126 ҚазҰУ хабаршысы
жүктеу/скачать 0.84 Mb. Pdf көрінісі
|
|
С. М. Иманқұлова ШАҚ ТҮРЛЕРІ МЕН ҚЫЗМЕТТЕРІ Шақ категориясы етістіктің ең басты, негізгі категорияларының бірі болып саналады. Айна- ладағы қимыл-әрекеттердің барлығы да белгілі бір мезгілге қатысты жүзеге асырылады. Етіс- тікті мезгіл ұғымына қатыстырмай, байланыс- тырмай жеке сөз табы деп санауға да, анықтауға да болмайды. Шақ етістікті басқа сөз таптары- нан ажыратып, ерекшелендіріп тұрады. Ол со- нымен қатар тұлғалардың молдығымен де, күр- делігімен де ерекшеленеді. Іс-әрекет, қимылдың сөйлеп тұрған кезде, одан бұрын немесе кейін өтуіне байланысты осы шақ, өткен шақ, келер шақ түрі барлық ғалым- дарда бірдей анықталғанымен, оның түрін, көрсеткіштерін тануда зерттеуші ғалымдар ара- сында пікірталастар туындайды. Шақтың өзіне тән тұлғалары мен атқаратын қызметтері адамның сөйлеу кезінде айқын- далады. Табиғи заңдылық бойынша, қимыл-әре- кет сөйлеп тұрғанға дейін немесе сөйлеп тұрған кезде не сөйлеп болғаннан кейін болатыны анық. Бірақ сол кездегі амалдардың қай шақта орындалғандығын ажырату біршама қиындық- тар тудырады. Оның себебі, біріншіден, шақ- тардың өзара жігі жымдасып жатқанында болса, екінші жағынан шақ пен рай категориясының мазмұны мен формасының ажыратылмағанды- ғында жатса керек. Мысалы, барар еді, бара- тын еді, бармақ еді, барған еді, барып еді, барар ма еді, жығылып қала жаздап еді, айтқысы келіп отыр екен және т.б.құрылымдарды бір шаққа немесе бірнеше шаққа қатыстыру қиын- дық тудыратыны рас. Айтушы немесе сөйлеуші не нәрсені сөз етсе де, өзінің ойын, көзқарасын мезгілмен бай- ланыстыра айтады. Сондықтан рай мен шақ ұғымдары бір-бірімен байланысты болып келеді. А. Ысқақовша айтқанда, «Шақ категориясы рай категориясына қарағанда, әлдеқайда кең кате- гория. Өйткені адам сөйлегенде, қашан да бол- сын, тек амал-әрекеттің тек жалаң өзін ғана емес, оның мезгілі мен орнын да дәйім ойда (кө- ңілде) ұстаумен қатар, өзінің олар жайындағы көзқарасын, қатынасын да білдіреді. Әрине, бұл ерекшелік қашан да болсын, шақпен байланыс- ты, ал шақ тек ашық райда ғана болады; амалды (әрекетті) тек индикатив қана реальді іс (про- цесс) етіп, оны белгілі бір мезгіл аясында көрсе- теді; өзге райларда бұл қабілет болмайды» [1, 314-315 бб.]. Бүгінге дейін қазақ тіл білімі үшін маңызын жоймаған еңбектердің бірі А. Байтұрсыновтың “Тіл – құрал” оқулығы. Онда шақ көрсеткіштері ашық раймен байланысты қарастырылады. Ав- тор осы шақтың екі түрін көрсетеді де, 4 қалып етістіктерінің жіктеулі түрін нағыз осы шақ деп бөліп айтады. Мысалы, жазамын, жазбаймын, |