ТЕМІР -АЛЮМИНИЙ -БЕРИЛЛИЙ үшсыңарлы қабатты жүйедегі диффузия және фаза тудыру

Темір- алюминий- берилий үшсыңарлы қабатты жүйелерді зерттеу кезінде 300ºC-ден 800ºC-дейінгі температура аралығында изохрондық босаңдатуға ұшыраған екіқабатты Al_25%Be_75%(2мкм)-Fe(10мкм) қабатты жүйесі қолданылған 3.1-суретте 300ºC-ден 900ºC дейінгі температура аралығында тізбектегі жүргізілген (t_қыз =5сағ) изохрондық босаңдатудан кейінгі Al_25% Be_75%(2 мкм) Fe(10 мкм) үшсыңарлы қабатты жүйедегі өзінің мессбауер спектрлері көрсетілген.

Жалпы жағдайдағы мессбауерлік спектрлер кеңейтілген резонанстық сызықтары бар парциалды спектрлердің парамагниттік және магнитті тұрақтандырылған түрлерінің жиынтығын көрсетеді. Парциалды спектрлердің әрқайсысы не зимандық секстеттердің үлкен санының аса орны түрінде, не аса толық параметрлерінің мәндеріне жуық квадрупольдық қосар түрінде көрсетілуі мүмкін. Парциалды спектрлердің мұндай ерекшеліктері жергілікті әр текті жүйелер[22] үшін тән. Осыған байланысты спектрлерді өңдеу және талдау жұмыстары DISTRI[23] программасында жүзеге асырылған аса толық параметрлерді үлестірудің бірнеше функцияларын қайта қалпына келтіру әдісімен жүргізілген.

Суреттен көріп отырғанымыздай изохрондық босаңдатудың (t_қыз=550ºC) температурасына дейін алынған МС- спектрлерде белгілі өзгерістер болмайды. Дегенмен, t_қыз=550ºC температурада босаңдатқаннан кейін зерттелетін үлгінің мессбауерлік спектрінде λ-Fe үшін тән земандық секстет сызығының ені артады. Босаңдату температурасы 600ºC болғанда спектрдің орталық бөлігінде кеңейтілген сызық- квадрупольдық қосар пайда болады.

650ºC және 700ºC кезіндегі босаңдатудан кейін алынған МС- спектрлерде λ- темірге қарағанда өте аз ⁵⁷Fe өзектеріндегі аса толық өрістері бар магнитті тұрақтандырылған фазаның қосымша сызықтары байқалады. Осы кзде орталық парамагниттік сызық жоғалып, t=750ºC дейін жалғасатын секстет сызығы қатты кеңейеді. Мессбауерлік спектрлердің өзгерістеріне қатысты термикалық өңдеулер ары қарай жүргізілмеген.

Fe-Be және Fe-Al бинарлы жүйелер үшін ⁵⁷Fe өзегінің мессбауерлік спектрлерінің аса толық параметрлері бойынша жазылған [3,5,13,15,28,29] әдебиеттік деректерді таодау негізінде үлестірудің 3 тәуелсіз функциялары қалпына келтірілген: (A)-ε квадрупольдық ығысу, (B) және (C) аса толық магниттік өріс.

ε квадрупольдық ығысудың ρ(ε) үлестіру функциясы және оған сәйкес (А) парамагнитті түріндегі парциалды спектр FeAl, Fe₂Al₅ және FeAl₃ алюминидтеріндегі және FeBe₅ және FeBe_x берилидтеріндегі Fe атомына жатады. 170кЭ H_n 220кЭ және δ≠0 мм/с ( λ-Fe эталонына қатысты) сызығының ығысуы кезіндегі H_n аса толық магниттік өрістің P(H_n) үлестіру функциясы, сонымен қатар оған сәйкес келетін (В) магнитті тұрақтандырылған түрдегі спектр FeBe₂ интермелаллидіне жатады. 210кЭ H_n 340кЭ, 0 Мм/с кезіндегі P(H_n) үлестіру функциясын және оған сәйкес (С) спектрін λ-Fe (AlBe) аралас қатты ерітіндіге жатқыздық.

3.2-суретте 300-900ºC аралығындағы тізбектей жүргізілген изохрондық босаңдатудан кейінгі Al_25%Be_75%(2 мкм)- Fe(10 мкм) қабатты жүйесіндегі ⁵⁷Fe өзегінің пaрциалды спектріне арналған P(H_n) үлестіру функциясын қалпына келтіру нәтижесі көрсетілген. Суреттен А парциалды спектрі үшін қалпына келтірілген үлестіру функциясындағы өзгерістер тізбектей жүргізілген термикалық босаңдатулар кезінде келесі ерекшеліктерге ие болатындығын көреміз: үлестірудің жергілікті максимумының ε квадрупольдық ығысуы және δ изомериялық ығысуы сәйкесінше 0,25 мм/с- тан 0,15 мм/с дейін және 0,2 мм/с-тан 0,05 мм/с дейін азаяды.

Сурет 3.2-Тізбектей жүргізілген изохрондық босаңдатудан кейінгі Al_25% Be_75%(2 мкм)-Fe(10 мкм) қабатты жүйесіндегі A,B және C парциалды спектрлеріне арналған аса толық параметрлердің үлестіру функциясы қалпына келтіру нәтижесі.

Мессбауерлік спектрлердің аса толық параметрлерінің алынған мәндерін темірдің алюминиймен [5] және берилиймен [12] интерметалдық қосылуларына арналған әдебиеттік деректермен салыстыра отырып, алдын-ала қалыптасқан темір алюминий мен оның берилийдің 600ºC кезінде ыдырағандығы туралы қорытынды шығаруға болады.

В парциалды спектрінің P(H_n) үлестіру функциясы 550ºC кезінде босаңдағканнан кейін кеңейтілген түрге ие болады. Келесі термиялық босаңдатулар 550-650ºC температуралар аралығында FeBe₂ берилийінің қалыптасқандығы туралы куәландыратын 192кЭ жергілікті максимумы бар бір модельды үлестірудің қалыптасуына (650º C кезінде) алып келеді. Ары қарай босаңдату кезінде бұл берилид ыдырайды. С парциалды спектрі үшін P(H_n) үлестіру функциясының өзгеру сипаты темір негізіндегі қатты ерітіндінің пайда болуы туралы 650ºC кезінде айтады. Сонымен қатар босаңдату үрдісінде үлестірудің интегралды ені артады да, H_n өрістің орташа мәні азаяды.

3.3- суретте әртүрлі фазалар үшін I парциалды мессбауерлік спектрлердің салыстырмалы жиіліктерінің тізбекті изохрондық босаңдатулардың температураларына тәуелділігі бейнеленген.

Көріп отырғанымыздай 650ºС дейін босаңдату температурасын арттырған кезде А және В парциалды спектрлерінің салыстырмалы жиілігі артады және С парциалды спектірінің салыстырмалы жиілігі азаяды. Бұл кезде А парционалды спектрінің салыстырмалы жиілігі 600ºС кезінде, ал В парционалды спектірінікі 650ºС кезінде ең жоғарғы мәніне жетеді. Ары қарай босандату нәтижесінде темірдің интерметальдық қосылуы ыдырайды және λ-Fe (Al,Be) қатты ерітіндісіндегі Al және Be қоспаларының концентрациялары артады.

Сурет 3.3-Тізбекті изохрондық босатулардың тәуелді А,В және С парциалды мессбауерлік спектрлердің I салыстырмалы жиіліктері.

Барлық алынған МС-спектрлерде P(H_n) үлестіру функциясының S_P(Hn) дисперсиясының 3.4- суретте көрсетілген Hn тиімді магнит өрісінің орташа мәніне сызықтық түзетуші тәуелділігі табылған.

Бұл суретте тұтас және сызықтармен H_n=-353кЭ кезінде алюминий атомдары үшін және H_n=-232кЭ кезінде берилий атомдары үшін арналған (44) формула бойынша жүргізілген есептеулердің нәтижелері көрсетілген. Бақыланатын тәжірибелік және есептеу деректерінің сәйкестігі (дисперсияның тәжірибелік мәнінің кейбір aуытқулары P(H_n) тегістігін талап ететін P(H_n) үлестіру функциясын қалпына келтіру әдісінің әсеріне негізделген, әдіс туралы [22,23] толығырақ қараңыз) Hn өрісінің орташа мәнінің және S_P(Hn) дисперсиясының t_қыз өзгеруінің босаңдату уақытындағы P(H_n) үлестіруінің негізгі себебі λ-Fe матрицасындағы Al және Be атомдарының концентрацияларының өзгеруі болып табылатындығын және мұндай өзгерістерді үлгінің барлық көлемі бойынша қоспаның орташа концентрациясын анықтау үшін қолдануға болатындығын көрсетеді.

Сурет 3.4-P(H_n) үлестіру функциясының S_P(Hn) дисперсиясының Al_25%Be_75% (2 мкм)-Fe(10 мкм) қабатты жүйесіндегі α-Fe(AL, Be) ерітіндісіне арналған

⁵⁷Fe өзегінде орналасқан Hn тиімді магнит өрісінің орташа мәніне түзетуші тәуелділігі. Үзік және тұтас сызықтар- есептеу нәтижелері. Суреттің жоғарға оң жақ бұрышында α-Fe (Al, Be) ерітіндісіндегі H_n өрісінің орташа мәнінің Be атомдарының концентрациясымен өзара байланысты көрсетілген.
3.4-суреттің жоғарғы оң жақ бұрышында қоспаның концентрациясы мен H_n тиімді магнит өрісінің орташа мәнінің өзара байланысты келтірілген. Оның көмегімен α-Fe(Al, Be) ерітіндісіндегі Al және Be атомдарының концентрациясына баға беруге болады.

Көрсетілген әдіс тізбектей жүргізілген изохрондық босаңдатудың әртүрлі температуралары кезінде α-Fe(Al,Be) қабатты жүйенің үлгісінің көлеміндегі Al_25%Be_75%(2мкм)-Fe(10мкм) ерітіндісінде қоспалар концентрациясын анықтау үшін қоланылған. (3.5- суретті қараңыз)

3.5- суреттегі үзік сызықтармен α-Fe матрицасында қоспалар атомдарының толығымен ыдырауы арқылы алынатын үлгінің барлық көлемі бойынша Al,Be және Al+Be атомдар концентрациясының орташа мәндерінің есептелген аралықтары көрсетілген.

Суреттен көріп отырғанымыздай, қоспа концентрациясын өзгерту сипаты бойынша барлық көлемі бойынша барлық тізбектей жүргізілген изохрондық босаңдатулар температурасының аралықтарын үш бөлікке бөлуге болады. 300-550ºC температура аралығында қоспа атомдарының концентрациясы тұрақты болады және 0,8% - тен аспайды. Босаңдату температурасы 600ºC -ден 750ºC дейін артса, көлемі орташа қоспаның концентрациясы шекті мәніне дейін күрт өседі. Бұл матрицадағы Al және Be атомдарының толық еруіне алып келеді. 800-900ºC температуралар аралығында атомдар концентрациясы тіптен өзгермейді.

Зерттелетін жүйеде тізбекті изохрондық босаңдату нәтижесінде алынған қоспалар концентрациясының өзгеру сипаты фазалық диаграммаларға қайшы келмейді. 3.5-суретте осыны дәлелдеу үшін берилий және алюминий атомдарының концентрациясының Fe-Be және Fe-Al бинарлы жүйелердің берілген фазалық диаграммаларынан алынған температурасына тәуелділігі келтірілген. (1,2- суретті қараңыз).

«Жұту» геометриясындағы мессбауерлік спектроскопия әдісінің көмегімен алынған үлгі көлемінде болып жатқан үрдістер туралы ақпаратты дәлелдеу үшін үлгінің екі жағынан рентгендік- фазалық зерттеулер жүргізілген. Рентгендік дифратокграммалар ары қарай бөлшектеп талдау үшін α-Fe (200) дифракциялық рефлексі тіркелетін 64267 бұрыштар аралығы таңдап алынған. (3.6-суретті қараңыз). 600⁰С кезінде босаңдатқаннан кейін бұл рефлексті аз сейілу бұрышына қарай ығыстыру қарастырылады. Ол α-темірінде Al атомдар диффузиясы салдарынан а элементар ұяшығының параметрінің артуы туралы куәландырады. Сол сызықты босаңдату температурасын арттырған кезде (700ºC және жоғары) үлкен сейілу бұрышына қарай ығыстырса, темір атомдар бериллий атомдарымен алмастырылуына байланысты параметрі азаяды.



Сурет 3.6-Тізбекті изохрондық (t_қыз=5сағ) босаңдатулардан кейінгі Al_25% Be_75%(2мкм)-Fe(10мкм) қабатты жүйелерінің рентгендік дифрактограммаларының үзінділері, қара шеңберлер- темір жағынан, ашық шеңберлер- жабын жағынан.
Сөйтіп босаңдату температурасына тәуелді α-Fe-дегі тозаңдатылған сыңарлардың сейілу кезегі қарастырылады. 900ºC босаңдату температура кезінде үлгінің екі жағынан да алынған дифракциялық сызықтардың толық сәйкестігі бекітіледі. Ол қоспа концентрациясының тепе- теңдікке жақындауға сәйкес келеді.

4. ЕҢБЕК ҚОРҒАУ

Еңбек қорғау – бүл заң негізінде және нормативті актілер жүйесінде әлеуметтік – экономикалық, организациялық, техникалық, санитарлы – гигиеналық, алдын алу шаралары және қажеттіліктері. Ол қауіпсіздікті қамтамасыз ететін, адам денсаулығын және жұмыс қабілетілігін еңбек процесінде қорғайды.

1. Радиациялық сәуле шығарудан қорғану шаралары:

а)Құрылғы конструкциясында қызмет корсетуші персоналға қауіпсіздікті қамтамасыз ету керек;

ә)Рентгендік сәуле шығару экспозициялық дозасының қуаты рентгендік түтіктің козухасынан 50 мм арақашықта болу керек (терезе жабық болады, 2,06×10^-10 А/кг (2,8 м Р/ч) аспау керек);

б)Рентгендік сәуле шығару экспозициялық дозасының қуаты камера құрылғысымен жұмыс істегенде 50 мм арақашықта болу керек (2,06×10^-10 А/кг (2,8 м Р/ч) аспау керек);

в)Рентгендік сәуле шығару экспозициялық дозасының қуаты қорғаныс әйнегінде 3,6×10^-11 А/кг (0,5 м Р/ч оператор жағынан) аспау керек;

г)Қорғаныс қожухосында рентгендік түтікте ″радиациялық қауіпсіздік″ деген белгі болуы керек;

ғ)Құрылғыны рентгендік түтіктегі қорғаныс кожуханының айнасын ашқан кезде сәулелік сигнализация болуы керек.

д)Рентгендік түтіктегі кожуханың қорғаныстың айнасында автоматты қаптау болуы керек. Ол сәуленің және дыбыстың сигналды беруі экспозициясы уақыты аяқталуымен болады.

2 Электр қауіпсіздік шаралары:

а)Құрылғы конструкциясы қызмет көрсетуші персоналға қауіпсіздікті қамтамасыз ету керек.

ә) Құрылғының барлық ток жүретін бөліктерін жермен зажимдеу керек. Қорғаныс дәрежесі-класс IP 20 Гост 14254 бойынша болады.

б)Құрылғының құрал бөлігінде жерлену зажимдері болуы керек. Жерлену проводасының қосылатын жерінде және жерлену зажимінде белгілеулер болуы керек.

в)Құрылғының екілік тізбегі электр контакт нүктесімен жерлену зажимінде бірге болуы керек.

г) Құрылғыны электр желісіне қосу индикаторы жасыл фильтерге қосылады.

ғ)Рентгендік түтікке жоғарғы кернеуді қосу индикаторы қызыл фильтерге қосылады.

д)Құрылғыда блокировка болуы керек.

ж)Рентгенді түтікті суытуда судың қысымы төмендеуін, құрылғыда жоғарғы кернеуді өшіретін, жоғарғы вольтты кабелді қосу мүмкіндігі болады.

4.2 Өндірістік санитария
ГОСТ 12.1.005-92 құжаты кәсіпорындағы жұмыс зонасының ауасына қойылатын талаптарды бекітеді. Бұл стандарт микроклимат көрсеткіштеріне қойылатын жалпы санитарлық-гигиеналық талаптар мен жұмыс зонасының ауасының зиянды заттарының шегін бекітеді. Жұмыс зона ауасының зиянды заттарының шегі жұмыс орнының қайда орналасқанынын тәуелсіз орнатылады.

35·20·4 м өлшемді лаборотория , оның ішінде 25 жабдық және онымен жұмыс істейтін 20 адам бар. Осы мәліметтерді қолданып бөлме-жайды желдетуді, жарықтандыруды,шуды, өрт қауіпсіздігін есептеу керек.

Есептеу орталығының бөлме-жайының өлшемі 35м Х 20м Х 4м, онда 4 терезе екі қабатпен әйнектелген және әрқайсысының өлшемі 3 м Х 2 м. бөлме-жайда ПРДО- 200- 1 кремний балқытатын пеш орналасқан, N_max=250 Ватт. Есеп СНиП 11-04-05-91 жобалау нәтижесінде сәйкес жүргізіледі, сонымен қатар технологиялық талаптарға сүйенеді.

Бөлме-жайда ауа параметрлері жабдық жұмысының технологиялық талабынан, дәл айтқанда ПРДО- 200- 1 пешін желдету үшін құрылған желдеткіштерден анықталады. Температура Т=19–2000⁰C және салыстырмалы ылғалдылық 50 –70 %.

Q_p – жұмысшылардың жылу бөлуі. Максимальды жұмысшылар саны 20 адамға тең деп аламыз, бір адамның жылу бөлуі Q^I=125 Вт. Сонда барлық жұмыс істеушілерге:

Q_p=125 x 20=2500 Вт,

Күн сәулесінің жылу бөлуі. Зал 1 қабатта орналасқан, залға жылу тек терезеден ғана түседі:

Q_ok = q1 * F * A * N + q2 * F * A * N, (5.1)

Q_ok = 260 x 6 x 1,15 x 4 + 109 x 6 x 1,15 x 4 = 10184,4 Вт,

мұнда А – айналу түрінің ескеретін коэффициент (екі қабат терезеге А = 1,15 деп аламыз),

F – айналу беті, q - калорий,

Q_иск – жасанды жарықтандырудың жылу бөлуі (жасанды жарықтандыру жүйесінің пайдаланатын қуаты 30 Вт кВт-қа тең).

Q_иск = 30 Вт * S,

Мұнда S – бөлме-жайдың ауданы

Q_иск = 30 x 35 x 20 = 21000 Вт

Q_эвм – ПРДО пешінен бөлінетін жылу:

Qилу= P * N,

мұнда Р – бір ПРДО пешінің қуаты, N – ПРДО пешінің саны.

Q = 250 Вт * 25 = 6250 Вт.

Q_мах = Q_p + Q_ok + Q_иск + Q_илу (5.2)

Q_мах = 2500 + 10184,4 + 21000 + 6250 = 39934,4 Вт ~ 39,9344 КВт

Нормативті актілерге сәйкес бір адамның жылу және дымқыл бөлуі 115 г/час. Біздің бөлме-жайдың дымқылдану саны:

Gвл = 115 * 25= 2.875 кг/час

Жылу-дымқыл байланысын келесі бір формуламен табамыз:

E = Q / Gвл (5.3)

Табамыз

E = 39934.4 / 2.875* 3,60 = 50004,81

Бөлмені тазартуға қажет ауа көлемі, мына формуламен анықталады:

G = m*Q / (Iп – Iр) (5.4)

G = 39934,4*3,6/(59 – 46.2) = 11231,55 кг/ч

Яғни пайдаланатын бөлме-жайда жұмысқа қолайлы жағдай туғыздыру үшін БРИЗАРТ 3500 типті сегіз желдеткіш пайдаланылады, әрқайсысының ауа желдетуі 11231,55 кг/ч суық өңдейді.
4.4 Өрт қауіпсіздігі
Бір қабатты ғимараттың бөлмесінің өлшемдері 35*20*4 м.

Өнеркәсіп ғимараты мен бөлмесінің өрт қауіптілігі онда орындалатын технологиялық ерекшеліктерімен, және соларда қолданылатын жабдықтар мен материалдардың қасиетіне сонымен қатар оларды өңдеу шарттарымен анықталады. ЕО бөлмелері үшін өрт қауіптілігінің В категориясы орнатылған.

1. 
   Өртке қарсы талаптар.
   

1 сағат төзімділігі бар материалдардан істелінген технологиялық едендер астымен желілік кабілдер жүргізілген.

2. 
   Адамдарды эвакуациялау.
   

Эвакуациялық шығыстарының аралары

L>=1,5 , (5.5)

мұндағы Р – бөлмені периметрі

осындай болатындай етіп орналасуы керек.

Сонда P=35*4=140 м. Бұдан L>=1,5 (140)*sqrt=17.7 м. жуықтаймыз L=17м

3. 
   Түтінге қарсы қорғаныс.
   

• 
  жұмыстық. Ондағы тұрақты жұмыс таңдау ауасы 5 Па;
  
• 
  төте (өрт кезінде). Ауа таңдауы 20 Па –дан кем емес.
  
1. 
   Найзағайдан қорғау.
   

N=[(A+6Нзд)*(В+6Нзд)-7.7Нзд²]*n*10^-6, (5.6)

Мұнда А-ені, В-ғимарат ұзындығы (м), Нзд –биіктік (м), n=1.

A=20м, B=20м, Н=4,3м. Бұдан

N= [(20+6*4,3)*(20+6*4,3)-7.7*4,3²]*10^-6 ≈2*10^-3

Ғимараттың жанында биіктігі һ=(R+1,63 Нзд)/1,5 (м) дара стержіндік найзағай қайтарғыш орналасқан. Мұндағы R=20 м болсын, онда һ=(20+1,63*4,3)/1,5=27,01 м.

5. Өртті сөндірудің бірінші құралдары.

Есепке жүгіне отырып, әрбір ОУ-5 типті қолдық көмірқышқыл өрт сөндіргішті бөлменің 40-50 м² ауданында орналасуы керек. Сонымен Sбөл=700м² ауданы бар бөлмеге N=Sбөл/50 өрт сөндіргіш қажет, яғни N=700/50=14дана.

Есепке жүгіне отырып, бөлмелердің биіктігі 4,5 м-ге дейін болған жағдайда әрбір 9 метіріне РИД-6М типті өрт хабарландығыштарын орналастырылған. Сонымен бөлменің ұзындығы В=35 м болған жағдайда В/9 хабарландырғыш қажет, яғни 35/9=4 хабарландырғыш.

Өртті автоматты түрде сөндіру үшін УАП-А типті пневмопускісі бар газ типті 2-АУП өрт сөндіргіші қолданылады. Баллонда, үлестіргіш құбырлар мен коллектірлердегі қалдықтарлы есептемегенде 114В2 хладонның негізгі қосалқы массасын мына формула анықтайды.

m=V*q*k, (5.7)

мұнда V – қорғалатын бөлменің көлемі, м³

q – заттың нормативтік массалық өрт сөндіргіш шоғыры (В=0.22 кг/м³ категориялы бөлмелер үшін);

к - қорғалатын бөлмелерден сыртқа кету кесірінен хладонның шығынын ескеретін коэффициент.

Бұдан V=35*20*4=2800 м² кезінде қосалқы хладон

m= 2800*0,22*1,2=739.2 кг тең болуы қажет.

Кесте 4.2 - Өртке қарсы переградалардың өрт шыдамдылығы

Жергілікті өрт ошақтарын сөндіру үшін өрт сөндіргіштері қолданылады. Бөлмеде шығар есіктің қасында қабырғада ОУ-5 көмірқышқылдық өрт сөндіргіші ілулі тұр. Қол көмірқышқылдық өрт сөндіргіштерін әрбір 100 м² ауданда орналастырған. Жұмыс орнында өртке қарсы щит және ұзындығы 20м өрт краны орналасқан. Щит ішінде екі ОХП-10 өрт сөндіргіші және екі шелек бар.

Қарастырылып отырған ғимарат бір этажды болып табылады. Құрылым бойынша баспалдақ алаңына апаратын екі эвакуациялық шығыс бар. Эвакуациялық шығыстардағы есіктің ені 1м мен биіктігі 2м және олар коридордың екі жағында орналасып, орталық баспалдақ алаңына шығарады. Баспалдақтар ені 2м. Ғимараттың ішінде өрт болған жағдайдағы эвакуацияның жоспары ілулі тұр.
4.5 Жасанды жарықтың есептелуі

Жалпы есептелуі екі әдіспен жасалады: пайдалану коэффицент әдісі және нүктелік әдіс. Пайдалану коеффициент әдісі көлеңке жасайтын үлкен заттары жоқ көлденең беттерді жалпы біркелкі жарықтануды есептеу үшін қолданылады.

Нүктелік әдіспен жалпы локальдық жарықтану, көлеңкесі бар жалпы біркелкі жарықтану және жергілікті жарықтану есептелінеді.

Пайдалану коэффициент әдісі: Келтірілген әдіс есептелу бетіне түсетін жарық ағымының жарық құралдың толық ағымына қатынасқа тең  коэффициенттің мәнін анықтауда болады. Есептеу практикасында  мәндерін бөлменің (бөлменің индексі і) геометриялық параметрлерін олардың оптикалық сипаттамаларымен (төбенің шағылыстыру коэффициенттері) _пот, _ст., _п байланыстыратын кестеден алады.

і бөлменің индексі келесі формуламен анықталады:

(5.8)
мұндағы: А- бөлменің ұзындығы;В- бөлменің ені;Һ- есептелу биіктігі
Шағылыстыру коэффициенттердің бағытталған мәндері 4.3 кестеде келтірілген.

Кесте 4.3 - Өндірістік бөлмелердің пот, ст мәндері
Төбенің күйі	пот., %	Қабырғаның күйі	ст. %
Жаңадан ақталған	70	Ақ перделермен жабылған,	70
Ылғалды бөлмеде		жаңадан ақталған терезелермен
ақталған	50	Перделерсіз терзелері бар,
Таза бетонды	50	ақталған	50
Ашық ағашты		Терезелері бар бетонды	30
(боялған)	50	Штукатурленген кірпіштік	10
Лас бетонды	30	Кір	10
Кір	10

F әр жарықтанушының керекті ағымы келесі формула бойынша анықталады:

мұндағы Е- берілген минималды жарықтану;

Кз- қордың коэффициенті;

S- жарықталған аудан, м²;

Z- жарықтың біркелкімелік коэффициенті Z = 1,1  1,2;

N- жарықтанушылардың саны (есептеуге дейін бекітілген);

ДРЛ немесе қыздыру шамдармен жарықты есептеген кезде, алдымен төбенің ауданы бойынша жарықтанушыларды орналастырып, олардың санын анықтау керек. Есептелу нәтижесінде керекті жарық ағымы үшін ең жақын қыздыру немесе ДРЛ шамы таңдалады. Шамның жарық ағымы тек 10-20% ауытқуы рұқсат етіледі.

Есептің берілгені: ұзындығы 35м, ені 20м, биіктігі 4м болатын бөлменің жалпы жарықталуын анықтау керек. Төбесі ақталған, перделермен жабылмаған терезелері бар ақталған қабырғалары бар бөлме. Көру жұмысының разряды- IV,в. Нормирленген жарықталуы- 200лк. Қуаты 80 Вт 2-ші группалы ЛБ люминесцендік шамдармен жалпы жарықталу жүйесін таңдаймыз, жарықтық ағым Ф_л = 5220 лк (кесте 5.5). Төбенің, еденнің, қабырғаның шағылыстыру коэффициенттері _пот.=70%, _ст.=50%, _пол.=30%.

Ілінудің есептелген биіктігі- жұмыс беті еденнен 1,2м биіктікте орналасқан, шамдардың түсуінің биіктігі- 0,5м, бұдан, h = 4-(1 +0.5) = 2,5м.

Жарықтанушылардың арасындағы ең тиімді ұзындығы келесідей анықталады:

Қабырғадан 0,5м қашықтықта 3 қатар жарықтанушыларды аламыз, қатарлардың арасындағы қашықтық 4м.

Бөлменің индексін (5.1) формула бойынша анықтаймыз:

i=35*20/4*(35+20)=700/220=3.181

Бұл мәндерді (5.2) формулаға қойып, люминесценттік шамдардың санын анықтаймыз.

F әр жарықтанушының керекті ағымы келесі формула бойынша анықталады:

F=400*1.5*700*1.1/1=462000

Керекті шамдардың саны

N=F/F=462000/5220=88.5

400 лк нормирленген жарықтануды құру үшін барлығы қуаты 80Вт 88 ЛБ шам керек.

СНиП ІІ-4–89 құжаты негізінде табиғи емес жарықтандыру шарттары өнеркәсіптік кәсіпорындарда көз жұмысын талап ететін жұмыстарға, адамдардың физикалық және моральдік көңіл-күйіне көп әсер етеді.

Кәсіпорындық ғимараттарды жарықтанудың жоғары болуы жұмыс жағдайына дұрыс әсерін тигізеді.

Авариялық жарықтану, жалпы жарықтанудан 5%-ке аз жарықтануды қамтамасыз етуі керек, бірақ ғимарат ішінде оның деңгейі 2 лк-дан аз болмауы керек.

Эвакуациялық жарықтану, адамнның қауіпті деген өтетін жерлеріне орналасады, ол өтетін жолдардың еденінде, баспалдақтарда орналасады, оның деңгейі ғимарат ішінде 0,1лк, ал ашық территорияда 0,2 лк болу керек.

4.5.1 Жұмыс орнының жасанды жарықталуы

Еңбектің жағымды шарттарын құру үшін өндірістік жарықталуы келесі талаптарға сай болу керек:

• 
  жұмыс орындағы жарықталуы тазалық нормаға сәйкес болу керек;
  
• 
  жұмыс бетіндегі және қоршаған кеңістіктің шектегі жарық мүмкіндігінше біркелкі таратылу керек;
  
• 
  жұмыс бетіндегі кенет көленкенің болуы жарықтың біркелкі емес таратылуына әкеледі, сондықтан оларды мүмкіндігінше жою керек;
  
• 
  көру алаңында жарқылдық (тура немесе шағылысқан) болмау керек.
  

4.5.2 Жарықтың көзін таңдау

Жасанды жарық үшін қызу және газоразрядтық шамдар қолданылады. Жалпы жұмыстық қыздыру шамдардың типтерін белгілеу шартындағы келесі әріптер мынаны білдіреді: В- ваакумдық, Г- газбен толтырылған, Б- биспиральдық, БК- биспиральдық криптондық. Шамдардың жарықтық ағымдары, жалпы жұмыстық қыздырушылық және олардың қуаты 4.4 кестеде келтірілген.

Кесте 4.5 - Жалпы жұмыстық қыздырушылық шамның қуаты мен жарықтық ағым
Шамның типі	Қуат Вт	220	200-235		Шамның типі	Қуат Вт	200	200-235
		кернеуіндегі жарықтық ағым					кернеуіндегі жарықтық ағым
В	15	105		85	Б	150	2100		1840
В	25	220		190	Г	200	2800		-
Б	40	400		300	Б	200	2920		2540
БК	40	460		-	Г	300	4600		4000
Б	60	716		550	Г	500	8300		7200
БК	60	790		-	Г	750	13100		-
Б	100	1350		1090	Г	1000	18600		-
БК	100	1450		-	Г	1500	2900		-
Г	150	2000		-

Кіші қысымды газоразрядтық шамдар ең үнемді болып саналады (ЛД, ЛДЦ, ЛХБ және т.б.). Газоразрядтық шамдардың кейбір техникалық сипаттамалары 3- кестеде келтірілген.

Кесте 4.6 - Кіші қысымды газоразрядтық шамдардың кейбір сипаттамалары
Номиналдық	номиналды жарықтық ағым лм., шамдар типі					Шамның өлшемі, мм.
қуат, Вт	ЛДЦ	ЛД	ЛХБ	ЛТБ	ДБ	Диаметр	Штырьдың ұзындығы
15	500	590	675	700	760	27	451,6
20	820	920	935	975	1060	40	604,0
30	1450	1640	1720	1720	2100	27	908,8
40	2100	2340	3000	3000	3120	40	1213,6
65	3050	3570	3820	3980	4650	40	1514,2
80	3740	4070	4440	4440	5220	40	1514,2

4.6 Өндірістегі шу

Жұмыс орындарында тұрақты шу сипаттамасы, 31.5, 63, 125, 250, 500, 1000, 2000, 4000, 8000 Гц ортагеометрикалық жиіліктердегі октав қабаттарындаға дыбыс қысымы L (дБ) арқылы келесі формуламен анықталады:

L = 20 lg (p/p₀),

мұндағы, p – дыбыс қысымының орташа квадраттық мәні, Па;

p₀ – дыбыс қысымының мәні. Ауада p₀ = 2 х 10^-5 Па.

Жұмыс орнында тұрақсыз шу сипаттамасы интегралды критерий арқылы анықталады.

Жұмыс орындарында дыбыс қысымының октавты қабат жиілігінде, дыбыс деңгейі мен дыбыс деңгейіне баламаның шекті деңгейі келесі шарттар бойынша бөлінеді:

• 
  кеңполоскалы тұрақты және тұрақсыз шу – кесте бойынша мәндерге ие болады;
  
• 
  тональді және импульсті шу – кестеде көрсетілгеннен 5 дБ төмен мәндерге ие болады.
  

Кесте 4.7 - Дыбыс деңгейі мен дыбыс деңгейіне балама шекті деңгейлер

4.7 Техника қауіпсіздігі

- қорғаныс кожух ;

- қорғасынды қорғаныс әйнесі.

1. 
   Юстировка жасау үшін персонал қорғасынды халат және маска кию керек.
   
2. 
   Қызмет көрсетуші персонал рентгендік құрылғы қосылып түрған кезде, 5 сағаттан артық болмау керек.
   
3. 
   Жұмысшыларда қысқартылған жұмыс күні болу керек.
   

4.8 Электр қауіпсіздігі

Стандарт жарылысқа қауіпті зоналар, электр транспорттар, кемелер, металликалық резервуардарда, су астында, жер асты мен медициналық техниканың қорғаныс жерлену мен нулденуіне қолданбайды.

Қорғаныс жерлену мен нулдену, изоляцияның бұзылғанының арқасында электр қондырғысының ток жүрмейтін металл бөліктері кернеу астында қалғанды, адамның сол металл бөліктеріне тиіп кеткен жағдайда электр тогынан қорғау керек.

Қорғаныс жерлену электр қондырғысының металликалық бөлімімен жер немесе жерге балама арасындағы әдейі жасалған электрлік байланыста айтады.

Нулдену электр қондырғысының металликалық бөлімімен қоректі көздің жерленген нүктесі арасында қорғаныс нулдік өткізгіш арқылы электр байланысы айтылады.

Қорғаныс жерлену мен нулденуге электр қондырғыларының ток жүргізбейтін металликалық бөлімдерінің басқа түрлі қорғаныс әдісі болмаған жағдайда қамтылу керек.

Электр қондырғыларының қорғаныс жерлену мен нулденуін келесі шарттарға сәйкес орындау керек: айналмалы токтың номинальді кернеуінің 380 В - тан, тұрақты токтың 440 В - тан жоғары болған кезде міндетті түрде болу керек; ГОСТ 12.1.013 - 78 құжатына сәйкес қауіпті және аса қауіпті жұмыстарда айналмалы токтың номинальді кернеуінің 42-380 В аралығында, тұрақты токтың 110 - 440 В аралығында болған кезде міндетті түрде болу керек.

Электр қондырғыларында қорғаныс жерлеу ретінде алғашқы кезеңде табиғи жерлегіштер қолданылуы керек.

Өнеркәсіптік ғимараттардың темірбетон фундаментін табиғи жерлегіш ретінде алғанда, қосымша табиғи емес жерлегіштер қажет болмайды.

Шекті кернеу мен жерлегіш құралдарының кедергісі жылдың кез келген мезгілінде қамтылу керек.

Бір немесе көп қызмет атқаратын электр қондырғыларына жерлегіш қызметін атқаратын құралдар, осы электр қондырғысының жерлегіш функциясын атқаратын барлық талаптарына сәйкес болу керек.

Жерлегіш мен нулдену қорғанысқа қолданылатын өткізгіш ретінде осы қызметке арнайы жасақталған құралдарды пайдалану керек, немесе құрылыс металликалық, электромонтаждық конструкцияларды қолданған жөн. Нулдегіш өткізгіштер ретінде алғашқы кезеңде жұмысқа қабілетті тұрған өткізгіштерді пайдалану керек.

Жерлегіш қорғаныс пен нулденуге қолданатын өткізгіштердің материалы, конструкциясы мен размері, жылдың барлық мезгіліне және механикалық пен химиялық әсерлерге тұрақтылықты қамтамасыз ету керек.

Металликалық құрылыс заттары мен өнеркәсіптік конструкциялар арасында потенциалдарды теңестіру үшін жерлегіш немесе нулдегіш желілеріне қосылу керек.