлыстағы капиталды салымдардың құрылымдық құрамы төмендегі кестеде келтірілген.

Магистралды құбырөткізгіш құрлыс кешенің бағасы смета бөлімінен анықталады. Сметалар негізгі құжат болып саналады. Негіздерін оның құрлыс - монтаж жұмысы және тапсырушылар арасындағы есептер, генподрядшыларды және субподрядшылардың құрлыс бөлімдерін қаржыландырумен жүзеге асырылады.

Негізгі мұнай өнімдерін тасымалдау кешендерінің құрлыстарында смета құжатын құрау үшін құрлыс – монтаж жұмыстарындағы СНИП бойынша салынған, смета мөлшері болып табылады.Ол жалпы Республикалық жобалау және құрлыс нормативті құжаттардыңжүйесін ұсынады.

Берілген СНИП- тің сметалық мөлшері, құрлыстар үшін материалдарды бағалаушылар, бұйым және құрылым, және де жүктерді таымалдаудың сметалық бағасы, анықтама кітабы және жинақтардың сметалық құны игерілген.Онда магистралды құбырөткізгіш құрлысындағы орындалатын негізгі жұмыстың түрлеріне баға берілген. Және де, кешен алаңдарының құрлысы кезінде орындалатын (су өндіретін, канализациялық, сораптық және т.б. кешендер) едәуір жұмыс комплексі ескерілетін соңғы өнімнің бағасы қолданылады.Біздің есептік құн ірілетілген меншікті капиталдық салымда негізделіп өндіріледі, одан кейін бұл жылдың бірінші жартысында Қазақтан Республикасының Халық Банкының курсы бойынша у.е.-ден халқымыздың валютасына ауысқанда (131,56).

Біріншіденсызықтық бөлімнің бағасын есептейміз.
75 мың у.е. · 450 км. · 4601,48 =4601,48 млн.теңге
Одан кейін аралық айдау станциясының бағасы
3212мың у.е. · 131,56 теңге = 437,92млн. теңге
Магистралды құбырөткізгіштің барлығының бағасы мынаны құрайды.

4601,48 + 437,9 =5039,4 млн. теңге

Жылдық жалақы қоры – 96,0

Әлеуметтік салық – 13,24

Амартизациядан бөліп шығару –426,7

Күнделікті жөндеу – 37,3

Энергия шығыны – 196,8

Табиғи азаю – 9,6

Тағы басқалар – 27

Барлығы –807

Жылдық жалақы қоры негізгі жымысшылардың саны, еңбек ақы мөлшерінің тарифі және қызметкерлердің еңбек ақысынан анықталады. Онымен қоса жұмыстың шарты, жұмысшының мамандығы, климаттық жағдайдың шарты ескерілуі керек. Магистралды құбырөткізгіштегі қызмет етуші жұмысшылардың саны 80 адам.

Еңбек ақы қорының құрамына негізгі еңбек ақы кіреді.Ол жұмыс істелінгені үшін төленген және қосымша әртүрлі жеңілдіктермен байланысты, жұмыс жайында заң шығаруын алдын ала қараумен , тура төлеумен байланысты.

Еңбек ақының төлем қоры үшін негізгі өндіріске жылдық қордың жұмысшылар уақытының 2076 сағат қолданады.

Еңбектің еңбек ақы жүйесі 1-ші дәрежелі тарифтін мөлшері айлық көлеммен бірге тарифті сеткамен біртұтас. Тарифті мөлшермен қызмет орындағы еңбек мөлшері біртұтас тарифті сетканың негізінде және топтар арасындағы коэффициенттермен (еңбек мөлшерін орындаған кездегі) есептеледі. Аз мөлшердегі жалақының мөлшері өзінің бүкіл пішінді ұйымдарындағы сөз беретін жұмысшылары болып келеді.

Штаттағы күнделікті технологиялық жобалаудың мөлшерінен және келтірілген айдау станциясына есептелген. Апатты қалпына келтіру орындарында өндіріс жұмыскерлар саны – 23 адам. Магистралды құбырөткізгіштың соңғы орындарындағы технологиялық жобалаудан мөлшерінде тауар операторларының штатында 5 адам саны

қарастырылады.

Орташа жалақы 100мың теңгеболғанда (КазТРАНС ОЙЛ жүйесінен аз) жылдық жалақы мынаны құрайды.

Қазақстан Республикасының Салық Кодексі бойынша жалақы қорынан келесі түрлі өндірістер алынады.

Мемлекеттік бюджет (социалдық салық) 01.01.2005 жылдан жоғарғы қойылым – 20% (көп төленетін жұмысшыларға бұл қойылым төмендейді).

Жылдық 1200 мың теңге жалақы кезінде социалдық салық бір жұмыскерге 74,436 мың теңге + (1200 мың теңге – 441,12 мың теңге)·0,12 = 165,5мың теңге немесе 13,8%жалақыдан құрайды.

Магистралды құбырөткізгіштерде жылына социалды салық құрайды.
165,5мың теңге ·80 = 13,24 млн. теңге
Жинақталған пенсиялық қорда 10% қойылым. Бұл сомма жалақыны есептегенде ескеріледі.

Амортизация негізгі ресми түрдегі мөлшерде және негізгі өндірістік қордың ақысында жоспарланады.

Амортизация – бұл активтің жоғалтылған құнының көлемі, өтеу деген мағынаны білдіреді.

Қазақстан Республикасының Салық Кодексі қабылданған, сол кодекстің ішінде амартизациялық текті нормасы көрсетілген.

Бұл тарамдағы шығынның есебі смета негізінде және жөндеу жұмыстары мен анықталатын графиктерімен өндіріледі.

Бұл шығындар өзіне материалдың құның, жанармай және жөндеу жұмыстарындағы суды, жұмысқа көмек ретінде өзінікін, онымен қоса басқада ұйымдарды қосады.

Ағымдағы жөндеудің нығындарын негізгі қордың құнынан 0,5% мөлшерде және 1,5% мөлшерде айдау станциясынан аламыз.

Кесте 4.4.1 Амартизациядан бөліп шығару есебі

Энергетикалық шығын құнының есебі төмендегі 4.4.2–кестеден келтірілген.

4.4.2- кесте. Энергетикалық шығынның құнының есебі.

Шығын түрі	Саны	Құны
		Бірлігі, теңге	Жалпы, млн. теңге
Электрмен жабдықтау Электр энергиясының жылдық шығыны, млн. кВт. Час	39,87	4,85	192,93
Жылумен жабдықтау Мазуттың жылдық шығыны, тонна	440	7600	3,34
Сумен жабдықтау Судың жылдық шығыны мың м3	18,25	30	0,55
Барлығы			196,82

Мұнай өнімінің табиғи азаюының есебі 1995 жылғы «Қабылдау, сақтау, жіберу, және тасымалдау кезіндегі мұнай өнімінің табиғи азаю мөлшеріне» сәйкес өндірілген. Ол 9,6 млн. теңге құрайды.

Басқада шығындарға барлық шығындар, жоғарыда айтылғандарға қатысы жоқ (демалысқа жіберу, концеляр, почта – телеграф шығыны, ойлап шығаруға кеткен шығын, өндіріс процессін жақсарту,еңбекті қорғауға шара және техника қауіпсізігі , қоршаған ортаны қорғау және т.б.) кіреді.

Басқада шығындар жалақы қорының 25% мөлшерде құрайды.

Э – жылда пайдаланатын шығын (амартизациясыз), млн. теңге;

К_пр – тасымалдау компаниясының ескерілетін табыс коэффициенті;

К_Н - 30%-ке табыс түсіретін ескерілетін салық коэффициенті (1,429 тең);

Q_пер – жылдық айдау көлемі, млн. тонна.
5707,68 · 0,16 + 377(1+ 0,15 · 1,429) / 10 = 140 теңге/ тонна
Мұнайдың өткізу құнын өзіндік құнның 20% арқылы табамыз. өзіндік құн 807 – ге тең болғанда, оның 20%-і 161 болады.
Мұнайдың өткізу құны = 807 + 161 = 968 млн. теңге
Пайданың мөлшері = 967 – 807 = 161 млн. теңге

Таза табыс = 161 + 377 = 538 млн.теңге