Имамға ұйып, жамағатпен намаз өтеудің қажеттігі

Мұхаммед пайғамбар жамағатпен намаз оқудың артықшылығы жайында: «Жамағат намазы – жеке (жалғыз) кісінің намазынан жиырма жеті есе артық», − десе, басқа бір риуаятта: «Мешітке тек намаз оқу үшін барған кісінің намазы оның үйінде немесе базарда оқыған намазынан жиырма бес есе артық. Мұндай кісі дәретін кемшіліксіз көркем түрде алып, сосын мешітке тек намаз оқу үшін бара жатқан уақытта оның әрбір қадамы бір күнәсін кетіріп, дәрежесін бір сатыға көтереді. Егер (мешітке барып) намаз оқыса, намазын оқып біткенше періштелер: «Ей Алла! Оған игілігіңді нәсіп ет! Ей Алла! Оны рахметіңе бөлей гөр!», − деп дұға етеді. Сендердің бірің намаздың басталуын күткен уақытта намаз оқығандай (сауап) болады», − делінеді.

Енді бір хадисте жамағатпен намаз оқығандардың ішінде ең көп сауапқа ие болатын кісілер жайында Мұхамед пайғамбар былай дейді: «Адамдардың намазда ең көп сауапқа ие болатыны – (намазға) алыс жерден келетіндері. Сондай-ақ, намазды имаммен бірге оқуды күткен кісінің сауабы – намазды (жалғыз өзі) оқып, кейін ұйықтаған кісінің сауабынан артық»,− деген.

Құран аяттарында аяттарында тіпті соғыс кездерінде, қауіпті жағдайларда да сақтық шараларын қолдана отырып, жамағатпен бірге намаз оқу бұйырылған. Құранда: «Егер сен ішінде (соғыс майданында имам болып) тұрған кезде, олардан бір бөлігі сенімен бірге намазға тұрсын, барлығы қаруларын алсын. Сонда қашан олар сәжде қылса (саған ұйып бір рәкағат намаз оқыса), олар арт жақтарыңда (жау жақта) болсын. Екінші намаз оқымаған топ келіп сенімен бірге намаз оқысын, қорғаныстарын, құралдарын да алсын. Өйткені, кәпірлер құралдарыңнан, нәрселеріңнен қәперсіз болуларыңды, үстеріңе бір-ақ шабуыл жасауды ойлар» («Ән-Ниса» сүресі, 102-аят) делінген.

Ал имамдыққа өтуге кім лайықты және кімге рұқсат етіледі дегенге келсек, мұсылмандардың арасында Құранды жақсырақ білетіні имам болуы қабылданған. Егер олар Құранды бір деңгейде білген жағдайда, имамдыққа Мұхамед пайғамбардың сүннетін жақсы білетіндер лайықты деп табылады. Ал адамдар сүннетті де бірдей білсе, онда жасы үлкеніне жол беріледі. Мұхамед пайғамбар хадисінде: «Адамдарға Алланың кітабынан ең көп оқитыны, (жаттағаны) Құрандары шамалас болса, сүннетті ең жақсы білетіні, сүннеттегі (білімдері) де шамалас болса, бірінші һижра жасағаны не исламға (бұрын) кіргені имамдыққа өтеді. Ешкім біреудің билігі жүретін жерде оған имам болмасын және оның үйінде (үй иесіне) арналған құрметті орынға оның рұқсатынсыз отырмасын», - делінген (Муслим).

Имамды осы тәртіппен мешіттің бекітілген имамы жоқ кезде таңдайды. Ал мешітте бекітілген имам бар кезде, одан білімді адам бар болса да намазды имамның өзі өткізеді.

Жоғарыда аталғандардан басқа мына топтағыларға да имамдық етуге рұқсат етіледі

1) Соқыр адам имамдық ете алады. Мұхамед пайғамбар Ибн Умму Мәктумды Меккеге басшы етіп тағайындаған және ол көзі зағип болса да намазда имам болған. Дегенмен имамдыққа он екі мүшесі сау адамның өткені абзал.

2) Таяммум соғу арқылы тазарған адам имамдыққа өте алады. Амр ибн Ас таяммуммен намазға имамдық жасағанда, Мұхаммед пайғамбар мұны құптап мақұлдаған.

3) Жолаушы адам имамдық ете алады. Алла елшісі Меккені алған кезде сол жерде имамдық жасап, ақшамнан басқа намаздарды екі ракағаттан оқыған.

3. Ханафи, Шафиғи мәзһабтарында, сондай-ақ, Ханбалидағы бір көзқарас бойынша жұма парызының алдында төрт рәкағат сүннет намаз оқылады. Ал, Мәлики мәзһабында жұманың алдында бекітілген сүннет намаз болмағанымен, жалпы нәпіл намаз оқуға рұқсат бар.

Жұма намазының алдында сүннет намаз бар дейтіндер, алдымен жұма намазының бесін намаздың орнына жүретіндігін алға тартады. Сондықтан, жұма намазындағы екі рет азан шақыру, хұтба оқу, парыз намазының төрт рәкағаттан екі рәкағатқа түсуі секілді арнайы шариғи дәлелдермен бекітілген ерекшеліктерінен бөлек өзге мәселелерде жұма намазы бесін намазы секілді оқылады.

Имам әл-Бұхари өзінің сахих хадистер жинағында «Жұма намазының соңындағы және алдындағы сүннет намаздар», деп, арнайы тарау арнағанымен жұманың соңғы сүннетіне байланысты хадисті ғана келтіріп, ал алдыңғы сүннеті жайлы ешқандай хадистен дәлел келтірмеген. Оның орнына бесін намазының алды мен соңында оқылатын сүннет намаздар жайлы айтып кеткен. Имам әл-Бұхаридың бұлай етуінде жұма намазын бесін намазына «қияс» етуі, яғни салыстыруы жатыр. Яғни, бесіннің алдында және соңында сүннет намаздары болатыны секілді жұма парызының да алдында және соңында сүннет намазы оқылатыны айтылған.

Осындай тұжырымдармен құпталған сүннетті орындамау – қалыптасқан діни тәжірибеге қарсылық, жамағатқа құрметсіздік іспетті қабылданады.

Жұма намазы барысында орын алып жатқан мәселелердің бірі – имамның құтпасын тыңдамай, оған құрметсіздік таныту. Кейде мешіттерде имам құтпа оқып тұрғанда, базбір мұсылман бауырлар сәлем намазын оқып жатады. Бұл мәселе бойынша шариғат білгірлерінің өзіндік пікірі бар. Мұхаммед пайғамбардың: «Имам құтпа оқып тұрса да сәлем намазын оқы» деп бұйырған хадис-шарифі бар екенін ғұламалар жоққа шығармайды. Бірақ ханафи мәзһабы бойынша кез-келген хадисті фиқһ ғұламаларының шешімімен ғана тәжірибеде қолдауға болады.

Аталған хадистің олай айтылуының бірнеше себептері бар:

1) Пайғамбардың бұл әмірі тек Сүләйк ибн Ъамр әл-Ғатафани деген кісіге ғана қатысты айтылған. Бұған дәлел келтірер болсақ, Даруқутнидің хадис жинағында келген бір риуаятта жоғарыда аты аталған сахаба Жәбир ибн Абдилла былай дейді: «Жұма күні Сүләйк әл-Ғатафани кіріп келді. Алла елшісі оған: «Екі ракағат намаз оқы. Және мұндайды (намаз оқуды кейін) қайталама!», – дейді. Яғни, Мұхаммед пайғамбар әлгі сахабаға тек сол кезде ғана екі ракағат намаз оқуын айтып, кейінен имам құтпа оқып тұрғанда осылайша намаз оқуды қайталамауын әмір еткен.

2) Сонымен қоса, Сүләйктің намазы құтпа оқылып жатқан сәтте болмаған. Өйткені кешігіп мешітке келген Сүләйк әл-Ғатафаниді көрген Алла елшісі оқып жатқан құтпасын үзеді де, оған намаз оқуын бұйырады. Ол намаз оқып болғанша Пайғамбарымыз құтпасын жалғастырмай кідіреді. Әлгі сахаба намазын бітіргеннен кейін барып, оқып жатқан құтпасын жалғастырған. Осы тұжырымды қуаттайтын дәйек келтіре келтірсек, Даруқутнидің хадис жинағында жеткен мүрсәл хадисте былай делінген: «Мұхаммед Пайғамбар оқып жатқан құтпасын үзіп, оған (Сүләйкке) екі ракағат намаз оқуын әмір етті де, әлгі сахабаның намазы біткенше күтіп отырды. Намазы бітісімен оқып жатқан құтпасына оралды». Бұдан келіп шығатыны − құтпа оқылып жатқанда ешбір намаз оқылмайды. Себебі жұмаға келген барлық жамағатқа құтпаны тыңдау міндет. Мұхаммед пайғамбардың құтпасын үзуінің де мәні осында. Қазіргі таңда он мыңдаған адам жұма намазына келетіні, олардың ішінде кешігушілердің де аз болмайтыны мәлім. Имам оның әрқайсысына алаңдап оқып жатқан құтпасын үзуі мүмкін емес. Сондықтан кешігіп келушілер құтпа оқылып жатқанда ешбір намаз оқымастан тыңдаулары тиіс.

3) Әлгі Сүләйк намазын құтпа оқылу барысында оқымағанына тағы бір дәлел Сахих Муслим атты хадис жинағында келген. Ондағы риуаятта сахаба Жәбир ибн Абдилла былай дейді: «Сүләйк әл-Ғатафани жұма күні (мешітке) келді, ол кезде Алла елшісі мінбәрда отырған еді. Намаз оқымай отырған Сүләйктан Пайғамбарымыз: «Намаз оқыдың ба?»,– деп сұрайды. Әлгі кісі оқымағанын айтады. Сонда Алла елшісі: «Тұр да екі рәкәғат намаз оқы!», – деп бұйырады.

4) Сондай-ақ, Әбу Дәуідтің хадис жинағында мынадай риуаят келтірілген: «Алла елшісі құтпа оқып тұрғанда, бір кісі кіріп келіп қатар отырғандардың арасын бөліп-жарып аттап өтпекші болады. Алла елшісі ол кісіге: «Отыр! Шындығында сен кешіктің!», – дейді. Мына хадисте ардақты Пайғамбарымыз құтпа оқу барысында кешігіп келген кісіге сәлем намазын оқуын бұйырмастан, отыруды әмір етіп отыр. Яғни, хадистің қолдану аясы – жалпы емес жалқыға тән. Ендеше, имам құтпа оқып жатқан шақта мешітке келген кісі ешбір намаз оқымастан отырып құтпаны тыңдауы тиіс.

5) Абдулла ибн Аббас, Әзірет Омар және оның ұлы Абдулла, Әзірет Осман сынды сахабалар мен Ъата ибн Рабах және Саъид ибн Мүсәйяб сынды табиғин ғалымдар, имам құтпаға шыққанда намаз оқуды таһриман (харамға жақын) мәкрүһ санаған.

Қорыта айтқанда, оқылып жатқан құтпаны тыңдамау немесе оны елемей, сәлем намазын оқу секілді әрекеттер имамға бағынбаушылық болып табылады. Сонымен қатар мешіттің қоғамдық орын екенін ескерсек, сүннет намаздарды орындамай, жамағаттың шырқын бұзып шығып кету қоғамдық тәртіпті бұзу болып табылады. Қазір елімізде мешіттегі қоғамдық тәртіпті бұзған адамға әкімшілік құқық бұзушылық ретінде айыппұл салынады.

VIII ғасырдың орта тұсында Орталық Азия күрделі геосаяси ахуалды басынан кешірді. Күншығыстан Тан империясы Орталық Азияға үлкен қауіп тудырса, күнгей тұстан Омеядтар ұдайы фатх жорықтарын жасады. Сол кезеңде түркілердің қос өкпеден қысқан алпауыттарға қарсы тұратын қауқары болған жоқ. Орталық Азия үшін Омеядтар немесе Тан империясы тайталасқа түсті. Ал, түркілер осы екі саяси күштің біріне таңдау жасауы керек болды. Орталық Азиядағы сол кезеңдегі белсенді саналған қарлұқтар Тан империясына қарсы тойтарыс беру үшін Омеядтардың көмегіне сүйенді. 751 жылы Талас өзенінің Атлах жазығында болған Омеядтар мен Қарлұқтардың біріккен әскери күші Тан империясының әскерін тас-талқан етіп жеңді. Осының нәтижесінде Орталық Азияда ислам діні саяси тұрғыдан басым күшке ие болды.

Талас шайқасынан кейін де Орталық Азия халықтары исламға бірыңғай бет бұра қойған жоқ. Оған Омеядтардың билігі тұсында қылаң берген араб ұлтшылдығының әсері себеп болды. Тарихшы Наршахидің «Бұқара тарихы» атты еңбегінде Омаядтар династиясының жергілікті басқарушылардың халықты ескі түркі жазуынан күштеп бас тартқызғаны, ономастикалық атауларды күштеп өзгерткені туралы жазылған. Ал, араб үстемдігіне қарсы Орта Азиядағы халық көтерілісті 776-783 жылдары Мервтегі қолөнерші Муканна Хашим ибн Хаким басқарды. VIII ғасырдың аяғында Орталық Азияда Мубайдиттер (ақкиімділер) қозғалысы да Аббаси билігіне қарсы күресті. Көтеріліс басшысы Ысхақ ат-Түрік (бүгінде Созақта жерленген Ысқақ баб) шииттердің Кайсания ағымын жақтаған тұлға болатын. Яғни, бұл көтерілістің тұрпатында араб басқыншылығына қарсылық байқалғанымен, негізінен көтеріліс шииттердің саяси қозғалысына жататын еді. Осы саяси кезеңде Омеядтардың билігіне қызмет еткен билеуші әулеттер ислам дінін қабылдай бастады. Сонымен бірге, араб елдеріне барып келіп жүрген саудагерлердің бір шоғыры да хақ дінге мойынсұнды.

Исламның бейбіт уағыздалу кезеңі. Ислам діні фатх жорықтары кезінде саяси тұрғыдан жеңіске жеткенімен, Хақ шұғыласы халықтың жүрегінен орын алуы үшін ислам өз табиғатына сай бейбіт насихатталуы керек-тін. «Адамды күшпен бағындыру оңай, бірақ оның жүрегі алынбас қамал» деген сопылардың тәмсілі тікелей осы біздің тарихымызға қарата айтылған. Ортағасырлық қолжазба «Насабнамада» Мубайдиттердің көсемі Ысқақ бабтың (VIII ғасырдың аяғы) соғысты қойып, исламды бейбіт түрде насихаттауға көшкені айтылады. ІХ ғасырдан бастап ислам күшпен емес, бейбіт түрде насихатталып, түркілер біртіндеп исламды қабылдай бастады. Мысалы, 961 жылы Қарахан қағаны Мұса Ислам дінін мемлекеттік дін етіп жариялады. Бір дінді мемлекеттік дін етіп жариялау үшін сол дінге халықтың басым көпшілігі илануы тиіс. Яғни, Мұса қағанның бұл шешімінен сол кездегі Қарахан мемлекетіне бағынышты елдің Исламды қабылдағанын аңғарамыз. Тарихшы З.Китапшы, В.Кляшторный, Т.Сұлтановтың келтірген деректеріне сүйенсек, бір күнде он мың үй қыпшақ-түркі исламды қабылдаған кездер де болған көрінеді.

Исламның бейбіт түрде насихатталуының нәтижесінде халық хақ дінді кең арнада қабылдап қана қойған жоқ, түркілердің ішінен көптеген дін ғұламалары да шыға бастады. ІХ ғасырда Муғтазалия ілімінің Аббасидтер идеологиясына айналуына байланысты Орталық Азияда исламның рационалистік ағымдары өмір сүрді. Осының нәтижесінде Фараби, Ибн Сина, Бируни, Матуриди секілді шариғатпен қатар пәлсапа мен кәлам ілімін меңгерген ғалымдар шықты. Сондай-ақ, нақлді (Құран мен Сүннет) жоғары қойған Бұхари, Муслим секілді хадистанушылар тарих сахнасына шықты. Факиһтер мен сопылардың арасындағы қақтығыс кезінде Марғинани, Дабуси, Сарахси, Бәздауи секілді фиқһ ғалымдары бой көрсетті. Қарахан дәуірін терең зерттеген З.Кабакшы осы кезеңде Мәуреннахрдан үш жүзден астам фикһ ғұламаларының шыққанын айтады. Ал сопылық ілімнің таралуына келетін болсақ, Жүсіп Хамадани, Абдулхалық Ғыждуани, Ахмет Ясауи, Сүлеймен Бақырғани, Нәжмиддин Кубра секілді сопылар өз тариқаттарын құрды.

Бұл екінші кезеңде де Орталық Азия біркелкі исламды толық қабылдай қойған жоқ. Орталық Азияның Хорасан, Иранмен шекаралас аймақтарындағы халықтар көбінесе шиіттік сенімде болды. Сондай-ақ көшпелі тұрмыс кешетін қыпшақтар ескі Тәңір сенімінде еді. ХІІ ғасырдағы Елуй Дашы бастаған Қидандардың Орталық Азияға басып кіруі, сонымен бірге ХІІІ ғасырдағы Шыңғысханның шапқыншылығы кезінде исламның қанат жаюы біршама уақытқа тоқырауға ұшырады. Әбілғазының «Шажара-ат Түрік» атты шығармасында Шыңғысханның исламға қарсы болмағандығы айтылады. Десек те оның ұрпақтарының бірі исламға қарсы болса, бірі исламның жоқтаушысына айналды. Мысалы, Шағатайдың баласы Күйік Орталық Азиядағы ислам өкілдерін қыспаққа алса, Батудың баласы Сартақ христиан дінін қабылдап, осы діннің сойылын соқты. Ал Жошының баласы Берке Кубравия тариқатының мүриді болып, исламның туын көтерді. Алтын Орданың ханы Өзбек хан ХІV ғасырдың басында Ясауи тариқатының өкілдерінің ықпалымен ислам дінін мемлекттік дін етіп жариялады.

Ислам дінінің қазақ халқының жан-дүниесінен орын алуы. Ислам дінінің Қазақ халқының жүрегінен орын алуына Ясауи тариқаты мен Нақшибандия тариқатының (бұдан өзге кувравия, каландария, хуруфия секілді т.б сопылық қауымдастықтар болды) өкілдері екпінді ықпал етті. Қазақ халқы негізінен көшпелі ғұмыр кешкендіктен мешіт-медресе ұстай алмады. Бірақ, қазақ халқы исламмен ел кезіп адақтаған сопылардың уағызы арқылы танысты. Сопылар исламды халықтың таным-түйсігіне қарай жырмен, өнермен насихаттады. Ясауи ілімі «Диуани хикметте» жыр жолдарымен насихатталды. Оның шәкірті Сүлеймен Бақырғани бабамыздың «Ақырзаман кітабы» да өлең жолдарымен дәріптелді.

Ясауи ілімі жыраулар дәуіріне ұласып, олардың үнін естумен қазақ халқы исламға шын мәнінде мойынсұна бастады. Осы тұрғыда Сайф Сарай, Сыпыра жырау, Асан қайғы, Доспанбет, Қазтуған, Шалкиіз секілді жыраулардың сіңірген еңбегі ерен еді. Ал, Нақышбандия өкілдері қазақ халқының тұрмыс-салтта исламды қалай ұстану керектігіне баулыды. Олар қазақ халқының сүндетке отырғызу, неке қию, балаға ат қою т.б. сол секілді жөн-жоралғылардың исламмен сабақтасуына әсер етті.

Жалпы, қазақ хандарының ішінде Қасым ханнан (1509-1521 жылдары билік құрған) бастап көптеген хандар мен жыраулар осы нақшбандия пірлеріне мүрид болды. Қазақ халқының исламды қабылдауына қатты әсер еткен қожалар институты болса, сол қожалар ясауия мен нақшбандия тариқатының өкілдері еді. Ясауия мен нақшбандия ілімінің кең таралауына орай қазақ халқының әрбір руының өз қожасы, яғни пірі болды. Бұл үшінші кезеңде дін таратушылар бұрынғыдай жалпы халықты емес, әрбір ру мен әулетті жеке нысанаға алғандықтан, ислам шын мәнінде халықтың ішкі жан-дүниесінда салтанат құрды.

Мысалы, XVI ғасырда Дешті-Қыпшақ жерінде болған ағылшын саяхатшысы Дженниксон өз жазбаларында қазақтардың «Мұхаммед дінін» ұстайтынын айтады. XVIII ғасырда Әбілқайыр ханның ордасына келіп, қазақ даласында алты ай жатып, халықтың тұрмыс-тіршілігімен танысқан ағылшын зерттеушісі Кэстль өз жазбаларында қазақтарды нағыз мұсылман ретінде суреттейді. Дінді берік ұстанатындықтарын, бес уақыт намаз оқитындықтарын, өздерінің Мұхаммедтің үмбеті екендіктеріне шүбә келтірмейтіндіктерін сипаттайды. Тевкелев, Лепшин, Гродеков, Григорьев, Анчиков секілді орыс саяхатшы-ғалымдарының көпшілігі қазақтардың дінді берік ұстанғанын жазып қалдырған. Құрбанғали Халид өзінің «Тауарих хамсасында» қазақтың діндарлығын кеңінен суреттеп, «олардың арасынан әулиелер де шыққан» деп жазған.

Ең алдымен ислам діні бойынша «кәпір» дегеннің кім екенін анықтап алған жөн. Қазақ тілінде қолданылып жүрген «кәпір» сөзі араб тілінен енген. Діндегі мағынасы бойынша иман негіздерін, яғни Алла тағаланың бар екенін, Оның періштелерін, түсірген кітаптарын, жіберген пайғамбарларын, жазған тағдырын терістеген, ақырет күнінің болатынына сенбеген кісіні «кәпір» дейді. Сондай-ақ ислам дініндегі парыз амалдарды да терістеген адам діннен шыққан, яғни күпірлікке түскен болып есептеледі.

Мысалы, намаз – шариғат бойынша парыз амал. Оның парыз екені Құран аяттарында, Мұхаммед пайғамбардың сүннеттерінде айтылған және мұсылман ғұламалары бірауыздан мойындаған. Яғни оның парыз екеніне ешкімнің таласы жоқ. Құранда намаздың парыз екендігі: «Намазды орындаңдар, зекет беріңдер» – деп бұйрық райында айтылған. Құрандағы намазды міндеттейтін аяттар мыналар: «Намаздарға, сондай-ақ орта намазға сақтық істеңдер. Аллаға бой ұсынған түрде тұрыңдар» (Бақара, 39); «Қашан тынышталсаңдар, онда намазды толық орындаңдар. Өйткені, намаз мүміндерге белгілі уақытта парыз қылынды» (Ниса, 103); «Олар; ғибадатты, нағыз Аллаға шынайы ынтамен бір беткей түрде орындаулары, намаз оқулары, зекет берулері үшін әмір етілген» (Бәйинә, 5); «Енді намазды толық орындаңдар, зекет беріңдер...»(Мүжәдәлә, 13).

Ибн Омардан риуаят етілген бір хадисте Мұхаммед пайғамбар былай дейді: «Ислам бес нәрседен тұрады: Аллаһтан басқа құдай жоқ екеніне және Мұхаммед Аллаһтың елшісі екеніне куәлік ету, намаз оқу, зекет беру, шамасы келсе қажылыққа бару және Рамазан оразасын ұстау». Сондай-ақ Мұхаммед пайғамбар Убадат ибн Самит риуаят еткен хадисте былай дейді: «Алла тағала құлдарына бес уақыт намазды парыз етті. Кімде-кім намаздың қадір-қасиетін кемсітпестен, ешбірін қаза етпей, толық орындайтын болса, Алланың оны жұмаққа кіргізуге уәдесі бар. Ал оны орындамаған адамға Алланың ондай уәдесі жоқ. Қаласа оны азаптайды, қаласа жұмағына кіргізеді».

Келтірілген осы аяттар мен хадистердің негізінде бес уақыт намаз оқу ислам діні бойынша парыз болып бекіген. Міне, осындай амалды біреу теріске шығарса немесе «намаз деген дұрыс емес» деген секілді сөздермен мойындамаса, онда күпірлік келтірген болып саналады.

Ислам дінінің қағидаттары бойынша шаһадат кәлимасын («Лә иләһә иллә Аллаһ, Мұхаммадан расул Аллаһ») айтып, иман келтірген мұсылман адамды кәпір деп айыптауға болмайды. Бұл туралы Мұхаммед пайғамбар: «Кімде-кім бауырына: «Ей, кәпір!» десе, егер ол адам шынымен кәпір болмаса, онда айтқан адамның өзі кәпір болады» деп қатаң ескерткен.

Ханафи мәзхабы бойынша иман келтірген адам өз жалқаулығы себебінен намазды орындамаса, ол күпір келтірген болып саналмайды, дегенмен күнәһар болып саналады. Себебі, ол іс-әрекет істемесе де, жүрегімен Аллаға иман келтіріп тұр. Бұл жерде іс-әрекет (амал) пен Аллаға жүрекпен сенудің (иман) байланысы жайында мәселе бар.

Әбу Ханифаның көзқарасы бойынша иман тілмен айтып, жүрекпен бекітуден тұрады. Бұл туралы «Әл-Фиқһул-акбарда» және басқа да еңбектерде нақты айтылған. («Фиқһул-акбар», Хайдарабад, 10-б.). Яғни, адам «Алладан басқа тәңір жоқ, Мұхаммед оның елшісі» – деп тілмен айтып, жүрекпен бекітіп, ислам шарттарына иман келтіргеннен кейін мұсылман болып есептеледі. Содан кейін барып оның іс-әрекетіне қарап залым-күнәһар, тақуа сынды дәрежелерге бөлінеді. Ал намаз оқымаған адамды «кәпір» деп санау  амалды (ғибадатты орындау) иманнан деп санаудан, яғни, «иман мен амал бір» деп есептеуден туған түсінік. Бұл Қазақстан мұсылмандары үшін дәстүрлі болып табылатын ханафи мәзхабы ұстанымдарына сәйкес келмейді. Мұндай ұстанымды әдетте дәстүрлі емес ислам ағымы болып табылатын салафилер насихаттайды.

Әбу Ханифа амалды иманның бөлшегі ретінде емес, оны иманнан бөлек қарастырған. Әбу Ханифа мазхабы бойынша амал иманнан кейін келеді. Адам намаз оқып, ораза ұстағандығынан Аллаға және пайғамбарға иман келтірмейді, керісінше Аллаға және пайғамбарға сенгендіктен құлшылық жасайды. Құранда («Мәида», сүресі, 9-аят; «Мүминун» сүресі, 40-аят) алдымен иман ету, содан кейінгі кезекте іс-әрекет ету мәселесінің айтылуы да амалдың иманнан бөлек дүние екендігін көрсетеді. Хайыз бен нифас кездерінде әйелдердің кейбір парыз амалдардан босатылуы да осы мәселеге айғақ. Өйткені, мұндай күйдегі әйелдер құлшылық жасамағанына қарамастан, мұсылман болып қала береді.

Сонымен қатар Әбу Ханифаның «әл-Алим уәл-мутааллим» атты кітабында: «Иман амалдан бөлек болғандықтан артып-кемімейді» делінген. Күнә істеу иман келтірген адамды иманнан ажыратпайды. Өйткені, Құранда зина жасап, кісі өлтіргенді «күнәһар» дегенмен «имансыз» деуге болмайтыны, бір түйір жақсылық жасаушыға да сауабы берілетіндігі білдірілген. Хазіреті Әли де өзіне қарсы соғысқан Шамдықтардың мүмін екендігін айтқан. Егер күнә жасау адамды діннен шығаратын болса, ширктен кейінгі күнәнің ең үлкені – кісі өлтірушіні Хазіреті Әли кәпір деп атаған болар еді. Бұл сахабалардың да осы мәселеге кең пайымды көзқарас ұстанғанын әйгілейді (Әбулхайр, «Ақидатул-Ислам уәл-имам әл-Матуриди», 190-б.). Олай болса, күнәһар адам да мүмін ретінде қабылдануы тиіс, ал күнәсіне ақыретте жауап беру мәселесі – Алла Тағаланың еркіндегі іс. Қаласа, жазалайды, қаласа, кешіреді (Әбу Ханифа, «әл-Алим уәл-мутааллим», 18-б. Матуриди, «Китабут-таухид», 615-616-б.).

Өкінішке орай қазіргі таңда кейбір жастар білімсіздіктің кесірінен тілінде кәлимасы, жүрегінде иманы бар өз туыс-туғанын «намаз оқымаған адам – кәпір» – деп, ауыр сөздермен айыптап жатады. Мұндайда жастар өздерінің шетін көзқарасты ұстанып отырғанын аңғара бермейді. Дін тұрғысынан алғанда бұл айыптаулар мен әрекеттер дінде шектен шығушылық (аси – «асылық») болып табылады.


8. Ислам сенімі бойынша құдайға антропоморфистік сипат таңуға бола ма?
Антропоморфизм  адамға тән сипаттарды Жаратушыға телу. Ислам тұрғысынан алғанда антропоморфизм «Жаратушының Құран мен хадистегі «қол, бет, көз, келу, түсу, Аршыға отыру, ашулану, қуану» және т.б. есімдері мен сипаттарына байланысты түсіндірме бермей, тікелей түсіну, қабылдау және түсіндіру әдісі» дегенді білдіреді.

Құранда келтірілетін «Алла аршыға истиуа етті» деген аятты «Алла аршыға орнықты», «Алла таққа отырды» деп аудару, сонымен қатар кейбір аяттарда «Алланың қолы, көзі, саусағы, балтыры» деп тікелей аударма жасау Қазақстан мұсылмандары үшін дәстүрлі болып табылатын ханафи мәзхабы ұстанымдарына сәйкес келмейді. Аталған антропоморфистік көзқарасты ұстанушылар ақида (сенім негіздері) мәселесінде Матуриди ақидасы мен ханафи мәзхабын ұстанатын мұсылман үмбетінен ерекшеленеді және осындай көзқарас айырмашылықтарын мұсылман азаматтар арасында тікшілдік көзқарас тудыру мақсатына бұрмалап пайдаланады.

Ханафи мәзхабының негізін салушы Әбу Ханифа имам Ағзам «Әл-Уасия» кітабында «арш, истауа» мәселелеріне қатысты былай деген:

«Біздің сеніміміз бойынша: Алла тағала «Аршқа истиуә етті». (Алайда) Ол Аршқа мұқтаж емес және онда орналаспады. Алла тағала Арштың да, одан басқасының да қорғаушысы, (бірақ оларға) мұқтаж емес. Егер мұқтаж десек, өзге жаратылыстар секілді әлемді жаратуға және оны жүргізіп отыруға күші жетпес еді. Егер отыруға және тұрақтауға мұқтаж дейтін болсақ, онда Ол Аршты жаратпай тұрып қайда болды?! Ондай (түсінік) Алланың ұлықтығына сай емес».

Әбу Ханифаның заманында кейбір теріс ағымдағылар «ар-рахману аләл арши-стәуә» аятын тура мағынасында қабылдап, оған: «Рахман Алла Аршқа орналасты»,  деген мағына беріп, «адамдар секілді құдайдың да мекені бар» деп сендіруге тырысқан. Мұндай түсінік Ислам дініндегі «Алла тағала ешбір жаратылысқа ұқсамайды. Алланың әуелі жоқ, соңы жоқ. Ол ештеңеге мұқтаж емес» деген сенім негіздеріне қайшы келеді.

Осыны ескерген Имам Ағзам Әбу Ханифа аталмыш теріс түсініктің бұрыстығын дәлелдеу барысында былай дейді: «Сендердің дәлел ретінде беріп отырған аяттағы «ъаләл аршис-стәуә» сөзіне сенеміз, иман етеміз. Өйткені, ол аят – Алланың сөзі. Бірақ, біз сендер сияқты аяттағы «истиуә» сөзін тікелей мағынасында алып «Алла Аршта!» демейміз. Себебі Алла тағала бір жерге орнығуға яки Аршты мекен етуге мұқтаж емес. Сондай-ақ, аталмыш аят ауыспалы мағыналы аяттар (мүтәшәбиһ) қатарынан саналатындықтан, оның не мағынада айтылғанын тәптіштеп зерттеместен «оған иман келтірдік, оның барлығы Алладан жеткен» дейміз де қоямыз».

Белгілі Құран тәпсіршісі Ибн Жарир Ат-Табари өзінің «Жамиул-Баян» кітабында араб тіліндегі «истиуа» сөзінің мағынасын «иелік ету, меңгеру» түрінде берген.

Алла Тағалаға қатысты сөздердің ауыспалы мағынасы мен астарлы мәніне үңіліп, тәуил және тәпсір жасаудың ислам ғұламалары белгілеген төмендегідей ережелері мен шарттары бар:

1. Алланың кемелдігі мен ұлықтығына лайық болуы;

2. «Алла Тағалаға еш нәрсе ұқсамайды» деген секілді мағынасы айқын мухкам аяттарға және діндегі жалпы қағидаларға қайшы келмеуі;

3. Араб тілінің ережелері мен тәсілдері шеңберінде жүзеге асуы;

4. Нұрлы ақылға, дұрыс қисынға қайшы келмеуі.

Ислам сенімі бойынша Алла еш бір нәрсеге мұқтаж емес, дене ұғымынан да пәк. Ол еш нәрсеге ұқсамайды. Алла көреді, бірақ көру үшін белгілі бір ағза мен құралға мұқтаж емес. Алла жаратады, істейді, бірақ жарату үшін қолға да, ешбір құралға да мұқтаж емес.

Жаратушының есімдері мен сипаттарына байланысты анықтама бермей, тікелей түсіну, қабылдау және түсіндіру әдісі және жалпы антропоморфизм ұстанымы исламның сүнниттік бағытын ұстанатын Қазақстан мұсылмандарының діни сенімдік көзқарастарына қайшы келеді. Антропоморфистік көзқарастар Құранға ой жүгіртіп, жору жасауды дұрыс емес деп санайтын, оның мәтінін тек тура мағынада түсінуді талап ететін буквализммен ерекшеленетін радикалды ағымдарды ұстанушыларға тән.

Құранда айтылғандармен ғана шектелу, одан өзгенің бәрін жаман бидғатқа жору, Құран аяттарын тура мағынада ғана ұғыну, оларды ақылмен жоруға қарсы шығу арқылы ақылдың пәтуа берудегі маңызын жоққа шығару секілді қасаң көзқарастардың да ислам үмбетінің арасына жік салып, сенім негіздеріне қатысты алауыздық тудырудағы басты себептердің бірі болғаны белгілі. Қасаң көзқарас исламдағы ақыл-ой еркіндігіне негізделген эволюциялық-өркениетті дамуды тежейтін және өз ұстанымдарын агрессиялы түрде тарату арқылы төңкерісшіл тенденцияларды ұстанатын біржақтылығымен қауіпті болып табылады.

9. Балақ қысқарту мен сақал қоюдың шариғаттағы үкімі қандай?
Сахих Әл-Бұхариде және басқа да хадис кітаптарында «Изардың (шалбар секілді киімдер) тобықтан түскені – тозақта» деп ескерткен Мұхаммед пайғамбардың хадистері риуаят етілген. Осы хадиске сүйенген кейбір мұсылмандар шалбар балағының тобықтан асуын күнә деп санаған шектеулі көзқарас аясында қалып қойған.

Хадистану әдістемесі бойынша кез келген хадисті оқығанда тура мағынасынан гөрі оның қандай мақсатпен айтылғанына көбірек назар аудару қажет. Абдуллаһ ибн Омардан риуаят етілген бір хадисте Мұхаммед пайғамбар: «Алла Тағала тәкәппарланып киімін жерге сүйреткен кісіге қиямет күні қарамайды (рақамдылық көрсетпейді)» деген. Мұны естіген Әбу Бәкір: «Менің изарымның бір жағы егер қадағалап көңіл бөлмесем төмен түсіп тұрады», - деп сауал тастады. Сонда Мұхаммед пайғамбар: «Әй, Әбу Бәкір! Сен оны тәкәппарланып істейтіндерден емессің ғой», - деп жауап береді.

Бұл хадистен шалбардың ұзындығын тобықтан асыруға қатысты тыйымның жаппай орындалатын тыйым емес, тәкәппарлыққа қатысты тыйым екені аңғарылады. Себебі пайғамбар заманында арабтар арасында өздерін басқа адамдардан жоғары санайтын кейбір адамдар шалбардың балағын тобықтан төмен түсіріп киюді әдетке айналдырған болатын. Сондықтан Мұхаммед пайғамбар тобықтан асырып киім киюге тыйым салған. Бұл жерде негізгі мәселе киімнің өлшемінде емес, адамның тәкаппарлық ниетінде жатыр.

Кейбір мұсылмандар арасында сақал қою мәселесінде де шетін көзқарастар орын алуда. Сақал өсіру – Мұхаммед пайғамбардың сүннеті, әрбір мұсылманның орындауы арқылы сауап жазылуын үміт еткен мұстахаб (жақсы амал) амалдарының бірі болып табылады. Бұл үрдіс Адам атадан бастап бүкіл пайғамбарлар арқылы жалғасын тапқан. «Пайғамбар сүннеті» деп сақал қойған адам ең алдымен өзін-өзі тәрбиелеуге, әдеп пен иманға шақыруды үйренуге тиіс. Жүрген жерінде «сақалым бар ғой, өзімді дұрыс ұстайын, әр сөзіме мән берейін» деп, өзін тәрбиелеумен болады. Қазақтың хандары мен би-шешендерін сақалсыз елестету мүмкін емес.

Қазақ халқында сақалға қатысты «ақсақал», «қара сақал», «қаба сақал», «шоқша сақал» және «қырма сақал» деген сөздер бар. «Ата сақалы аузына түскенше», «сөздің көркі – мақал, жүздің көркі – сақал» деген мақалдардың астарында да үлкен мән жатыр. Яғни, пайғамбар жасына жеткен қарттардың салиқалылық белгісімен сақал өсіруі қалыпты құбылыс.

Алайда, бүгінде кейбір жас жігіттердің қауғадай сақал қою әрекеттері қоғам назарын өзіне аудартып, әртүрлі көзқарас-пікірлер туындатуда. Еліміздегі ислам атын жамылған дәстүрлі емес ағымдардың ең маңызды ұстанымдарының бірі де жоғарыда аталған балақ пен осы сақал мәселесіне байланысты болып келеді. Бұл олар үшін басқалардан, яғни сақал қоймаған және балақ қысқартпаған мұсылмандардан ажыратып танудың тағы тосын бір жолы ретінде қаралады. Осындай топ мүшелері сақал өсірмейтін мұсылмандарды ауыр күнәлармен айыптауда. Олардың, яғни радикалданған көзқарасты ұстанушы ағым мүшелерінің пайымдауынша, сақалын алған адам – шариғаттың талабына мойұсынбаған күнәһар, кәпірлерге ұқсауға тырысқан жағымпаздар және Алланың жаратқанына риза болмаған надандар. Сақалын алған адамдарды олар пайғамбарлардың сүннетінен бас тартқандар және үмбет ғалымдарының пікірінен оқшауланған адамдар ретінде пайымдайды. Бұл ұстанымдарын пайғамбар және оның сахабаларының сақал қоюымен дәлелдеуге тырысады.

Сақал пайғамбар мен сахабалар (Мұхаммед пайғамбарды көрген, аз уақыт болса да оның сұхбатын тыңдап, иман келтірген адамдар), табиғиндердің (Мұхаммед пайғамбар дүниеден өткеннен кейінгі уақытта туылған, әрі сахабаларды көрген адамдар) кезінде де жазалауды немесе жазғыруды қажет ететін негізгі мәселелер қатарына кірмеген. Ислам фиқһы (шариғи заң) ғұламалары сақал мәселесін тек қысқа баян етумен шектелген.

Махмуд Шәлтут және Мұхаммад Әбу Заһра сынды дін ғұламалары: «Сақал қою – діни бұйрық емес. Ол пайғамбарымыздың өмір сүрген уақытындағы әдет-ғұрыптан туындаған дүние. Яғни сақал қою – пайғамбарымыздың жүру үлгісі, киім кию үлгісі, тамақ ішу үлгісі іспетті», - дейді. Сондай-ақ, Мысыр еліндегі «Пәтуа шығару басқармасы» («Даруль ифта») 2013 жылдың 7 қаңтарында жасалған баяндамада: «Сақал қою парыз емес, ұнамды іс», - деген пәтуа берген.

Мұсылман сақал өсірсе, Мұхаммед пайғамбардың сүннетін орындаған болып саналады. Алайда ескеретін жағдай сүннетке сәйкес мұсылман тартымды, ұнамды көрінуі керек, сақалының тазалығына, ұқыптылығына ерекше көңіл бөлуі қажет. Имам Мәликтен жеткен хабар бойынша, ол сақал өсіріп, ұқыпсыз қараған адамға сақалын қысқартуды әмір еткен.

Жоғарыдағы дәлелдерден айқындалатындай сақал өсіру сүннет амалдар қатарына жатады. Орындаған адам сауап алса, орындай алмаған күнәға батпайды. Ислам дінінде ең маңызды нәрсе – сенім (ақида), сосын құлшылық, қарым-қатынас, әдеп, одан кейін сыртқы көрініс келеді. Ал радикалды ұстанымдағылар сырт көрініске жататын сақалды діндегі алғашқы орындалуы қажет амалдар қатарына кіргізеді.

Балақ қысқарту, сақал қою құбылыстары оны асыра дәріптеушілердің діннің ішкі рухани мазмұнын тереңірек игеруден бұрын сыртқы атрибуттық көріністерге барынша назар аударғандығын, соның салдарынан исламның шынайы рухына керағар көзқарастарды ұстанатындығын айғақтайды.

10. «Шаһид» ұғымының шынайы мәнісі мен мағынасы не?
Елін қорғап, жан тапсырған жау-жүрек батырларды, ілім іздеу, Отан қорғау жолында қаза тапқан жандарды қазақ халқы «шейіт» немесе «шаһид» деп атаған. Яғни «шаһид» ұғымын дін атын жамылып, террористік актілерді жасап жүрген содырларға балау қате пікір. Мұндай жаңсақ түсініктер әлем қауымдастығын исламофобиялық күйге салуды көздейтін ақпарат құралдары арқылы таралған. «Шаһид» ұғымының шынайы мәнін ашып, түсінігін айқындау мақсатында әрі оның исламдағы рөлін анықтау үшін алдымен оның тілдік мағынасын түсіндіріп өткен жөн.

«Шаһид» сөзі – араб тіліндегі «шаһада», яғни куәгерлік ету етістігінен шыққан ұғым. Исламда бұл ұғым ең алдымен сот үрдісіндегі куәгерге қатысты айтылады. Арабшада «исташһада» – хабарды, айғақты растау үшін куәгерлікті талап ету мағынаны береді. Ал бір нәрсеге қолжеткізу жолында «истишһад етті» деген түсінік «сол мақсатқа жету үшін өмірін жұмсады» дегенді білдіреді. Сондай-ақ «шаһид» атауы Жаратушыны ұлықтаумен дінін, Отанын, ар-намысын және отбасысын қорғау жолында қайтыс болған адамға қатысты қолданылады.

Ислам – құқықтық әрі сенімдік жүйелері толыққанды қалыптасқан дін. Ол адамның жеке және қоғамдық өмірін реттей отырып, мұсылманның ой-пікірі мен сөздеріне, іс-әрекеттері мен тұрмыс-тіршілігіне, діни сенімі мен адамгершілік қасиеттеріне тұтастай ықпал жасайды. Сондықтан діндегі кез-келген қағидаттар мен түсініктер, концепциялар тұтастай ислам шеңберінде жан-жақты талқыланып қарастырылмай қолданысқа енгізілмейді. Бұл орайда исламдағы «жанпидалық» немесе «жан қию» (истишһад, шаһид болу) концепциясы исламның моральдік және шариғи қағидаттарына негізделмей ешқандай ұғымды білдірмейді.

Дін жолында құрбан болу, яғни жанқиярлық қасиетті соғыс – «әскери жиһад» концепциясының аясында ғана өзіне тән мағынаға ие болуы мүмкін. Ал араб тіліндегі «жуһд» түбірінен шығып, «белгілі бір мақсатқа жету үшін күш-жігерін салу, күресу» деген мағынаны білдіретін жиһад ұғымы соғыс жағдайында – ақиқат үшін күресу, хақ дінге шақыру (яғни Алла дінін қорғау) немесе ислам дінінің туын жоғары көтеру және дінді, жанды, Отанды, мал-мүлікті, т.б. қорғау үшін малымен жанымен күресу деген түсініктерді береді. Аталмыш ұғымдардың барлығы исламдағы «жақсылыққа үндеп, жамандықтан тыю» ұғымымен біте қайнасып жатыр.

Исламда жанды пида ету шариғаттың белгілі бір бөлімінің ішінде талқыланумен ғана шектелмейді. Ислам атауының өзі бейбітшілік, ынтымақ, Жаратушыға бойсұну деген мағыналарды береді. Сондықтан, дін жолында өзін пида ету концепциясын аңғару тек қана исламды толығымен дұрыс түсіну арқылы жүзеге асады.

Әсілі шахид дегеніміз – нәпсісінен ар-иманын жоғары қойып, дін жолында жан алысып, жан берісіп күресіп, азап шегіп, құрбан болған адам. Ақиқат жолында қан төккен шахидтердің қиямет-қайым күні барлық күнәлары кешіріліп, жаны жәннаттан жай табады деген деректер исламның түп-негіздерінде (Құран мен Сүннет) бар. Ислам дінін қабылдағанына мың жылдан астам уақыт болған қазақ халқының да арғы-бергі тарихында жауларға қарсы қасиетті күрес (ғазауат) жасап, шейіт болған қаншама ата-бабаларымыз өмірден өткен. Әйтсе де, ғұламалардың берген пәтуасына қарағанда, соғыс майданында ерлікпен қаза тапқан мұсылмандар ғана емес, бейбіт күнде ұдайы Жаратушыны еске алып, қалтқысыз құлшылық жасап, жан азығын садықтық сорабынан алған жандар да шахид болудың сауабын ала алады.

Ал бүгінгі жалған діни ұйымдардың атынан өзін-өзі өлтіру — шаһидтік емес, керісінше ауыр күнә – қылмыс. Өйткені, біздің мемлекеттік құрылысымызға қарсы болып, «жиһад» деп өзін-өзі жарып жіберіп жатқан жанкештілер ешқандай да шаһид сауабына ие бола алмайды. Себебі, біздің қоғам дарус-сулх, яғни діни бірлестіктердің ұстанымы мемлекет мүддесіне қайшы келмесе, Қазақстанның конституциялық заңдары ол діни ұйымның қызмет етуіне шектеу қоймайтын мемлекет болып табылады. Сондай-ақ, мемлекеттік қызметке әрі адамның физикасы мен психологиясына кері әсер етпесе, діни рәсімдердің де орындалуына рұқсат етіледі.

Сонымен бірге, дін бойынша, өзін-өзі жарып жіберу «интиһар» деп аталады. Яғни, өз-өзіне қол салу мен шаһид болудың бір-біріне еш қатысы жоқ. Керісінше, бір-біріне мүлде керағар ұғымдар. Дін негіздері бойынша өз-өзіне қол салу ауыр күнәлардың санатына жатады. Жаратушы Құран-Кәрімде: «Бір-біріңді өлтірмеңдер. Расында Алла сендерге ерекше мейірімді. Ал кім осы айтылғанды дұшпандық, зұлымдықпен істесе, оны жақында отқа саламыз» (Ниса, 30) деп бұйырады. Ал Мұхаммед пайғамбар: «Мүмінді лағынеттеу оны өлтіргенмен тең, кім мүмінге кәпірсің деп жала жапса, оның өлтірушісі сияқты болады. Және кім өз нәпсісін (өзін) бір нәрсемен өлтірсе, сол себепті Алла оны қиямет күні азаптайды» (Бухари мен Муслим риуаяты), — деп, өз-өзіне қол салудың қате екенін қатаң ескертеді.

Жаратушы себепсізден-себепсіз өз-өзіміздің жанымызды қию былай тұрсын, бізге он екі мүшеміз бен ағзамызды ақыретте қайта сұрау үшін аманатқа берген. Олай болса, «аманатқа қиянат жасаудың ауыр күнә» (хадис) екенін ескерсек, «шахид белбеуін» тағып, шімірікпестен өзін-өзі жарып жіберу — орны толмас зор қателік.

Шаһид болудың басты шарттарының бірі қасиетті күресте жан тәсілім ету болғанымен, әр дәуірдің өзінің алғышарттары бар. Мысалы, Аббасилер кезеңінде мемлекет білім мен ғылымды дамытуға басымдық берді. Мәселен, халиф Һарун ар-Рашид аудармашыларға ғылыми әдебиеттерді араб тіліне қанша көлемде аударылуына қарай, сонша көлемде оларға алтын беріп отырды. Мемлекеттің диван (үкімет) жұмысына да әскери адамдарға қарағанда ғылым адамдарын көбірек тартты. Аббаси билеушілерінің бұл реформасы Мұхаммед пайғамбардың: «Шейіт қанының тамшысынан ғалымның қаламындағы сиясының тамшысы әлдеқайда артық» деген хадисімен қабысатын еді.

Жаратушы Құранда: «Алла жолында өлгендерді өлі санамаңдар, олар Раббыларыңның жанында...» (Әлі-Ғимран, 169) деп, шаһидтердің ақырет күні рухы асқақтап, жаны жәннатта шалқитынын уахи етеді. Олай болса, мұсылмандықты ұстанған қазақ халқы бар өмірін халқының дүниелік әрі ақыреттік бақыты үшін жұмсаған би-батыр, ақын-жырау, ағартушы, күрескер, бабаларының рухын шейіт деп санайды.

Ендеше, «шаһид» деп, жарылғыш белбеуін тағынып, өзінің және айналасындағы бейкүнә жандардың өміріне қастандық жасаушыны емес, ағартушылық және Отан қорғау жолында көз жұмған тұлғаларды есептеген жөн.

Аталмыш діни экстремистік, террористік ұйым мүшелерінің ұстанымына қолдау білдірген Түркия, Пәкістан, Ауғанстан, Еуропа, ТМД және әлемнің тағы да басқа 80-нен астам елдерінің бірқатар азаматтарының «жиһадқа» аттану фактілері жиі көрініс табуда.

Таяу Шығыс елдерінде орын алған бұл феноменнің себебін радикалданған діни көзқарастар мен ұстанымдардан іздеу қажет.

Соңғы кездері мұсылмандар арасында діннің жекелеген мәселелерін бұрмалап, күмәнді көзқарастарды қалыптастырушылар кездесуде. Солардың бірі – «тәкфіршілер» деп аталатын жамағат. Олар өздерінің бұрмаланған сенімдерімен көптеген мұсылмандарды таухид пен куфр (бірқұдайлық мен күпірлік), иман мен ширк (сенім мен құдайға серік қосу) мәселесінде адастырып, өзге мұсылмандарды хақ жолдан адасты деп айыптауда. Діни сауатының төмендігі салдарынан аталмыш ағымның көзқарасы мен ұстанымына жекелеген отандастарымыз ілесуде.

«Ат-такфир уаль-хиджра» немесе «һижра жамағаты» деген (өздерін «мұсылман жамағаты» деп атаушы) ағым – исламдағы шектен шыққан топ. Ағым өткен ғасырдың 1960 жылдары Мысыр елінің түрмелерінде жаппай қамауға алынған мұсылмандар арасында бой көтеріп, әсіресе Мысыр студенттері ортасында ерекше қолдауға ие болды.

1967 жылы Мысырдағы Президент сайлауы қарсаңында ағым екіге бөлінді. Бірі сайлауға қатысуға ниет білдірсе, екіншісі үзілді-кесілді сайлауға қарсы шықты. Сол кезде тәкфіршілер үкіметті мойындамай, ел президентін және мемлекеттік билікті «кәпір» деп, мемлекеттік жүйені мойындаған халықты да «кәпірге» шығарады. «Олардың оқыған намазы мен ұстаған оразасынан еш пайда жоқ» деген пікірді ел арасына кеңінен тарата бастайды.

Аталмыш ұйымның іргетасы «тәкфір» ұғымына негізделді. Олардың түсінігінше «тәкфір» дегеніміз «үлкен күнә» жасаған әрбір адамды кәпірге шығару болып саналады.

Ислам дініндегі «тәкфір» сөзі күпірлікпен айыптау деген мағынаны білдіреді. Ислам сенімі бойынша діни амалдардың парыз екендігін мойындамаған адам діннен шығады. Ал, Аллаға иман келтіріп, амалдардың парыздығына шынайы сенген адамның бұл амалдарды орындамауы оны діннен шығармайды, яғни «кәпір» деп айыптауға негіз бола алмайды. Ол адам амалдардың парыздығын қабылдағанымен, оларды жалқаулық, немқұрайлылық немесе тағы да басқа себептермен орындамауы мүмкін. Бұл оның күнәһар болуына алып барады.

Ислам шариғаты бойынша адам Алла тағаланың барлығын, Құран мен хадистерді, пайғамбарлар мен періштелерді және тағдырды ашық түрде жоққа шығарған жағдайда ғана күпірлікпен айыпталып, тәкфір шығарылады. Ал тәкфіршілердің сенімі бойынша иман келтіру  кәлиманы тілмен айтып, жүрекпен бекіту және амал жасау. Олардың пікірінше мұсылман адам кәлиманы тілмен айтып, жүрекпен бекіткенімен, ислам дінінің парыздарын орындамаса, онда иманды болып саналмайды. Мұндай адамдарды тәкфіршілер «бидғаттарды және күнәлі істерді жасаушылар» деп атайды. Сөйтіп, оларға қарсы жиһад жасау парыз, оларды өлтіруге, әйелдері мен мал-мүліктерін тартып алуға болады деген сенімді ұстанады. Олардың осындай бүлікшіл ұстанымы мұсылмандар арасында көптеген араздықтардың шығуына себеп болды.

Тәкфіршілдік идеологиясы бойынша тәкфір үкімі жеке адамдармен қатар билік өкілдеріне, оның ішінде саяси жетекшілерге, қарулы күштер мен құқық қорғау органдары өкілдеріне де қатысты шығарылады. Олардың түсінігінше шариғат заңдарымен үкім шығармайтын басшылар да, олар басқарып отырған ел де кәпір болып саналады. Мұндай мемлекетті «тағұт» мемлекеті деп атап, оған қарсы жиһад жариялайды.

Ислам дінінде «тағұт» сөзі тілдік мағынасы «бүлікші», «қылмыскер», «адамның діни және моральдық тұрғыда шектен шығуы» дегенді білдірсе, терминдік мағынасы шариғат үкімдерінен сөзбен немесе күш қолдану арқылы қайтаруды білдіреді.

Ал тәкфіршілер ислам шариғатына қайшы келмесе де шариғат үкімдерін қайтарушы деп зайырлы мемлекет пен оның заңдары жоққа шығарады. Осылайша, олар қоғамның этно-мәдени және конфессиялық үйлесімін бұза отырып, өздерін шынайы ислам дінінің жалғыз ұстанушылары деп жариялайды. Тәкфіршілер туған күнді тойлау, түрлі діни мерекелер, мерейтойларды өткізу, танымал адамдарға ескерткіш орнату, қазалы күнге қатысты жиындар жасау және сол жиындарда түрлі шараларды ұйымдастыру, мазарлар тұрғызу сияқты шараларды жол беруге болмайтын бидғат (жаңашылдық) деп түсінеді. Олар салт-дәстүрлері мен мәдениеті мұсылмандық аясында қалыптасқан қазақ халқының бай тарихи тәжірибесін жоққа шығарады. «Ислам діні қазақ жеріне тәкфіршілердің арқасында келді» деген үстірт әрі негізсіз көзқарасты ұстанады.

Тәкфіршілер жамағат мүшелігіне кірмеген және олардың басшыларына бағынбаған әрбір мұсылман азаматты «тағут» деп, оған кәпір үкімін шығарады. Ал мүшеліктен шыққандарды «муртад», яғни дінін тәрік етуші адам деп санап, сонан оларды өлтіруге рұқсат береді. Осы ағымның ұстанымын естіп, қабыл етпеген азамат та «кәпір» деп танылады. Сонымен қатар тәкфіршілер мұсылмандарды мешітте оқылатын жұма және жамағат намаздарына қатыспауға шақырады. Ал имамдарды «кәпір» деп есептейді. Тек өз қатарларынан шыққан кісі имамдық жасаса ғана сәждеге жығылады. Олардың түсінігінше Меккедегі «Әл-Харам», Мәдинадағы «Пайғамбар мешіті», «Құба» және «Әл-Ақса» мешіттерінде ғана құлшылық жасауға болады.

«Тағут» туралы түсінік уахабилік ағымның негізін қалаған Мұхаммед ибн Абдул Уаххабтың еңбектерінде жиі кездеседі. Ол өз еңбегінде Ибн Таймия және Ибн әл-Қайим сынды радикалды ұстаным негіздерін қалаған шейхтардың сөздерін мысалға келтіре отырып, «тағуттың» бірнеше түрін атап көрсетеді. Оның ішінде Алланың заңы, яғни шариғат бойынша амал етпеген, сонымен қатар зайырлылық қағидасын ұстанған мемлекет басшыларын, зайырлы қоғамда өмір сүріп, қызмет ететін азаматтардың барлығын дерлік «тағут» деп айыптап, кәпірге шығарады. Ағым мүшелері үшін «тағут» адамдардың қаны мен мал-мүлкі халал болып саналады, яғни «тағуттарды» өлтіріп, мал-мүлкін тартып алу күнә емес деп санайды.

Шынайы ислам шариғаты имандылық пен күпірлік мәселесін адамның өз еркіндегі және ішкі түйсігінің жұмысы деп қарайды. Ислам діні мұсылмандарға дінге шақыру және оны тарату жолын белгілеп берген. Бұл жол исламға даналықпен және жұмсақтықпен тартуға әрі көпқұдайшылармен сөз таластыру барысында көркем түрде айтысуға шақырады. Мысалы: «Адамдарды Раббыңның жолында даналық және көркем үгіт арқылы шақыр. Әрі олармен көркем түрде күрес. Күдіксіз, Раббың тура жол тапқандарды да жақсы біледі» деген мазмұндағы аяттар Құранда жиі кездеседі.

Біреуді кәпір деп жариялау үшін Алланы жоққа шығару, басқа құдайларды мойындау, Пайғамбар мен Құранды жоққа шығару немесе тіл тигізу сияқты үлкен күнәлар жасаған жағдайлар секілді анағұрлым дәйекті дәлелдер қажет. Сондай-ақ, «тәкфір» жариялау тәртібі бірқатар шарттарды орындауды қажет етеді және бұл исламдық құқық саласындағы атақты ғұламалардың құзыретіндегі іс. Тиісті білімі және өмірлік тәжірибесі жоқ кез келген адам мұндай маңызды шешім қабылдай алмайды.

Мұндай радикалды идеологияның ықпалына түскендер өз елінің рухани мұрасын мойындамай, отансүйгіштік пен адамгершілік қасиеттерден алшақтай бастайды. Өзінің ата-анасын намаз оқымағаны үшін кәпір деп айыптап, жалған сеніммен тіпті жанұясынан да бас тартады. Осылайша адасқандар әлемнің әр жерінде орын алып жатқан қарулы қақтығыстарға қатысатын террористік ұйымның мүшесіне айналғанын өзі де байқамай қалуы мүмкін. Қазақстандық жастардың содырлардың қатарына қосылып, қарулы жанжалдарға қатысу үшін Сирияға кетуі тәкфіршілдікті насихаттаудың ауыр салдары деуге болады.

ҚМДБ-ның Шариғат және пәтуа бөлімі 2013 жылдың қараша айында тәкфіршілер ағымына қатысты: «Тәкфір – дінге енген жаңалық. Әлдекімдердің «пайғамбардың сүннетіне ерудеміз», «таза ислам» немесе «таза таухид» деп жүрген жалған ұстанымының шектен шыққан қателігі» деген мазмұнда пәтуа жариялады.

Астана қаласы Сарыарқа аудандық сотының 2014 жылдың 18 тамызындағы шешіміне сәйкес «Ат-такфир уаль-хиджра» ұйымы діни экстремизм мен терроризмді насихаттаушы ұйым деп танылып, Қазақстан Республикасының аумағында әрекет етуіне тыйым салынды.

Тәкфіршілік  белгілі бір мақсаттарға, мемлекеттік құрылымды әлсіретуге және қоғамды тұрақсыздандыруға бағытталған, ислам ілімін бұрмалайтын саяси қозғалыс. Сондықтан «Ат-Такфир уаль-хиджра» ұйымының Қазақстан аймағында тыйым салынған ұйымдар тізіміне енгізілуі баяндылықты, бейбітшілікті және татулықты сақтау жолындағы маңызды қадам болып табылады.

Экстремистік ұйымдар өз жақтастарын көбейту үшін өз идеяларын кеңінен насихаттап өз ұстанымдарының дұрыстығын діни тұрғыдан дәлелдеуге тырысады. Осы мақсатта олар діндарларды арандатып, өз мақсаттарына жету құралы ретінде діни қағидаларды, қасиетті мәтіндерді (Құран, хадис) пайдаланады. Сол арқылы жалған пәтуалар (ислам дініндегі діни-құқықтық қорытынды шешім) беріп, оны мүмкіндігінше кеңінен насихаттайды.