І.3 ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ ЕСІМ СӨЗДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ

Ғ.Айдаров жазба ескерткіштер тілінде сөзжасам тәсілдерінің түрлілігін, оның тілдің даму тарихында біртіндеп қалыптасқанын айтады [9,157]. Бұдан тілдің сөзжасам жүйесі көне құбылыстарға жататыны анық байқалады. Өйткені сөз жасаушы элементтер, сөз жасаудың тәсілдері, модельдері күнде құбылатын, күнде жаңаратын құбылыстар емес. Алайда сөзжасам жүйесі тілдің даму процесінен де тыс қала алмайды. Сондықтан сөзжасам жүйесінде де өзгеріс болады, бірақ ол өте баяу болады және ол көбіне тілде бар модельдердің белгілі бір кезеңде активтенуі, не пассивтенуі, мағынасының кеңеюі, кейбір типтердің қолданудан шығуы сияқты өзгерістері ретінде болады.

Жазба ескерткіштер тілінде сөзжасамның синтетикалық тәсілі бар, бірақ әр сөз табының сөз тудырушы жұрнақтары санаулы ғана. Ал қазір де синтетикалық тәсіл сөзжасамда үлкен қызмет атқарады, тіл сөз тудырушы жұрнаққа өте бай, сөзжасам жүйесі жұрнақтар арқылы толыққан, бірақ сөзжасамдық жұрнақтардың тілге қосылғанын жазба ескерткіштер тілі мен қазіргі тілді салыстыру арқылы байқауға болады. Тілдің даму барысында грамматикалық категориялардың өзге түрлері сияқты жұрнақтар да тұлғалық жағынан – түрлі өзгерістерге ұшырап отырады, бұл – заңды құбылыс. Уақыт озған сайын қайсыбір жұрнақ сөз тудыру қызметін әлсіретіп, бірте-бірте кәдеге асудан қалып отырса, екінші біреулерінің қызметі артып орнығып жатады. Енді бір тобы белгілі бір сөздердің көбіне дерлік қосылып, жаңа сөз тудырады да, кейбіреулері санаулы ғана сөзге қосылады. Ондай қосымшалардың мағынасы түбірмен тығыз байланысып соған бағынышты болады. Сөйтіп, жұрнақ та сөзге қосылатын тілдік дыбыстар комплексі болады да, сөз бен қосымша арасы мағыналық бірлікте келеді. Бұл екеуінің ара қатысы, жымдасуы – фономорфологиялық және лексика-семантикалық. Жұрнақтық форма – тарихи құбылыс, ол тілдің грамматикалық құрылысы дамуынан, жетілуінен барып қалыптасады. Сөйтіп, сөздің екінші бір бөлшегіне айналып, оның сыртқы формасын өзгертеді.

Бүгiнгi сөзжасам қазақ тiл бiлiмiнiң жеке бiр саласы ретiнде қалыптасу үстiнде. Оның өзiндiк зерттеу нысанасы, әдiстерi, заңдылықтары анықталуда. Сөзжасам тарихы түркiтануда өте ертеден басталады. Түркi тiлдерiнiң сөзжасам мәселесiн алғаш рет М.Қашқари «Диуани лұғат ат-түрiк» (ХI ғ) еңбегiнде көтерiп, сөз жасауға қатысқан бiрнеше аффикстердi көрсеткен болатын.

А.Байтұрсыновтан бастап қазақ тiл бiлiмiнде сөзжасам тұлғаларын көптеген ғалымдар зерттедi. Олар: Қ.Жұбанов, Қ.Басымов, С.Аманжолов, Ә.Төлеуов, А.А.Есенқұлов, А.Хасенова, Ғ.Қалиев, А.Ысқақов, Н.Орхабаева, Ә.Керiмов т.б. 1989 жылы жарияланған «Қазақ тiлiнiң сөзжасам жүйесi» атты авторлар тобының еңбегiнде сөзжасам жүйесiнiң теориялық мәселелерi кешендi түрде сөз болды. Ал 1999 жылы жарыққа шыққан А.Салқынбайдың «Тарихи сөзжасам» атты монографиясында аталмыш мәселе семантикалық, лингвогенездiк аспектiде сөз етiлiп, жаңа, құнды тұжырымдар ғылыми айналымға қосылды.

Жаңа сала ретiнде қалыптасып келе жатқан сөзжасамның маңызды бiр қыры оны тарихи тұрғыдан, синхрония мен диахронияны бiр бағытқа үйлестiре отырып зерттеу. Оның iшiнде қазақ тiлiне қатысты ортағасырлық жазба ескерткiштер тiлiндегi сөзжасам үлгiлерiн ашудың, кейiнгi дәуiрдегi оның жалғастығын, сабақтастығын зерттеудiң мәнi ерекше.

Сөзжасамның негiзгi обьектiсi – туынды сөз. Туынды сөз түркi тiлдерiнде көбiнесе синтетикалық тәсiл арқылы жасалады. А.Салқынбай синтетикалық сөзжасамның күрделiлiгi мынадай екi жағдайдан көрiнедi дейдi: 1. Туынды сөз жасауға негiз болатын себепшi негiздiң мағыналық жағынан күрделiлiгi. Яғни себепшi негiз тарихи тұрғыда өзi туынды тұлға болып саналады да, жаңа үшiншiлiк мағына туғызуға себепшi негiз болады. 2. Сөз туғызушы морфемалардың мағынасы да тарихи тұрғыдан алғанда күрделi мәселе. Қосымша морфеманың денi тарихи - диахрондық аспектiден байыптағанда, түбiр сөздiң десемантизацияланып, лексикалық мағынаның грамматикалық мағынаға алмасқанынан туындаған деген пiкiр түркологияда бұрыннан белгiлi. Олай болса сөз тудырушы қосымша морфемалардың мағыналық құрылымы жөнiнде де келелi мәселелердi сөз ету қажетттiлiгi туындайды 10,225. Осында келтiрiлгендей сөзжасам жұрнақтарының мағыналық құрылымы, семантикасы мен құрамы, даму эвалюциясы жазба ескерткiштер тiлiндегi деректермен салыстыра қарағанда көп мәселелердiң ұғымы анықталатыны сөзсiз.

Сөзжасам өзiндiк ерекшелiктерiмен қатар қазақ тiлiнiң тарихи грамматикасымен, қазақ әдеби тiлi тарихымен, лексикологиясымен байланысты. Жеке лексикалық мағына берiп тұрған туынды сөз лексикологиясының үлесi. Ал осы туынды сөздiң iшкi семантикасының құрылымын сөзжасам қарастырады.

Туынды сөзжасамдық тұрғыдан түбiр және қосымша морфемалардан тұратын күрделi құбылыс. Қазiргi тiл бiлiмде сөзжасам морфемаларын қалыптастырушы негiзгi 4 түрлi тәсiл бар. Олар: 1) агглютинация, яғни күрделi сөздiң немесе сөз тiркесiнiң соңғы сыңарларының сөз тудырушы жұрнақтарға айналуы; 2) жалаң жұрнақтардан бiрыңғай күрделi жұрнақтардың жасалуы; 3) адаптация, яғни сөз соңы немесе сөз таптарының соңғы сөзiнiң сөз тудырушы қосымшаларға айналуы; 4) форма тудырушы морфемалардың сөз тудырушы қосымшаға айналуы.

Қосымшаның, оның iшiнде сөзжасам жұрнақтарының қалыптасу тарихында агглютинация құбылысының рөлi ерекше. Сондықтан да қосымшаның шығу тарихына қатысты екi түрлi пiкiр бар. Бiрiншi пiкiрге жүгiнсек қосымшалар лексикалық мағынасын жоғалтқан жеке сөздерден немесе сөз тiркестерiнiң соңғы сыңарларының дербес мағынасын жоғалтқан көрсеткiшке айналуынан пайда болған (И.А.Батманов, Н.А.Баскаков, Ф.Бопп т.б.).

Екiншi көзқарас бойынша бiр құрамды немесе бiр фонемдi бiрнеше қосымшалардың кiрiгуi, жымдасуы нәтижесiнде күрделi тұлғалар пайда болған (В.В.Радлов, Г.И.Рамстед, А.Н.Кононов, О.Бетлинг т.б.). Ж.Тектiғұл өз еңбектерiнде белгiлi ғалымдардың тұжырымдарын саралай келiп «түркi тiлдерiнде ғана емес, өзге тiлдерде де қосымшалардың пайда болу, даму эвалюциясы өте күрделi екенi, сондықтан әлi күнге шешiмiн таба алмай отырған мәселелердiң бiрi екенiн байқаймыз» дейдi 11,302.

Туынды сөз жасауда сөзжасам жұрнақтарының рөлi ерекше. Бүкiл түркi тiлдерiнде жұрнақтардың 4 түрi қолданылады: 1. Негiзгi түбiрге тiкелей жалғанған жұрнақтар; 2. Негiзгi түбiрге тiкелей емес, арасына жұрнақ салып барып жалғанған жұрнақтар; Демек олар екiншi кезектегi жұрнақтар. Түбiр сөздерден кейiнгi тұлғалармен бiрiгiп күрделi тұлғаға да айналуы мүмкiн; 3. Тұлғалық жұрнақтар. Ол сөздiң тек грамматикалық тұлғасын ғана айқындап тұрады да, түбiрге реляциялық мағына бередi; 4. Күрделi жұрнақ. Ол түбiрге жалғанатын бiр емес, бiрнеше жұрнақтардан құралады. Демек, түркi тiлдерiндегi жалпы жұрнақ атаулылар жалаң және күрделi болып екi үлкен топқа бөлiнедi.

Зат есімнің басқа сөз таптарының мағыналық белгілері тек заттардың атын білдіретін сөздер ғана болып қоймай, сонымен бірге әр алуан оқиғалардың, құбылыстардың аттарымен байланысты заттық, қимылдық, мезгілдік мәнді білдіреді.

Есімдер деп аталатын сөздердің ішінде зат есімнен кейінгі еншісі мол сөз табы – сын есім. Сын есімдер заттың әр алуан сыр-сипаттары мен белгілерін тікелей де, заттардың қатыстары арқылы да білдіреді. Түркі тілдеріндегі сын есім – семантика-грамматикалық мағынасы, морфологиялық белгілері және синтаксистік қызметі жағынан да өзіне тән ерекшелігі бар сөз табы. Сөз таптарының пайда болу, қалыптасу және өзіндік даму тарихы болады. Сол сияқты сын есімдер де әлі айқындала қоймаған, көне кезде есім және етістік сөздерден қалыптасқандығын тарихи жазба деректерден көруге болады. Тілдің дамуына байланысты оның жүйесі де қатар дамиды. Тіл жүйесіндегі сын есімдер де ұзақ дамудың арқасында қалыптасып, өз қатарын көбейтті.

М. Томанов: «Түркі тілдеріндегі сын есімдер мен зат есімдердің ара жігін ашып, өз алдына саралануы Ү - ҮІІІ ғасырлардан бұрын болып өткен процесс» деп, жоғарыдағы пікірге қосылады. [12,176]. Түркі тілдерінде кездесетін сын есімдер көп болмаса да, олардың өз дербестігін сақтап сараланғанын жазба деректерден көруге болады. Сонымен бірге, түбір сын есімдермен қоса, туынды сын есімдер де сол кездерден бастап қалыптаса бастаған.

Түркi тiлдерiндегi сын есiмдердiң табиғатын ашып, оған жүйелi анықтамалар берiп, дәлелдi тұжырымдар жасау ХIХ ғасырдан бастау алды. Түркi тiлдерiнде сын есiмдердi сөз табы ретiнде зерттеу жекелеген тiлдерде жарық көрген грамматикалармен байланыстырады.

Сан атаулары - өте көне заманнан келе жатқан сөздер, оларды барлық жазба ескерткіштерден кездестіруге болады. Сан есімдердің көнелігіне байланысты тілдегі барлық сан атауларының қалай жасалғаны анық көріне бермейді. Түркологтар жалпы сандық ұғымның қалыптасуын ақиқат өмірмен байланыстырады. Н.А.Баскаков «Сан есімдер – есімдерден бөлініп шыққан сөз табы, олар сын есім, үстеу сияқты белгі мағынасын білдіреді» [13,225] - деген. Қазақ тілінде сын есімді зерттеген Ә.Хасенов осы пікірді қуаттай отырып: «Түркі тілдеріндегі сөздік қорға жататын сан атаулары өмір шындығымен, конкретті заттан алынған, яғни зат есімдерден шыққан. Әрине, бұл жалпы сандық ұғымдардың дамуы математика ғылымының дамуымен байланысты, адамзат қажеттігінен туады деген пікірге ешбір қайшы келмейді, қайта оны толықтыра, растай түседі. Екіншіден, белгілі бір құбылыстың өткен тарихын қазіргісімен салыстыра, оның қазіргі формаларын зерттей отырып ашуға, тануға болады дейтін қағиданы басшылыққа алсақ, қазіргі тілдік фактілерді жоққа шығармайды, қайта растайды» [14,20] - дейді. А,Ысқақов «Сан есім – заттың сан мөлшерін, ретін, шамасын білдіретін лексика - грамматикалық сөз табы» - дейді [15,193].

Сан есімдер басқа сөздерге қарағанда тіркестірілмей жеке-дара айтылғанда, тек абстракт сандық ұғымдардың атаулары ретінде қолданылады. Олардың нақты мағыналары өзге сөздермен қарым-қатынасқа түсіп айтылғанда ғана айқындалып отырады. Қазіргі қазақ тілінде сан есімдер сияқты мөлшерлік мағынада қолданылатын бір алуан сөздер бар. Олар құрамына қарай жеке-дара сөздер түрінде де, сөз тіркесі түрінде де бола береді. Мысалы: жарым, жарты сөздері бөлшектік ұғымдарды, жалқы, жалғыз, сыңар, дара сөздері бірлік ұғымдардың, адым, қарыс, шақырым, ат шаптырым сөздері аралық өлшемдердің және қас қаққанша, ет асым қас пен көздің арасында сияқты уақыт, мерзім өлшемдерінің атаулары есебінде қолданылады. Бірақ мұндай сөздер мен сөз тіркестері қаншалықты мөлшерлік мағынада қолданылғанымен, сан есімдер қатарына жатпайды. Бұларды сан есімдерге жуықтастыратын таяныш – тек олардың біршама мөлшерлік мағынада қолданылатын семантикалық белгілері ғана.

Морфологиялық сипаттары жағынан да сан есімдердің өзіне тән, өзге сөз таптарына ұқсамайтын ерекшеліктері бар. Сан есімнің негізгі функциясы анықтау қызметі болғандықтан, ол үнемі анықтайтын сөздерінен бұрын қолданылады, бірақ ешқандай да морфологиялық өзгеріске түспейді. Демек, сан есімдер өздерінің әрі табиғи, әрі негізгі функциясы болып есептелетін сандық, сан-мөлшер мағыналарында қолданылғанда, тек атау формасында ғана айтылады да, ешбір өзгеріске түспейді.

Сан есімдер тек субстантивтенген жағдайда ғана түрленіп, әр алуан өзгеріске түседі, демек, көптеліп те, тәуелденіп те, септеліп те және жіктеліп те қолданыла береді.

Сан есімдер морфологиялық құрамына қарай, негізгі сан есімдер және туынды сан есімдер болып екіге бөлінеді. Негізгі сан есімдер қатарына тек қана есептік сандар жатады да, туынды сан есімдер осы негізгі есептік сан атауларына -ыншы, -ау, -ер, -тай, -тен қосымшалары қосылу арқылы жасалады. Мысалы: алты-алтау, бір-бірер, қырық-қырықтай, он-оныншы, бір-бірінші, екі-екеу, төрт-төрттен.

Сан есімдер іштей дара сан және күрделі сан болып бөлінеді. Дара сандардың атаулары аса көп емес, олардың бар болғаны – жиырма шақты ғана сөз: бәр, бес, алты, жеті, сегіз, он, жиырма, елу, қырық, отыз, алпыс, сексен, тоқсан, жүз, мың.

Сан есім құрамында кездесетін көне қосымшалардың жағдайы басқашарақ. Олар: -ыз, -із (сегіз, тоғыз), -ты, -ті (алты, жеті). Бұл морфемалардың этимологиясы белгісіз. Қосымша сөзде жиі кездесетін элемент, бірақ ол басқа сандарда қайталанбайды. Ал сан есім сөздердің құрамында кездесетін басқа жымдасқан морфемалардың түп негізі белгілі сөзге барып тіреледі. Бұл заңды, өйткені сан есім сөзжасамының негізі – синтетикалық тәсіл емес, аналитикалық тәсіл. Оған дәлел ретінде құрамы күрделі морфемадан тұратын алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан атауларын келтіруге болады. Н.К.Дмитриев кейбір жеке сөздердің этимологиясына келсек, алтмыш (алпыс), ете (жеті) сөздерінен -мыш, -меш жұрнақтары арқылы жасалған, ол алғаш он дегенді білдірген болу керек. Мұндай сан есім формалары көптеген түркі тілдеріне қатысты дейді. Ол сексен, тоқсан сөздерін сегіз, тоғыз сөздерімен байланыстырады да, олардың құрамындағы екінші компонентті он сөзінің өзгерген түрі деп санайды [16,90].

Есімдер тобына жататын сөз табының бірі - есімдіктер. Есімдіктер заттың атын, сынын, санын, я олардың аттарын білдірмейді, бірақ солардың орнына жұмсалады. Есімдіктер белгілі бір түсінікті я ойды жалпылама түрде мегзеу арқылы білдіреді.

Есімдіктердің дәлді мағыналар, егер екі я онан да көп адам сөйлесіп отырған жағдайда қолданылса, сол сөйлемдерден бұрын айтылып, я аталып өткен сөйлемдермен байланысты аңғарылады. Ал егер ондай есімдіктер монолог түрінде айтылған я жазылған сөйлемдерде қолданылса, олардың дәлді мағыналары, яғни олар туралы мәлімет, сол сөйлемдерден дұрын айтылған я жазылған сөйлемдермен байланысты тыңдаушы мен айтушыға ғана белгілі болады. Демек, есімдіктердің дәлді мағыналары бұрын айтылған я жазылған сөйлемдермен байланысты анықталады. Мысалы, Қазан астында от, ол қайнамаз му – Қазан астында от болса, ол қайнамайды ма /ХШ/ деген мысалды алсақ, сөйлемдегі ол деген сөздің дәл ненің қайнайтынын бірінші сөйлемдегі қазан деген сөзден аңғарамыз. Шынында, ол, мен деген есімдіктерді алсақ, әркім я әр адам ол да, мен де бола алады. Ол деген сөз мен және сен деген ұғымнан басқаның бәрін білдіреді, демек көзбе - көз я бетпе – бет сөйлесіп тұрған екі адамнан басқаның бәрі – ол болады.

Есімдіктер мағыналары қаншама жалпы болғанымен, олар (есімдіктер) қандай сөздердің орнына қолданылуына қарай, сол сөздердің негізгі мағыналарына сәйкес зат не заттық белгімен байланысты ұғымдарға ұштасып жатады. Мысалы, сен, ол жіктеу есімдіктерін, бұл, сол деген сілтеу есімдіктерін, кім? не? қай? деген сұрау есімдіктерін алайық. Егер осы есімдіктердің негізгі мағыналарын саралап қарайтын болсақ, қандай сөздердің орнына қолданылуына қарай, олар біріншіден, заттық ұғымды білдіретін сөздердің орнына қолданылатын есімдіктер болып, екіншіден, заттың белгісін білдіретін сөздердің орнына жұмсалатын есімдіктер болып іштей өзара екі жікке бөлінеді. Сонда сен, ол, кім? не? есімдіктері заттық ұғымды білдіретін сөздердің, ал бұл, сол, қай? деген есімдіктер белгі атауларының орынбасарлары болып шығады. Осындай екі жік сөздерді біріншіден, заттық ұғымды білдіретін сөздердің орынбасарлары – субстантивтенген есімдіктер, екіншіден, заттың белгісін білдіретін сөздердің орынбасарлары – аттрибутивтік есімдіктер деген екі салаға бөлінеді. Жазба ескерткіштер тілінде де есімдіктер осы сынды ұғымдардың орнына жұмсалады да, тек олардың бір - бірінен айырмашылығы дыбыстық өзгешеліктерінде ғана.

Морфологиялық жағынан есімдіктер түрленетін сөздердің тобына қосылады. Ал олардың түрленуінде, жалпы алғанда, есімдерге ұқсастықтары болмағанымен, өздеріне тән ерекшеліктері де бар. Мысалы, субстантивтік есімдіктер қолдану ретіне қарай зат есімдер сияқты көптеліп те, тәуелденіп те қолданыла беретін болса, аттрибутивтік есімдіктер дәл осы мағынасында, нағыз сын есімдер ретінде қолданылып тұрғанда грамматикалық жағынан түрленбейді, демек, грамматикалық формаларының ешбірін де қабылдамайды.

Есімдіктердің бәріне де тән, бәріне де ортақ деп есептерліктей я танырлықтай белгілі бір жүйелі формалары немесе өзгеру тәсілдері жоқ. Бұл ерекшелік негізінде есімдіктердің субстантивтік және аттрибутивтік болып мағыналық жікке бөлінуімен байланысты.

Жалпы түркі тілдерінде есімдіктер сан жағынан көп емес, не бары 60 – 70 сөз ғана. Бірақ олардың атқаратын қызметтері орасан зор.

ІІ - ТАРАУ. КӨНЕ ТҮРКІ (ХIII-ХIV ғ.) ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕР ТІЛІНДЕГІ ЕСІМ СӨЗДЕРДІҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ

ІІ.1. ЕСКЕРТКІШТЕР ТІЛІНДЕГІ ЗАТ ЕСІМНІҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ

Түркi тiлдерiндегi есiм сөздер – мағынасы жағынан, морфологиялық белгiлерi және синтаксистiк қызметi жағынан да өзiне тән ерекшелiктерi бар сөз таптары болып табылады. Зат есімнің басқа сөз таптарынан мағыналық белгілері тек заттардың атын білдіретін сөздер ғана болып қоймай, сонымен бірге, әр алуан оқиғалардың, құбылыстардың аттарымен байланысты заттық, қимылдық, мезгілдік мәнді әр түрлі болып келеді. Зат деген ұғым күнделiктi өмiрде кездесетiн әдеттегi жай нәрселердi ғана емес, табиғат пен қоғамдық өмiрдегi ұшырасатын әр алуан құбылыстар мен уақиғаларды, ұғымдар мен түсiнiктердi де қамтиды. Бұдан есiм сөздердiң лексика - семантикалық сипаты салалы да, қарымды екенi байқалады.

Зат есім деп аталатын сөздердің өздеріне тән морфологиялық ерекшеліктері бар. Олар өздерінің лексика-семантикалық сипаттарына қарай, сөйлемдегі өзге сөздермен еркін қарым-қатынасқа түсетіндіктен, сол қатынастарға аса қажетті көптік, тәуелдік, септік және жіктік жалғауларын қабылдап, түрленіп отырады. Зат есімдер тілдегі өзге сөздердің барлығына әрі ұйтқы, әрі өзек болып қызмет атқарады.

Зат есiмдер заттық ұғымды білдіретіндіктен, iштей нақтылық және абстрактылық, жалпылық және жалқылық, даралық және жинақтылық, жекелiк және топтық сияқты семантикалық категорияларды да қамтиды. Грамматиканың да, грамматикалық талдаудың да негізгі міндетінің бірі – белгілі бір категорияға жалпы сипаттама берумен қатар, олардың ішіндегі өзінше ерекшеліктері бар топ-топтардың да сыр-сипаттарын ашу, оны баяндау болмақ.

Зат есiмдердi iштей семантикасының өзара орайлас, астас болуларына қарай, әлденеше топқа бөлiп қарастыруға болады. Семантикалық ерекшелiктерiне қарай, зат есiмдердi iштей мал атаулары, өсiмдiк атаулары, төрт түлiк мал атаулары, аспан денелерiнiң атаулары, құрт-құмырсқа атаулары, қора - қопсы атаулары, үй мүлiктерiнiң атаулары, қоғамдық тұрмыстың, саяси - әлеуметтiк салада қолданылатын атаулар деген сияқты неше алуан топқа жiктеуге болады. Жалпы жазба ескерткiштердiң тiлiн зерттей отырып, ондағы есiм сөздердi лексика-семантикалық топтарына қарай топтастыруға болады.

Тілімізде зат есімдерді семантикалық және грамматикалықсипаты жағынан талдап қарастырсақ, олардың бір саласы адам атаулары, екінші саласы адамнан өзге жан-жануарлар мен заттардың атаулары болып келеді. Адам атаулары деп жалпы адамға тән атауларды, туыс атауларын, іс-әрекет пен кәсіп-мамандық иелерінің атауларын, әр алуан қызмет баптары мен лауазым атауларын, кісі аттарын және басқа да осылар сияқты адамға тән атауларды айтамыз. Адам атаулымен байланысты ұғымдардың аттары және кісі аттары енетіндіктен, оларды осы семантикалық ерекшеліктеріне қарай адамзат есімдері деп атауға болады.

Мал атаулары: қочқар-қошқар (КК), теге-теке (КК), сыйыр-сиыр (КК), улақ-лақ (КК), бей-бие (КК), қулун-құлын (КК),

Құрт-құмырсқа атаулары: қымырса-құмырсқа (ХШ), қасартқы-кесертке (КК),

Қару-жарақ атаулары: Қылыч-қылыш (ХШ, Г, Мн), чоқмар-шоқпар (КК),

Қора-қопсы атаулары: хырман-қырман (Мн),

Үй мүлiктерiнiң атаулары: ағ-ау (ХШ), кiлiм-кiлем (ХШ), чырағ-шырақ (ХШ), ешiк-қапұқ-есiк (Мн, КК), араба-арба (КК), бычақ-пышақ (КК), бiл-қайрақ (КК), қуймыч-шөмiш (КК),

Аспан денелерiнiң атаулары: фәләк-аспан (Мн), нәсiмi-самалы (Мн), ахтар-жүлдыз (Мн), йулдуз-жұлдыз (КК), құйаш-күн (Мн), мүнәууар-нұр (Мн), хал-жер (ХШ), бұлт-булут (ХШ), .

Құстардың, аңдардың атаулары: құш-құс (Г), куш-құс (КК), күгарчiн-көгершiн (Мн), лачын-лашын (Мн), усдыр-лашын (КК), тавуқ-тауық (ХШ), шұңқыр-сұңқар (Мн), түлкү-түлкi (ХШ), кадлiк-киiк (ХШ), киiк-киiк (Г), сычқан-тышқан (ХШ), арслан-арыстан (Г), арыслан-арыстан (Мн), иылан-жылан (Г), йел-пiл (Мн), чымган-қырғауыл (Мн), тонғуз-доңыз (КК), .

Өсiмдiк атаулары: санаубар-қайың (Мн), пiста-пiсте (Мн), ғоз-жаңғақ (Мн), бұғдай – бидай (ХШ), ғоз-жаңғақ (ХШ), қоз-жаңғақ (КК), қамыш-қамыс (Г), чечак-гүл (Мн), пiста-пiсте (Мн), ағач-ағаш (КК).

Алтын Орда дәуiрi жазба ескерткiштерiнiң тiлiндегi сөздердiң тұлғасы өзiнiң лексика – грамматикалық сипатына қарай қазiргi тiлдегi сияқты негiзгi түбiр сөзден бастап сөзжасам жұрнақтар арқылы туындаған жаңа туынды сөздер, функционалды - грамматикалық сөзтүрлем жұрнақтар мен әр алуан жалғаулар қосылып айтылу арқылы сөз тұлғаларын түгел қамтыған. Яғни өзiмiз зерттеп отырған сөзжасам жұрнақтары жазба ескерткiштер тiлiнде қалай жасалса, сол күйiнде алып қарастырып, бүгiнгi тiлдiк деректермен салыстырып зерттеу тiл дамуымен, жаңа лексикалық мағынаның қалыптасуымен түрлi құнды мәлiметтер бередi.

Көне түркi жазба ескерткiштерiнде көптiк мағына беретiн негiзгi қосымшалар дыбыс үндестiгiне бағынбайды. Сондықтан оның басқы дыбысы түбiр сөздегi дыбыстың ыңғайына қарай түрленiп отырмайды. Буын үндестiгiне қарай ол –лар, -лер болып жалғанады. Бұлар зат есiмдерге де, есiмдiктерге де, заттанған басқа сөздерге де жалғана бередi. Жазба ескерткiштерде де, қазiргi түркi тiлдерiнде де көптiк форма туғызатын -лар, -лер сан есiмдерден кейiн қолданылмайды, өйткенi сан есiмдер онсыз да анықталатын сөздiң санын бiлдiредi. Мысалы: ары - лар (әулиелер), тiкан - лар (тiкендер), кадлiк - лар (киiктер), iт - лар (иттер), чақ - лар (шақтар).

Қазақ тiлiнде жетi септiк бар. Атау септiгiнен басқалары арнаулы жалғаулар арқылы жасалады. Жазба ескерткiштердегi септiк жалғауларының да беретiн мағыналары қазiргi тiлдегiден айырмашылығы жоқ.

Сөздер құрамы бірдей болмайтыны сияқты, жұрнақтардың да тұлғалық құрамы бірдей емес, әр түрлі. Форма жағынан әрі қарай бөлшектеуге келмейтін, бірақ фонетикалық вариант жасайтын (үнемі ола да болмауы мүмкін) қосымшалар түрі жалаң деп аталады. «Жалаң жұрнақ деп мағына жағынан да, форма жағынан да бөлшектенбейтін бір бүтін тұлғалы жұрнақты айтамыз» [15,38], дейді профессор А.Ысқақов. Әрине, мағына тудыру жағынан бөлшектенбейтін «бір бүтін» жұрнақ жоқ, тек олардың тарихи қалыптасуы жағынан ғана бүтіндік, тұтастық болады. Жалаң зат есiмдер екi салаға бөлiнедi: бiрiншiсi – түбiр зат есiмдер, екiншiсi – туынды зат есiмдер. Ескерткiштегi есiм сөздердiң барлығы бiрдей түбiр сөз бола бермейдi, туынды болып та келедi. Олар жұрнақ арқылы бiр – бiрiнен я басқа сөз таптарынан жасалады. Ең алдымен, есiм сөздердiң синтетикалық және аналитикалық сөз формалары арқылы жасалуына көңiл бөлу қажет.

Морфологиялық тәсiл арқылы жасалатын зат есiмдерге зат есiмнiң өзiнен, өзге сөз таптарына тиiстi жұрнақтар арқылы туған туынды зат есiмдер жатады. Барлық түркi тiлдерiндегiдей, ескi қыпшақ жазба ескерткiштерiнiң тiлiнде де қосымшалар арқылы сөз жасаудың мынадай тәсiлдерi бар. Олар:

1. 
   Есiмдерден зат есiмнiң жасалуы
   

Жалпы ескi қыпшақ ескерткiштерiндегi сөздер өздерiнiң құрамына қарай дара және күрделi сөздер болып бөлiнедi. Мысалы, йар (жар), кервен сара (керуен сарай), Темүрқазуқ (Темiрқазық, жұлдыз аты) т.б.

Көне тiлдерде де, қазiргi түркi тiлдерiнде де зат есiмдер лексикалық, морфологиялық, синтаксистiк тәсiлдер арқылы жасала бередi. Бiздердiң зерттеп отырған ескерткiштерiмiзде есiм сөздерден зат есiм жасауға бейiм жұрнақтар деп мыналарды көрсетуге болады. Мысалы: -чақ, -чық, -лық, -лiк, -дық, -даш, -деш, -ув, -лук, -сүк, -ған.

Жазба ескерткiштердегi зат есiмдердiң беретiн мағынасына қарай былайша топтастырып қарауға болады.

Қимыл мен әрекеттiң нәтижесiн бiлдiретiн жұрнақтар:

-а, -е: йар – ескi түбiрi йарлығ – жараулы; йара - жара.

-ғақ, -гек, -қақ, -кек: қ – ру – құрға, қ – руғақ - құрғақшылық.

-ғун, -гун, -ғын, -гын, -қын, -күн: тұтғун - тұтқын, ушқун - ұшқын, йарқын- жарқын.

Ескерткiштердегi есiм сөздерге жалғанып зат есiм тудыратын жұрнақтардың жазба ескерткіштердегі көрінісі.

-ча, -че жұрнағы да есім тудыратын өнімді жұрнақтардың бірі. Бұл жұрнақ кішірейтіп көрсету үшін, әр нәрсенің өзіндік ерекшелігін сәл де болса әлсірете түсу үшін жұмсалады.

Ғұнча – түйнек. Көріб гүл ғұнчаның ағзы ачылұр – сені көріп, гүл түйнегі ашылар /Мн.155/.

• 
  қ // - к, -ақ // -ек жұрнағы, негiзiнен алғанда, кiшiрейткiш ұғым бередi. Бұл жұрнақ алғашқы сөздің лексикалық мағынасын сақтай отырып, екінші бір жаңа сөз тудырады. Жазба ескерткіштерде -қ, -к, -ақ, -ек, -әк, -ық, -ик, -уқ, -үк тұлғаларында қолданылады. А.Ысқақов бұл жұрнақты – нағыз омоним жұрнақ деп есептей келіп, оның мынадай мағыналарын атап өтеді:
  

2. Есімдерден туған зат есімдер (мойнақ, тікенек, т.б.)

3. Етістіктен туған сын есімдер (бөлек, сирек, сынақ, т.б.)

4. Еліктеуіш сөздерден туған сын есімдер (қалтақ, шыжық, т.б.)

5. Есімдерден туған етістіктер (сауық, өшік, кешік, т.б.)

6. Түбір етістіктен туған туынды етістіктер (көнік, қанық, т.б.)

Бiрақ, кейде ол дәл осындай мағына тудыра отырып, өзi жалғанған сөздi басқа бiр нәрсенiң атына айналдырып жiбередi. Мысалы, көрк (көрiк) /Мн.104/ дегенде -к формасы арқылы жаңа бiр зат есiм жасалып тұр. Сақақ (иек) деген сөздегi –ақ жұрнағы арқылы етiстiктен есiм сөз жасалып тұр.

• 
  ма // - ме жұрнағы кейбiр түбiр есiмдiктерге жалғанып, зат есiм жасайды. Мысалы, а^ма – соқыр /Мн.250/, чама – көгал /Мн 10/ деген сөздердегi -ма жұрнағы жалғану арқылы зат есiм жасалып тұр.
  
• 
  чақ // -чек, -чық // -чiк жұрнағы көне тұлғалы ч + ақ, ч + ық деген екi жұрнақтан құралған. Бұл жұрнақ жалғанған түбiрге үш түрлi мағына үстейдi: а) кiшiрейту мағынасы; ә) сөз мағынасын кiшiрейте отырып, бөтен ұғым беретiн жаңа сөз, яғни зат атауын жасау; б) кәсiптi көрсетедi. Мысалы, бiрiншi мағынада: сығыр (өгiз) – сығырчық (өгiзше); екiншi мағынада: iч (iш) – iччек (iшек); үшiншi мағынада: өрүм (өрiм) - өрүмчiк (өрмекшi ).
  

-ман, -мен – есімшенің келер шағымен зат есімге жалғанып, зат есім тудыратын өнімсіз жұрнақ. -ман аффиксі М.Қашғаридің пікірінше парсы тілінен аударғанда тектес, тәрізді, сияқты деген мағынаны білдіреді. -ман арабтан әуелде адам мағынасында еніп, кейін жұрнаққа айналған.

-ман // -мен жұрнағы адамдардың өзара қоғамдық қарым – қатынасын, заттың бейімділік қалпын бiлдiредi. Мысалы: талаш (талас) – талашман (таласушы кiсi, таласқа түсушi), хырман – қырман. Нечүк кім күйса хырманлар йашындын – жасыл түсіп қырмандар өртенгендей /Мн.227/.

Бұлардың барлығы да дерлiк морфологиялық жолмен жасалған зат есiмдер. Өзге сөз таптарынан қажеттi жұрнақтардың жалғануы арқылы пайда болған сөздер. Зат есiм тудыратын жұрнақтардың кейбiреуi өздерi тiркескен сөздердiң лексикалық мағыналарына семантикалық реңк қана үстейдi. ХIII-ХIV ғасыр жазба ескерткiштерiнде зат есiмдер мынадай жұрнақтар арқылы жасалады. Олар: -мақ, -мек, -чық, -үк, -үт, -ақ, -үм, -ым, -уш, -чi, -ған, -мач, -рек, -iш, -аш, -ерү, -сун. Осы аталған жұрнақтарға мысалдар келтiрейiк.

-мақ етістіктің түбіріне қосылып, есім жасайтын құранды әрі өнімді жұрнақ: тізбек, батпақ, шақпақ сөздері – етістікке –бек, -пақ құранды жұрнақ қосылу арқылы жасалған есім сөздер.

-мақ қосылу арқылы жасалған сөздер құрал – аспап атын білдіреді:

-мақ қосылу арқылы жасалған сөздер киім атауларын, не белгілі бір заттың тобын, жиынтығын білдіреді:

Ауқат тағам аттарын білдіреді: құймақ, жармақ.

«-мақ, -мәк встречается, как пережиточный аффикс, в изолированных словах различного значения».

Есмес – күн (жел соқпай тұрған уақыт, жел еспейтiн кез), тамчық – тамшы (майда тамшы), үйүк – үйiк, төбе (үйiндi жер, төбешiк), айры – айрық (таудың айрығы), йебүлдiрек – жапырақ (ағаштың жапырағы), кечүтмәк – судан кешiп өтетiн жер (жаяу өткел), қышқач - шаян, сувлачан – суалшаң, йалдрым және сырча - әйнек, шыны (жарқ – жұрқ ететiн, жарқырап тұратын нәрсе, зат), бол(л)уқ – бөлу, бар болу, жетiсу, жетiлу, баю, байлықтың мол болуы, молшылық, бузмақ – талау (талан – таржға салу, талап алу).

-лық бiз зерттеп отырған жазба жәдiгерлерде ең жиi қолданылатын өнiмдi жұрнақ. «Хұсрау уа Шырын» мен «Нахдж әл-Фарадис» тiлiнде 8 түрлi фонетикалық вариантта кездеседі: -лық, -лик, -луқ, -лүк, -лығ, -лиг, -луғ, -лүг; «Мухаббат - наме» тiлiнде тек -лық, -лик, -лук варианттарында кездеседі. Ескерткiштерде -лық көбiне сын есiм және зат есiм тудыруға белсендi. Сонымен қатар көп мағыналы болып келедi.

М.Қашқаридің «Дивани лұғат-ат турк» атты еңбегінде сөзжасамға қатысты алғашқы қисындар айтылады. Аталған еңбекте сөзжасамның синтетикалық тәсілі, қосарлану тәсілі талданады. Бұл еңбекте бір ғана «-лық» қосымшалы туынды сөздің мағынасын талдағанда «-лық»-тың үш түрлі өзіндік мағынасы айқындалып, содан кейін осы тұлға арқылы жасалған туынды сөздің мағыналары сараланады. Нәрсенің өскен, өнген жерін білдіретін мағынасы, айтылған нәрсені істеуге арналған нәрсенің аты, кісінің құлқын, табиғатын білдіретін мағынасында жұмсалғанын көрсетеді. Бұған қарағанда, ХІ ғасыр жазба ескерткішінде осындай мағынада жұмсалған бұл аффикс ХIII-ХIV ғасыр жазба жәдігерліктерінде де осы сынды мағынада қолданылған ең өнімді жұрнақтардың бірі.[16]

1. Зат есiм жасай отырып абстракт ұғымдар бередi. Бұл сөздердi шағын мағыналық топтарға бөлуге болады.

а) сын есiм негiзден зат есiм тудырып сапа мен жағдайды бiлдiредi. Иаманлық - жамандық: йаманлық қылған ергә егүлик қыл - жамандық қылған адамға жақсылық қыл /Г.326/.

б) адамның мiнезiн, әрекетiн, қалпын бiлдiретiн сөздерден жасалған абстракт мағынадағы зат есiмдер тудырады:

Кишилик - адамгершiлiк: йар өлтүрмәк кишилик ермәз – Досты өлтiру – адамдыққа жатпайды /ХШ, 195 , 17/.

Улулуқ – ұлықтық. Бу давләтсіз улулуқ қылса болмаз – бұл дәулетсіз ұлықтық қылса болмас /ХШ/.

в) жан – жануарлардың атауларына жалғанып абстракты ұғымды зат есiмдер жасайды.

Бөрилик - бөрiлiк, бөрiге ұқсас: Бөрилик қой, чабан қыл ишиңни – Бөрiлiктi қой, шопанға ұқсап iс қыл /ХШ, 168 ,19/.

Тилкүлүк - қулық, айлакерлiк: Арслан тилкүлүк қылса йәрашмаз – Арыстанға қулық жараспаз /ХШ, 167 б. 12/.

г) ескерткiштерде сын есiмге жалғанып, абстрак мағынадағы зат есiмдер жасайды:

Түгәллик (түгелдiк, бүтiндiк): Түгәллик йәхшы – бүтiндiк жақсы /ХШ, 16 б. 20/.

Қарылық – кәрілік, йігітлік – жігіттік. Қарылықда йігітлік қайра келмаз - кәрілікте жігіттік қайта келмес /ХШ/.

Ходрайлық – есерсоқтық. Аңар ходрайлық етіб мүнса болмаз – оған есерсоқтық жасап мінсе болмас /ХШ/.

Сүчүглүг – тәттілік. Сүчүглүг бірла ол сені алдар – тәттілікпен ол алдар сені /ХШ/.

2. Атақ, дәреженi бiлдiретiн сөздерден адамның әлеуметтiк жағдайын, кәсiптi, қызметтi бiлдiретiн зат есiмдер жасайды:

Беклик - бек қызметi: Арзу билән беклик ғасил болмас – Тек қана үмiтпен бек бола алмайсың /Г, 190/.

Қуллық - құлдық, қызмет көрсету: бу ол му, йа дәгүл му билсә болмаз, ики әрклиггә қуллық қылса болмаз – Бұл сол ма, әлде ол емес пе бiлiп болмас, екi үкiметке бiр уақытта құлдық қылып болмас /ХШ,49 б. 3/.

Ханлық - хандық, патшалық: Бу күн ханлық бозынға кәртү хан сән – Бүгiн хандыққа лайық хан сен /ХШ,114, 14/.

3. Әр түрлi мақсатқа арналған заттар мен нәрселердiң атын бiлдiредi:

Ашлық - нан, бидай, дән: Йер уруқ алмайынча бермәз ашлық – Жер ұрық алмай, бидай бермес /ХШ,204/.

Түңлүк - түндiк: Соңы айдың тег оң түңлүкдан енгай – Соңынан сәулеге ұқсап түндiктен енедi /ХШ, 86/.

4. Өлшем, бiрлiктi бiлдiретiн сөздер –лық жұрнағымен жасалғанымен өте сирек:

Бирлик - бiрлiк: Анық бирликангә берүр тануқлуқ – Оның бiрлiгiне куә болады /ХШ,5 б. 16/.

5. Шыққан орынды, мекен – жайды бiлдiредi: «Гулистан бит – турки» дастаны мен «Хүсрау уа Шырын» жазба ескерткіштерінде ғана бiрер дерек бар:

Ә.Керiмовтiң көрсетуiнше «ХШ» дастанында -лық жұрнағынан жасалған 245 туынды сөз, «Г» дастанында 55, «Мн» дастанында 6 туынды сөз бар екендігін көрсетеді 17,160.

Қазiргi түркi тiлдерiнде -лық / -лығ тұлғасы ең өнiмдi жұрнақтардың бiрi. Сөз тудырушы қосымшалардың көпшiлiгi бiрнеше мағынаны бiлдiретiн белгiлi бiр сөз табына телу арқылы олардың мәнiн ашу қиын. Қазақ тiлiнде –лық / -лiк жұрнақтары бiрнеше мағына бередi.

Зат есім мен етістіктен зат есім тудыратын өнімді жұрнақтар. Әдеби тілімізде морфологиялық тәсілмен сөз тудыруда көп қолданылатын өнімді, актив жұрнақтардың бірі - -шы, -ші. Тарихи қалыптасу жағынан А.Г.Гулямов: «... аффикс –чи первоначально имел форму –ч, потом к нему присоединился формант –и получилась расширенная форма указанного аффикса, в дальнейшем аффикс расширенная форма указанного аффикса, в дальнейшем аффикс –чи начал присоединяться и к другим словам» [18,15] - деп қарайды. Мүмкін -шы морфемасының этимологиясы солай болғанымен, қазіргі қазақ тілінде күрделі емес, жалаң жұрнақ.

Адамның әр түрлі еңбегіне, мамандығына, саяси бағытына тағы басқа ерекшелігіне байланысты жалпы дерексіз мағыналы, жалпы заттық мағыналы, нақтылы мағыналы зат есімдер жасалуына негіз болатын –шы мынадай тұлғалы сөздерге қосылып, негізгі түбірлі (әнші, сыншы), туынды түбірлі (егінші, сауыншы), біріккен түбірлі (қолбасшы, шекарашы), қысқарған түбірлі (колхозшы) зат есім жасайды. Ә.Төлеуовтің еңбектерінде –шы жұрнағын зат есімнен зат есім туғызатын морфема деп қараған [19,24]. Мұны қазақ тіл білімін зерттеушілердің де еңбектерінен аңғаруға болады.

-чы, -чи, -чi жұрнағы аталған жазба ескерткiштердiң барлығында да осы фонетикалық варианттарда кездеседi. Зат есiм туғызатын бұл жұрнақ мынадай мағыналар бередi.

1. Есiмдерге тiркесiп келiп, кәсiптi, мамандықты бiлдiредi.

Егинчи - егiншi: Егинчиләр келип шикайт қылдылар – Егiншiлер келiп арыз айтты /Г, 91 б9/. Егiнчi үйлерi йағылды отқа – Егiншi үйлерi жағылды отқа /Г,2/.

Елчi - елшi: Беш башлы елчi келiйiр – Бес басты елшi келедi /КК,16/.

Қарақчы - қарақшы: Қарақчыдан не қорқсун йоқсул ай йар – Қарақшыдан не қорықсын кедей, әй жар /ХШ,219/.

Авчы - аңшы: Менiң Қам авчы йүгрук iтларiм бар – Менiң де аңшы жүйрiк иттерiм бар /ХШ,15/,

Битигчи - хатшы, көшiрмешi: Оқуды хас битигчисин қатынға – ол өзiнiң жеке хатшысын шақырды /ХШ, 141б6/.

«ХШ» және «Г» ескерткiштерiнде етiстiк негiзiнен туындаған кейбiр сөздер де мамандықты бiлдiредi.

Күзәтчи - күзетшi: Йәнә тапса күзәтчисиз ачуқ дүр – күзетшiсiз қалған қымбат тасты тапса / Г,62б10/.

Отачы - дәрiгер: Отачы нечә ким билсә тамардын – тамыр ұстап ауруды бiлетiн дәрiгер /ХШ,63б11/.

2. Есiмдерге жалғанып адамның қасиетiн, жақсы не жаман сапасын бiлдiредi.

Күрәшчи - балуан: бир күрәшчи пәғләван алтмыш түрли күрәш илмин билүр ерди – Бiр балуан алпыс түрлi күрес тәсiлiн бiлетiн / Г, 74 б 4/.

Йалғанчы - өтiрiкшi: Йалғанчы душман көр болсун - Өтiрiкшi жау соқыр болсын / ХШ, 178 а 5/.

3. Субьектiнi бiлдiрiп зат есiм туғызады:

Әпчи - әйел: Бұл сөздiң түбiрi «еп» – үй. Қазiргi хақас тiлiнде епчi әйел мағынасын бередi.

-даш, -дәш «ХШ» және «Г» ескерткiштерiнде кездеседi. Зат есiмдерге жалғанып туыстық, жолдастық қатынасты бiлдiретiн атауларды туғызады.

Йолдаш - жолдас, серiк: Мен дағы анларға йолдаш болмақ тиләдим – Менiң оларға жолдас болғым келдi /Г, 151 а 3/.

Қарындаш – туған - туысқан адамдар. Тас – қарындаш (брат, собрат, единоутробные братья и сестры); ата қарындашы (дядя по линии отца); қайын қарындашлар (родители и родственники жены и их потомство); қыз қарындаш (сестра); КК,МҚ. ДТС – қарундаш // қарындаш (брат единоутробный).

Көңiлдаш - дос, көңiлдес: Көңiлдаш мән йәнә залым ерүр йар – Мен шын доспын, ал менiң досым залым /ХШ, 115 в 10/.

Евдаш - әйел: Йақшы ер евдәши йаман болса, жәвр ичиндә ерин ғәмишә қыйнар – Жақсы адамның әйелi жаман болса, ол үнемi ерiн азаптар /Г,134 а 6/.

Ал белгiлi қазақ ғалымы К.Аханов бұл тұлғаны «морфологиялық жылысу процесi мен сiңiсу процесiнiң қатысуы нәтижесiнде жасалған құранды жұрнақ» деп есептейдi 20,19. Түркiтануда жұрнақтар дербес сөздердiң күңгiрттенуi арқылы жасалған деген тұжырым бар. О бастағы дербес сөз кейiн көмескiлене келе жұрнаққа айналып, түбiрге жалғанарда жайдан жай тiркесе бермейдi. Тiлдiң белгiлi бiр iшкi заңдылығына сүйенедi.

-ым жұрнағы ескерткiштерде -ым, -им, -ум, -м варианттарында кездесiп, бiрнеше мағынада қолданылады.

1. Деректi заттың атын бiлдiредi.

Кәзим – киім. Күн ай тег бир кәзимге разы болғыл – күн мен ай сияқты бір киімге разы бол /ХШ, 64б6/.

2. Қимыл - әрекеттің обьектісін білдіреді.

Ичим – сусын. Ичим суу әрсә йәлғуз ичмә зинһар – сусының су болса да, құдай үшін жалғыз ішпе /ХШ,148/.

Йем – жем, тамақ. Йемүм қазғу болады – менің асым қайғы болады /ХШ,115/.

3. Өлшем – бірлікті білдіреді.

Ичим – бір жұтым. Бит ичим су – бір жұтым су /Г, 241 а6/.

«Мухаббат - наме» ескерткішінде -ум жұрнағынын жасалған бір ғана сөз кездеседі. Өлүмдүр - өлім. Меңа сенсиз өлүмдүр бу һәйатым – мен үшін сенсіз өмір - өлім.
ІІ.2. КӨНЕ ТҮРКІ (ХIII-ХIV ғ.) ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІНДЕГІ СЫН ЕСІМНІҢ ЖАСАЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Сын есімдер синтетикалық, аналитикалық, семантикалық тәсілдер арқылы жасалады. Синтетикалық тәсіл бойынша туатын сын есімдер тиісті жұрнақтар арқылы жасалады. Аналитикалық тәсіл бойынша туатын сын есімдер жалаң сын есімдердің бір-бірімен тіркесуі арқылы, негізгі сын есімдер мен туынды сындардың бір-бірімен тіркесуі арқылы, зат есім мен туынды сын есімнің бір-бірімен тіркесуі арқылы, негізгі және туынды сын есімдердің қайталануы арқылы жасалады. Семантикалық тәсіл бойынша туатын сын есімдер белгілі бір синтаксистік формадағы сөздің семантикалық жағынан бірте-бірте дами отырып, адьективтенуі арқылы жасалады. Бұл тәсілдердің ең өнімдісі синтетикалық және аналитикалық тәсілдер, ал семантикалық тәсіл тіпті өнімсіз. Қазақ тiлiнде сөз жасауға қатысатын негiзгi тұлғаларға түбiр мен қосымша жатады. Сөз жасау үшiн түбiр сөзжасамдық ерекшелiктерiн негiзгi тұлғаның бiрi ретiнде танылуы қажет. Түбiр сөздiң лексикалық мағынасы жаңа пайда болған сөздiң лексикалық мағынасына арқау болады. Жаңа сөз жасауға тiлдегi барлық түбiрлер қатысады.

Мағыналық жағынан туынды сын есiмдер өздерi жалғанатын түбiр сөздердiң мағынасымен орайлас келедi. Қазақ тiлiнiң академиялық грамматикасында, Н.Сауранбаев, Ж.Шәкенов, Ә.Төлеуов, А.Ысқақов, М.Серғалиев еңбектерiнде сын есiмдердi жасайтын жұрнақтардың мынадай түрлерi кездеседi: -лы, -лi, -ды, -дi, -ты, -тi, -қы, -кi, -ғы, -гi, -сыз, -сiз, -қыш, -кiш, -ғыш, -гiш, -шыл, -шiл, -лас, -лес, -дас, -дес, -тас, -тес, -улы, -улi, -ша, -ше, -шақ, -шек, -мыс, -мыш, -ыс, -iс, -с, -ын, -iн, -н, -ағаш, -егеш, -қалақ, -келек, т.б.

Сөйтiп, қатыстық сындар зат есiм, үстеу, етiстiк сияқты басқа сөз таптарынан болатын, олардың нақты мағынасы да өзiнiң жасалуына негiз болған сөздермен байланысты.

Көне түркi жазба ескерткiштерінде заттың сынын, белгiсiн бiлдiретiн сын есiмдер кездеседi. Олар ерте замандардан бастап-ақ өзiнiң семантикалық мағынасы жағынан да, морфологиялық ерекшелiктерiмен де, сөйлемдегi қызметтерi жағынан да сараланған, қалыптасқан сөз табы.

Сын есiм ең алдымен тұлғасына қарай негiзгi (сапалық) және туынды сын есiм болып екiге бөлiнедi.

Негiзгi сын есiмдер заттың түрi мен түсiн, сыны мен сипатын бiлдiретiн, сапасы мен белгiсiн бiлдiредi.

Ескерткiштегi сапалық сын есiмдердi сараласақ:

1. 
   Түр - түстi бiлдiретiн сын есiмдер.
   
2. 
   Сын мен сапаны бiлдiретiн сын есiмдер.
   
3. 
   Көлем мен ауқымды бiлдiретiн сын есiмдер.
   

Сөзжасам қосымшалары көне дәуiрден -ақ қолданылған. Түркi тiлдерiндегi сөзжасам процесiн зерттеген ғалымдарымыз ерекшелiктерiн аңғарған. Қазiргi қазақ тiлiнде синтетикалық тәсiл арқылы жасалған есiм сөздер жайлы Б.Қайымова, Ә.Төлеуов, Ж.Шәкенов, А.Ысқақов, М.Томанов, А.Хасенова, С.Исаев, Н.Оралбаева, Ғ.Қалиев, Е.Жанпейiсов, С.Нұрханов сынды ғалымдарымыздың еңбектерiн атауға болады. Мәселен, Ә.Төлеуов етiстiктен есiм жасайтын тоғыз, Ж.Шәкенов он бес, А.Ысқақов 23 қосымшаны талдап көрсеткен. Диалектiлiк сөз тудыру және көне ескерткiштер тiлiндегi сөзжасам қосымшаларын зерттеген Ғ.Қалиев, А.Есенқұлов, Ә.Керiмұлы еңбектерiнiң де маңызы зор.

-лық, лiк түркi тiлдерiндегi сияқты бiз зертеп отырған ескерткiштерде де есiм түбiрлерiне жалғанып, жаңа сөз тудыруда өте көп қолданылатын, ең өнiмдi жұрнақ. Ал –лық, -лiк жұрнақтарының ескерткiштерде қазiргi түркi тiлдерiндей мағыналық және фонетикалық ерекшелiктерi болған ба, болса, ол қай тiлде қандай дәрежеде қолданылған деген мәселенi қарастыра кеткен жөн сияқты. Ал дәл осы мағынадағы лық сөзі қазақ тiлiнде де (лық толы, толды) бар. Бiрақ ол жеке тұрғанда сөздiк мағынаға ие болмағанымен, сөйлемде жеке, дербес қызмет атқара да алмайды, толы сөзiмен тiркесiп қана қолданылады.

Дәл осы «толы» мағынасында армян тiлiнде де -лық тұлғалы сын есiмнiң болуы мәселенi қиындатады және – лық сөзiнiң сөз тудырушы –лиг жұрнағына қатысын ашу үшiн әлi де болса қосымша деректер керек сияқты, - дейдi Э.В.Севортян 21,437.

Ескерткiштердегi – лық жұрнағы

қазiргi түрiкмен тiлiнде -лық, -лiк, -луқ, -лүк;

азербайжан тiлiнде: -лығ, -лiк, - лұқ,-лүк;

башқұрт тiлiнде: -лық, -лiк, -лоқ, -лок;

қарақалпақ тiлiнде: -лық, -лiк, -лұқ, -лүк;

қарайым тiлiнде: -лық, -лiк, -лұқ, -лүк, -люк тәрiздi варианттары кездеседi.

-лық жұрнағы көп вариантты болумен қатар, көп мағыналы да. Бiз қарастырып отырған ескерткiштер тiлiнде бiрнеше мағынаны бiлдiредi.

-лы сөзжасам жұрнағы “ХШ” және “НФ” ескерткiштерiнде 4 түрлi вариантта айтылады: -лы, -ли, -лу, -лү. Ал “Мн” дастаныны мен “Г” дастанында 3 түрлi -лы, -ли, -лү варианттарында айтылады. Бұл жұрнақтар есiмдермен келiп әр түрлi мағынадағы туынды сөздер жасайды.

1. Бiр анық заттың көптiгiн немесе барлығын бiлдiредi: Ақчалы (ақшалы), Ақчалы адәми мухтачи дәгүлдүр күчкә - ақшалы адамдарға күштiң қажетi жоқ. /Г-19 б./.

Еринли (ерiндi): Қәмук йақут еринлик сөзи дүрлер, вафасызлықны сизден өгрәнүрлер- жақұт ерiндi, сөзi дүрлер сiзден опасыздықты үйренедi / Мн, 40б./.

Дәулетлi (дәулеттi): Дәулетлi кiм дұрыр? –Дәулеттi кiм? /Г, 279 б., 1/.

2. Белгiлi бiр сараны, қасиеттi бiлдiретiн сын есiмдер туғызады. Мұндай сын есiмдер өте мол. Кейбiр түркi негiздi сөздермен қатар араб – парсы негiздi сөздерде де көптеп ұшырасады.

Биликли (бiлiмдi): Бизге бир камил биликли ер керек – бiзге бiлiмдi адам өте қажет /Г, 46 б./.

Көркли (көрiктi): Қыйамды көрклүсин хуснүңгә не сөз – сенiң шексiз сұлулығыңа таң қалмасқа бола ма? /Мн,17б6/.

Бойлы (бойлы): Екiсi ұзын бойлы схыбжамал, дағы бiрi қысқа бойлы едi – Екеуi ұзын бойлы, келбеттi, ал бiрi қысқа бойлы болыпты /Г,276б,4/.

Көрлү – көрікті. Пәрі уа хұрдын һәм көрклүсән – періден де, хұрдан да көріктісің /Мн.220/.

Хулуқлу – құлықты. Һаман хулуқлу бірла олтурма зәнһар – жаман құлқтымен отырма, қорғаным /ХШ/.

3. Салыстыру және теңестiру мағынасындағы күрделi сын есiмдер де бар: узун бойлы, кийик көзли, ачығ сөзли .

Осы ескерткiштердiң iшiнде «ХШ» дастанында –лы және - лық, -лығ жұрнақтары параллельдi түрде қолданыла бередi. Мысалы, бағлық - бағлығ - бағлы; тилли - тиллиг; татлы - татлығ, т.б. Орта ғасыр ескерткiштерiндегi - лық және -лы сөзжасам жұрнақтары мағыналық, қатыстық жағынан сараланып бiтпегенi байқалады. Ал қазiргi түркi тiлдерiнде дараланып жеке-жеке жұрнақ болып қалыптасқан. Қазiргi түркi тiлдерiнде -лы қатыстық сын есiм жасайды.

-сыз сөзжасам жұрнағы «ХШ», «НФ», «КК» және «Г» ескерткiштерiнде 4 түрлi –сыз, -сиз, -суз, -сүз, ал «Мн» дастанында 2 түрлi -сыз, -сиз фонетикалық варианттары кездеседi.

а) деректi зат есiмдерден туған сын есiмдер:

Көзсүз (соқыр): Көрксүз елчиниң ери көзсүз керәк – Көрiксiз әйелдiң ерi соқыр болса керек /Г,156б10/.

Авунсуз – айласыз. Авунсуз қорса, болмас қушқа ғiч ағ – айласыз құрса, болмас құсқа еш ау /ХШ/.

Тикансиз (тiкенсiз): Чечәк чимган ара болмас тикансиз – Бақшадағы роза тiкенсiз болмас / Мн,21б3/.

Сөқүксүз – сүйексіз, қабсыз - қабықсыз. Сөқүксүз хурма, қабсыз ғоз болмаз – сүйексіз – құрма, қабықсыз жаңғақ болмас /ХШ/.

Давләтсіз - дәулетсіз. Бу давләтсіз улулуқ қылса болмаз – бұл дәулетсіз ұлықтық қылса болмас /ХШ/.

б) дерексiз зат есiмдерден жасалған туынды сөздер.

Вәфасыз (опасыз): Жеған йил тек, умур гүл тек вәфасыз - Әлем жел сияқты өзгермелi, өмiр гүл сияқты мәңгiлiк емес /Мн,40а4/.

Рахымсыз (рақымсыз): Рахымсыз би офасыз жан уа жаһанға – Рақымсыз әрі опасыз сұлу жанға /Мн,130/.

Әдебсiз (әдепсiз): Әдепнi кiмнен үгрiндiң? Айтты: әдебсiзлерден - Әдептi кiмнен үйрендiң? Айтты: әдепсiздерден /Г, 275б,2/.

Чақсыз - мезгілсіз. Тавуқ чақсыз чақырса, ход білүрсан – тауық мезгілсіз шақырса, білерсің сен /ХШ/.

Қылықсыз – қылықсыз. Болур худ көрклүлар барча қылықсыз – болар көріктінің бәрі де қылықсыз /ХШ/.

в) есiм сөздерден туындаған сын есiмдер:

Ансыз (онсыз): Нетәк түрлүгмән онсыз – онсыз мен қалай өмiр сүрем / ХШ, 138б18/.

Хәдсiз есепсiз: Дүшман черiсi хәдсiз құп едi, дағы аз бұлар-аз – Дұшпан әскерi есепсiз көп едi, ал бұлар-аз /Г,276б.,4/.

-сыз, -сiз: есiм сөздерге жалғанып, сын есiм тудыратын өнiмдi жұрнақ ескерткiштерде -сыз, -сиз, -суз, -сүз төрт түрлi фонетикалық варианттарда да кездеседi.

-қы, -кi қосымшасы. Түркi тектес тiлдер тарихында –қы, -кi, -ғы, -гi түрлi варианттардың ең көнеден келе жатқан қосымшалардың бiрiнен саналады. Бұл қосымшаның есiм сөз жасауы ХIII-ХIV ғасыр жазба ескерткiштерiнен белгiлi. Көбiне бұл қосымша мекендiк ұғым беретiн зат есiмдер, үстеу және жатыс септiк есiмдерiмен қосылып сын есiм жасайды.

М.Томанов зат есім тудыратын –қы қосымшасы мен сын есім тудыратын –қы қосымшасын бір-бірінен бүтіндей басқа тұлғалар деп көрсетеді. Оған себеп, біріншіден, екеуі екі түбірге жалғанады, екіншіден, екі түрлі лексикалық топтарға а) істің нәтижесі, істелу құралы, тәсілі, қимыл атауы; ә) мезгіл, мекен ыңғайына қатысты сын есімдерге жататын сөздердің жасалу тәсілі ретінде көрінеді.[12]

-қы, -кі, -ғы, -гі жұрнағы модальділік мәні бар етістіктен сын есім тудыратын қосымша. Ол іс-әрекет, қимылды жүзеге асыратын, орындайтын құралдың атауды білдіретін есім сөздер жасайды. Мысалы: пычқы – ара, түбірі пыч – кесу, пішу деген мағынаны білдіреді [22]. Зат, құрал атауы осы бастапқы мағынаның негізінде туындаған.

Екi түрлi мағынасында да қолданылады.

1. Жазба ескерткіштер тілінде –ғы, -гі, -қы, -кі тұлғалары мекендік, аумақтық, тайпалық, мезгілдік белгілерді білдіретін туынды сөздер жасайды.

Есiмдерге үстеулерге және шылауларға жалғанып мезгiл мағынадағы сын есiм тудырады.

Түнги (түнгi): Киши ким ақламаласа түнги имин – кiсi түнгi iстi есiнде сақтамағанда /ХШ,107 а 1/.

Бурунғы (бұрынғы): Бурунғы муәлим – бұрынғы мұғалiм /Г, 260 б 6/.

Бурунқы (бұрынғы): Бурунқы завқ һіч соңра табулмаз – Бұрынғы ашық көңіл соң табылмас /ХШ, 132 б 5/.

2. Барыс септiгiндегi сөздерге жалғанып мекен мағынадағы сын есiмдердi туғызады.

Өндүнки (алдыңғы): Турып өндүнки сафда бәрса бегләр – Барлық бектер алдыңғы қатарда тұрды /ХШ, 147 б 13/.

-ы, -i қосымшаларының көне түрi –ығ, -iг, -ұғ, -үг болғаны мәлiм. Бұл сын есiм жасайтын ең өнiмсiз қосымша. Көне түркi ескерткiштер тiлiнде -ы, -й, -у, -ү варианттарында қолданылған.

-дақ, -дағ, -дәк, -дәг, -дек, -тек, -тег. Бұл жұрнақтар жазба ескерткiштердің барлығында да кездесiп, есiмдерге және жiктеу, сiлтеу есiмдiктерiне жалғанып, теңестiру, салыстыру, ұқсату мағынасындағы туынды сын есiмдер жасайтын қосымша бола тұрса да, бұл форма бір алуан сөздерге жалғанып туынды үстеулер де жасайды. Зат есімдерге жалғанады. Мысалы, Толун айдек – толған айдай /Мн, 5б5/.

-дақ, -дек сын есiмнiң сөзжасам жұрнақтары ретiнде ежелгi фонетикалық тұлғаларда қазiргi ұйғыр, тува, iшiнара өзбек және түркiмен тiлдерiнде сақталған.

Аналитикалық тәсілмен сөз туғызу мәселесі – тіл білімінде теориялық та, практикалық та мәні бар, кең дүние. Ол арнайы зерттеуді керек етеді. Сын есімдерді компоненттерінің құрамдарына қарай жалаң сын есімдер және күрделі сын есімдер болып екі салаға бөлінеді.

Күрделі сын есімдерге кемі екі я онан да астам компоненттерден құралып, аналитикалық тәсіл арқылы жасалған сын есімдер жатады. Күрделі сын есімдер негізгі сындардан да, олардың өзді-өзінің де, өзге сөздермен де тіркесуі, қайталануы, қосарлануы, әредік бірігуі арқылы жасалып, бір бүтін күрделі тұлға ретінде қызмет етеді.[24] Жазба ескерткіштер тіліндегі күрделі сын есімдердің негізгі үлгілері мынадай:

1. Сапалық сын есімдер бір – бірімен тіркеседі. Бұл топқа алғашқы компоненті ауысып, соңғы компоненті өзгермей тіркесетін сын есімдер, алғашқы компоненті ауыспай, соңғы компоненті ауысып жасалатын екі компонентті күрделі сын есімдер, үш компонентті күрделі сын есімдер де жатады. Мысалы: ал кер – алқызыл кер /Мн, 6/.

2. Негізгі сынмен –лы, -лі формалы туынды сын есім тіркеседі. Мысалы: Йеті қат зәрли - Жеті қат зерлі /Мн, 4/, Айа бойы санаубар – Қайың тұлғалы /Мн,141/, Беріпдүр пістага – Пісте ерінді /Мн,142/.

Сан есімдер сан мөлшерін абстракт түрде айтайын сөздер болғанымен, олар семантикалық, морфологиялық және синтаксистік жағынан іштей алды - алдына жеке категориялар ретінде танырлықтай бірнеше топтарға бөлінеді. Түркі тілдерінде қолданылып жүрген жіктеулік жүйе бойынша жазба ескерткіштер тіліндегі сан есімдер бірнеше топтарға жіктеледі. Сан есімдердің іштей жіктеліс топтарының кейбіреуі заттың, зат есімнен туған сынның немесе амалдың дәл санын я есебін білдіретін болса, кейбіреулері ретін білдіреді.

Есептік сандар нақтылы сандық ұғымды білдіреді, нақтылы сандық ұғымдарды атайды. Сан есім сөз табының негізін есептік сандар құрастырады. Олар сан есімнің басқа семантикалық топтарының жасалуына да негіз болады. Сондықтан сан есім құрамында есептік сандар ерекше орын алады, олардың атқаратын қызметі зор. ХІІІ – ХІV ғасырдағы жазба ескерткіштер тілінде есептік сан есімдердің өзіндік маңызы өте зор.

Есептік сандар ішкі құрылысы жағынан сан алуан. Есептік сандарда сөзге түсетін ерекшелік олардағы сандық қатарлар. Есептік сандардың әр қатарының аттары - тілде ертеден келе жатқан сандық атаулар. Есептік сандардың сөзжасамы екі сандық қатардың арасындағы сандарға қатысты. Мысалы: Беш ағачқа бітідім – бес ағашқа жаздым /КК/, Екі учунат асма керек – екі ұшына аспа керек /КК/, Отуз түмен он айдун – отыз түмен, он айдын /КК/, Кеіні кім көтрүр алтмыш батман асан – оңай көтерген кісі алпыс батпан /ХШ/, Мің ерса достларың һам аз теб біл – Мың болса да, достарың аз деп біл /ХШ/, Сүт еммазман ағзымда бар отүз тіш – сүт ембеспін, аузымда бар отыз тіс /ХШ/, Йерін табса, йүз ернің ішін ішлар – жерін тапса, жүз ердің ісін істер /ХШ/.

Сан есім сөзжасамында аналитикалық тәсіл негізгі орын алатындықтан, бұл сөз табы күрделі сан атауларына өте бай. Ол сөз табын негізінен күрделі сөздерден тұрады деуге боларлықтай, өйткені мұнда дара сан атаулары өте аз. Сондықтан аналитикалық тәсіл нәтижесінде жасалған күрделі сан атауларын арнайы сөз етіп отырмыз.

Тілімізде сан есім сөз табын құрайтын сөздердің жиырма шақтысы ғана дара сандар. Олар бірліктер мен сандық қатарлардың аты. Сан есім – сөзге бай сөз табының бірі, ол есімдік, шылау, одағай сияқты сөз таптарынан әлдеқайда бай. Бірақ сандық ұғымды білдіретін сөздер негізінен күрделі атаулар болғандықтан, олардың дербес сөз ретінде танылмауы бұл сөз табының құрамын белгісіз қалдырып келеді.

Сан есім синтетикалық сөзжасам жүйесіне жататын қосымшаға –ынчы, -інчі, -нчы, -нчі, -унчы, -үнчі жұрнағы жатады. Бұл жұрнақ есептік сан есімнен реттік сан есім жасайды, дара, күрделі есептік сан есімдердің қайсысынан да реттік сан есім осы жұрнақ арқылы жасалады. Мысалы: бірінчі – бірінші, екінчі – екінші, үчүнчі – үшінші.

Реттік сан есімнің –нчы, -нчі, -ынчы, -інчі, -унчы, -үнчі жұрнақтары көне заманнан келе жатыр. Реттік сан есімдер заттың нақтылы сандық мөлшерін емес, заттың реттік санын, тәртібін білдіреді.

Жинақтық сан есім жасаушы аффикс -ау, -еу. Бұл аффикс бірден жетіге дейінгі бірлік сан есімдерден жинақтық сан есім жасайды. Ол сандық ұғымды мүлдем өзгертпейді, бірақ есептік санға жинақтау мәнін қосып, оның мәнін абстракцияландырып, заттық ұғым да қосады. Жазба ескерткіштер тілінде жинақтық сан есімдер - аффикстер арқылы жасалады. Мысалы: Бірегу ерса душманың андын сақынғыл – біреу болса да дұшпаның, одан сақтан /ХШ/.

Қазіргі түркі тілдерінің көбінде жинақтық сан есімнің –ау, -еу, -у дыбыстық варианты қолданылады. Қазақ зерттеушісі Ғ.Айдаров жазба ескерткіштер тілінде жинақтық сан есім бар деп, оның жасалу жолын көрсеткен: «Жинақтық сан есім заттардың жиынтығын білдіріп, -агу, -егу, -үчегу жұрнағы арқылы жасалады» - дейді. [23]

Жинақтық сан есімнің қазіргі түркі тілдеріндегі тағы бір ерекшелігі оның қанша санға тарауына байланысты. Көпшілік түркі тілдерінде жинақтық сан бірден жетіге дейін болса, кейбір түркі тілдерінде бірден онға дейін жинақтық сан есім жасалады. Жинақтық сан есімдер көне замандардан басталып, күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқан тілдік құбылыс.

Топтық сан есімдер жазба ескерткіштерде -ер жұрнағы арқылы жасалады. Бұл жұрнақ арқылы қазақ тілінде бірер деген сөз ғана жасалады. Бұл жұрнақтың ХIII-ХIV ғасыр жазба ескерткіштерінде –ар, -әр дыбыстық варианттарымен қатар –сар, -сер, -шар, -шер варианттары да бар.

Обьективтік өмірде зат, құбылыс атаулының барлық уақытта саны, мөлшері анық бола бермейді, сөйлеушіге заттардың саны нақтылы болмағанда, оның шама, мөлшерін болжалдап қана айту тілде кең орын алады. Осымен байланысты тілде болжалдық сан есімдер қалыптасқан. Жазба ескерткіштер тілінде болжалды сан есімдер түбір сөзге -дай, -дей, -тай, -тей жұрнақтары жалғануы арқылы жасалады. Болжалдық сан есімдер жазба ескерткіштер тілінде өте жиі қолданылады, оның жасалу жолы жағынан да мүмкіндігі өте мол. Болжалдық сан есімдердің жасалуын екіге бөліп топтауға болады, болжалдық сан есімдер синтетикалық және аналитикалық тәсіл арқылы жасалады.

Түркі тілдерінде болжалдық сан ғана жасайтын арнайы өзіндік аффикс жоқ. Бірақ басқа сөз таптарының қосымшалары болжалдық сан есімде мүлдем басқа, жаңа мән алғаны сөзсіз. Сондықтан сан есімге арналғанзерттеулерде болжалдық сан есім жасаушы көрсеткіштер ретінде мынадай аффикстер көрсетіліп жүр: -дай, -дей, -тай, -тей, -дап, -деп, -тап, -теп, -лап, -леп, -даған, -деген, -таған, -теген.

Бөлшектік сандық ұғым тілде бар, ол математика ғылымының дамуына да қатысты. Бөлшектік сан есімнің арнаулы қосымшасы жоқ. Бөлшектік сандық ұғым есептік сандардың белгілі синтаксистік қатынасқа түсуіне байланысты беріледі. Мысалы: оннан үш, төрттің бірі.

Сан есім сөзжасам жүйесі тым ерте қалыптасқан. Сан есім сөзжасамы арқылы жасалған күрделі есептік сандарға да, сан есімнің лексика -семантикалық барлық топтарының жасалуына да толық қатысты. Сан есімнің сөзжасам заңдылықтары бойынша сан есім жасамында негіз сөз тек қана сан есім сөз қолданылады, өйткені сан есім басқа сөз табынан жасалмайды, оның басқа сөз таптарынан сан есім жасайтын жұрнақтары жоқ. [26]

Есімдіктердің нақтылы мағыналары өздерінен бұрын айтылған сөйлемге немесе жалпы сөйлеу аңғарына қарай айқындалады. Жазба ескерткіштер тілінде де осы мағынада қолданылады. Мысалы, Өзүң һәм өлүмдін ермаз азад - Өзің де өлімнен емессің азат (ХШ), Біл өз айбуңны күлдүрма өзүңга - Біл өз айыбыңды, күлдірме өзіңе (ХШ), Қолұм сым алмаңызға йетмады һеч - Қолым сенің алмаңа еш жетпеді (Мн, 110), Айағың кімки өпса мөңгү йашар - Аяғыңды кім өпсе, сол мәңгі жасайтындай (Мн, 121), Сәламымны текүр ол көркка байға - Сәлемімді жеткіз сол көрікке байға (Мн,131) деген сөйлемдердегі есімдіктердің қайсысының болса да мағынасы нақтылы емес. Соңғы сөйлемдегі сол деген сөзден тек бір адамның барлық афоризмін білетінін ғана аңғартамыз.

1. 
   Жiктеу есiмдiктерi. Түркi тiлдерiндегi жiктеу есiмдiктерi саны және тұлғалық өзгешелiктерi жағынан қазiргi қазақ тiлiндегi жiктеу есiмдiктерiне жақын болып келедi. Қызметі жағынан есімдіктердің ішінде ең жиі қолданылатыны - жіктеу есімдігі. Жіктеу есімдігі үнемі жақтық ұғыммен байланысты болып келеді. Сол себептен де олар ылғи адаммен байланысты болып келеді. Жіктеу есімдіктерінің белгілі бір жақсы нақтылы етіп көрсетуі әрқашан сөйлеуші адаммен тығыз байланыста болады, демек, сөйлеушінің өзге адамдарға қатынасы қай дәрежеде болғандығына орай және соған лайықты анықталып отырылады. Мысалы: Бұғдай көргәзіб, арпа сатар ол – Бидай көрсетіп, арпа сатар ол /ХШ Сен аны тап(ма)саң, сенек иін (ійін) илегіл – Сен оны таппасаң, сенекиін илегін /КК 41/, Меңа сенсіз өлүмдүр бұ – хайатым – Сен болмасаң, өлімге бел буғанмын /Мн 145/, Йырақлық бірла мен сізні ұнытман – Жырақта жүрсем де мен сені ұмытпан /Мн 146/, Рақыбың дүр тікан, сіз таза гүлсіз – Күндестерің –тікен, сіз – таза гүлсіз /Мн 162/, Мен әсрү би науа, сіз мұхташамсыз – Мен аса бақытсызбын, сіз бақыттысыз /Мн 223/, Меңа дұзах ерүр ұжмақ сенсіз – Мен үшін жұмақ та тозақ сенсіз /Мн 247/, Чечек сен, бәнда сайрар бұлбұлұңдүр – Сен шешексің, бендең –сайрар бұлбұлың /Мн 263/, Өлмәс ол ер кімде болса бу сифат – Ол сипатты ер еш уақытта өлмес /Г/, Бұ кітап бағбаны ол әдіб – «Гүлстанның» бағбаны ол – жазушы /Г/, Мен өлтүрдүм, деді түлкү, мені қой – Мен өлтірдім, деді түлкі, мені қой /ХШ/, Ағар болса, сан андын йахшы сақлан – Егер болса, сен одан жақсы сақтан /ХШ/, Булар айбын йабар көркі білің сіз – Олардың айыбын жабар көркі, біліңіз /ХШ/.
   

2. 
   Сiлтеу есiмдiктерi. Жазба ескерткiштерде есiмдiктер мынадай болып көрiнiс табады: ол, шол-сол (Мн), бу-бұл (ХШ), булар-бұлар (ХШ), Будавләтсіз улулуқ қылса болмаз – Бұл дәулетсіз ұлықтық қылса болмас /ХШ/, Ніча бу дуниа қадғусын йерүрсан – Бұл дүние қайғысын көп-ақ жерсің /ХШ/, Қары хатунтег ол бу дуниа маккар – Кәрі қатындай бұл дүние алдамшы /ХШ/, Сәламымны текүр ол ділсітанға – Сәлемімді жеткіз, сол еркімді алған /Мн 130/, Сәламымны текүр ол көркка байға – Сәлемімді жеткіз сол көрікке байға /Мн 131/, Көзүңдін салма бұ мүскін кәданы – Көзіңнен сырт қалдырма бұл мүскіннің қапасын /Мн 165/ Сілтеу есімдіктерінің ішінде ең көп кездесетіні бу есімдігі. Жазба ескерткіштердің барлығында да соңғы л дыбысы айтылмайды. Жазба ескерткіштерде сұрау есімдіктері сан жағынан сол және ең жиі қолданылатын есімдіктердің бірі.
   
3. 
   ХІІІ – ХІV ғасыр жазба ескерткіштерінде сұрау есiмдiктерi өте көп кездеседі. Сұрау есімдіктері: қачан-қашан (Мн), неча-қанша (Мн), нiча-қаншама (ХШ), нечiк-неге (КК). Сұрау есiмдiктерiнiң барлық түрлерi кiм? не? қай? деген үш түрлi түбiрден өрбiген.
   
4. 
   Өздiк есiмдiктерi: анұң-өзiң (Мн), өзүң-өзiң (ХШ), кенсi-өзi (КК), кентi-өзi (КК). Бұлардың iшiнде ең көп ұшырасатыны анұң болып келедi. Өздiк есiмдiктер әр алуан формада тұрып, түрленiп келiп те айтыла бередi: өзүм-өзiм, өзгече-өзгелер.
   
5. 
   Белгiсiздiк есiмдiктерi. Кейбiр сұрау есiмдiктерi өзiнiң бастапқы мағынасынан ажырап, белгiсiздiк есiмдiктердiң қызметiн атқарады. Олардың негiзгiлерi мыналар: кiм-кiм (Мн), кiмсе-бiреу (ХШ), бiр-белгiсiз бiр нәрсе (ХШ).
   
6. 
   Болымсыздық есiмдiктерi жазба ескерткiштерде мынадай болып кездеседi: ғеч-еш (Мн), ғiч-еш (ХШ), йоқ-жоқ (КК), ғеркез-еш уақытта (Мн). Болымсыздық есiмдiктердiң өз көрсеткiшi ғеч, ғеркез сөздерi – парсы тiлiнен ауысқан.
   
7. 
   Жалпылауыш есімдіктері жазба ескерткіштерде бірен – саран ғана сөздер кездеседі. Олардың барлығы дерлік біздің тілімізде бар. Бірақ олардың фонетикалық өзгешеліктері болмаса, дәл біздің тіліміздегідей. Жалпылау есiмдiктерi: барча-бәрi (ХШ), бары-бәрi (Мн), Қәр-әр (ХШ).
   

Кез келген халықтың жазба мұралары – сол халықтың тарихи дамуының, өркендеуiнiң жемiсi. Бiздiң зертеу жұмысымызға нысан болған ХIII-ХIV ғасыр жазба ескерткiштерi Алтын Орда дәуiрiнде жазылған аса құнды ескерткiштер болып табылады. Алтын Орда мемлекетiнiң негiзгi тiлi – түркi тiлi болды. Бiрақ Алтын Орда дәуiрiнiң халықтық тiлi де, әдеби тiлi де бiркелкi жүйелi сипатта болған жоқ. Ақсүйектер ұйғыр жазуы мен араб жазуына негiзделген әдеби тiлдi пайдаланды. Алтын Орда әдеби тiлiнде, көбiнесе, қыпшақ тiлiнiң элементi басым болды. Жазба ескерткіштердің табылуы мен ғылыми әлемге танылуы, мазмұнының әр түрлі басылымдары, зерттелу тарихы, бұл ғылыми мұралардың ескі жазба ескерткіштерінің ішінен алатын орны, қазіргі қазақ тілінің қалыптасу тарихына байланысты мәселелері секілді әр алуан проблемалар туралы сөз болады. Ғалымдар жазба ескерткiштердiң тiлiн зерттей келiп, қазiргi қазақ тiлiнен онша алшақ емес деп тұжырымдайды.

Қазiргi қазақ тiлiнiң қалыптасуы мен дамуындағы тарихи процестердi ашып-айқындау – бүгiнгi күннiң өзектi мәселесi. Орта ғасыр ескерткiштер тiлi мен жаңа тiлдiң сабақтастығын айқындауда және оларға лингвистикалық тұрғыдан баға беруде ХIII-ХIV ғасыр жазба ескерткiштерiнiң маңызы зор.

Қазақ әдеби тiлiнiң бастау көзi ретiнде ХIII-ХIV ғасыр жазба ескерткiштерiнің мәнін зерттегенде ондағы құбылыстарды диахрондық тұрғыдан да, синхрондық тұрғыдан да қарастыру қажет. Осы мақсатта ХIII-ХIV ғасырдағы жазба ескерткiштер тiлiндегi есiм сөздердiң жасалуы жан-жақты қарастырылды. Жазба ескерткіштердегі есім сөздердің өзіндік жасалу тәсілдері сипатталды. Жазба мұрағаттар тілінде синтетикалық тәсіл арқылы есім сөздердің жасалуы ең негізгі әдістердің бірі екендігі дәлелденді.

Еңбекте ғалымдар тарапынан есім сөздерге берілген анықтамалар көрсетілді. Есім сөздердің жасалуы, грамматикалық тұлғасы, өзіне тән белгілері ерекшеленеді. «Кодекс куманикус», «Мухаббат-наме», «Хұсрау уа Шырын», «Нахдж - ал – фарадис», «Гулистан бит-түрки» ескерткіштер тілінің сөздік қоры жалпы түркі тілдеріне ортақ сөздерден тұрады. Оларды қазіргі қазақ тіліндегі баламаларымен салыстырғанда формалық жағынан аздап ерекшеліктері болғанымен, мағыналық жақтан басым көпшілігі үйлесіп келеді және туыстас түркі тілдерінде де өз мағынасын сақтай алған.

Қорыта келгенде, қазiргi түркi тiлдерiндегi есiм сөздердiң өзiне тән мағынасы, морфологиялық көрсеткiштерi, сөзжасамдық тәсiлдерi мен синтаксистiк қызметi жағынан дараланған, тiлдiк жүйеде өзiндiк орны бар. Бiздiң зертеу жұмысымызда, Алтын Орда дәуiрiндегi жазба ескерткiштердегi есiм сөздердiң жасалу жолдарын анықталып отыр.

Қазақ тiлiндегi есiм сөздердiң жасалуы мен көне жазба ескерткiштердегi есiм сөздердiң жасалу жолдары салыстырылып қарастырылған. Әр сөзге берiлген анықтамада ол сөз жан-жақты қарастырылып, зерттелiп берiлдi. Лексикалық мағынасы мен грамматикалық мағынасы түгелдей есепке алынды. Жұмыста ХIII-ХIV ғасырлардағы жазба әдеби ескерткіштер тілі мен қазіргі қазақ тіліне ортақ есім сөздердің морфологиялық ерекшеліктері айқындалды, ұқсастықтары мен айырмашылықтары ғылыми негізде түсіндірілді.

Жазба ескерткiштердегi сөздер көбiнесе бiр мағыналы болып келедi де, номинативтi қызмет атқарады. Әр лексеманың қалыптасу жолы мен құрылымдық жүйесi де назардан тыс қалған жоқ.

Тiл бiлiмiнiң қай саласын алсақ та, оның зерттеу обьектiсi я тiкелей, я жанама түрде сөзге келiп тiреледi. Сөздiң лексикалық мағынасы ешбiр контекссiз-ақ жазба ескерткiштерде негiзгi сөз ретiнде қызмет атқарып, оның мағынасы анықталады.

Әрбiр сөзге берiлген анықтама мен түсiнiктемелерде ең әуелi сөздiң негiзгi түбiрi туралы, одан кейiн туынды түбiр жайында сөз болады да, оның грамматикалық форманттарының тұлғасы мен мағынасы, яғни атқаратын қызметi көрсетiледi. Негiзгi түбiрлер көп кездеседi, туынды түбiрлер одан гөрi аздау, ал грамматикалық қосымшаларымен тұлғаланып келетiн сөздер сирек ұшырасады.

1. 
   Қашқари М., Түрік сөздігі. А., Хан – І том, 1997-590 б.
   
2. 
   Құрышжанұлы Ә. Көне қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштер. 1975. 44-65 б..
   
3. 
   Сауранбаев Н.Т. Некоторые черты древнекипчакского языка // Сб. Сауранбаев Н.Т. Проблемы казахского языкознания. –Алма-Ата. Ғылым, 1982. –С.254 //Сб. Вестник АН Каз. -1948. № 12.
   
4. 
   Наджип Э.Н. Исследование по историй тюркских языков ХI-ХV в.в. Москва: Наука. 1989. –120 с.
   
5. 
   Наджип Э.Н. О новонайденных арабописьменных списках “Мухаббат - наме” Хорезми / Советская тюркология. 1973, № 3. –94-100 с.
   
6. 
   Сүйіншәлиев Х. VІІІ-ХVІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. –Алматы: Мектеп, 1989. -223 б.
   
7. 
   Құрышжанов Ә., Ибатов Ә. Ескi түркi жазба ескерткiштерi хақында. Кiт.: Қазақ әдеби тiлiнiң тарихы мен даму жолдары. Алматы: Ғылым, 1981 ж. 97-124 б.
   
8. 
   Қоңыратбаев Ә. Хорезми “Мухаббат-наме”. Қолжазба, ҚР ҰҒА Орталық ғылыми кiтапханасы, 1937.Благова Г.Р. Два издания рукописей “Мухаббат-наме” // Народы Азии и Африки, 1963, -209-212 с.
   
9. 
   Айдаров Ғ., Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. А., 1986
   
10. 
    Салқынбай А.Б. Тарихи сөзжасам (Семантикалық аспект). Алматы: Қазақ университетi, 1999. –309 б.
    
11. 
    Тектiғұл Ж. “Қазақ тiлiндегi түркi негiздi аффикстердiң эвалюциясы” А. “Ғылым” 2002, 302 б.
    
12. 
    Томанов М., Қордабаев Т. Тарихи грамматика мәселелері. – Алматы: Мектеп, 1975. – 176 б.
    
13. 
    Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. М., 1952. С. 225.
    
14. 
    Хасенов Ә. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер. Алматы, 1957. 20 б.
    
15. 
    Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 403 б.
    
16. 
    Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. Л., 1948. С. 90.
    
17. 
    Керімұлы Ә. Түркі әдебиеті ескерткіштері тіліндегі сөз жасайтын жұрнақтар (ХІV ғасыр), А.,1999.
    
18. 
    . Гулямов А.Г. Проблемы исторического словообразования узбекского языка (автореферат). Ташкент, 1955, стр. 15.
    
19. 
    Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі есім сөздердің жасалуы. Алматы. Мектеп. 1973. -112 б.
    
20. 
    Аханов К. Грамматика теориясының негiздерi. Алматы: Ғылым. 1972. –239 б.
    
21. 
    Севортян Э.В. Аффиксы именного словооброзования в азербайджанском языке. –М.:Наука. -1966. -437 с.
    
22. 
    Древнетюркский словарь. – Ленинград: Наука, 1969. -375 с.
    
23. 
    Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VІІІ века. Алма-Ата, 1971. С. 157.
    
24. 
    Шәкенов Ж. Қазiргi қазақ тiлiндегi сын есiм категориясы. Алматы: Қазмемоқупедбас. 1961. -79 б.
    
25. 
    Қазақ тiлiнiң грамматикасы. Алматы: Ғылым. 1967. -47-48 б.
    
26. 
    Хасенов Ә. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер. Алматы, 1957. 23 б.
    
27. 
    Исаев С.М. Қазақ тiлiндегi қосымшаларды жiктеу мәселесi. Қазақ ССР ҒА Хабарлары, Алматы. 1982, №2.
    
28. 
    Исаев С. Қазiргi қазақ тiлiндегi сөздердiң грамматикалық сипаты. Алматы: Рауан. 1998. –138 б.
    
29. 
    Исаев С.М. Қазақ әдеби тiлiнiң тарихы. Алматы: Мектеп, 1989 –83 б.
    
30. 
    Құрышжанұлы Ә., Ескі түркі жазба ескерткіштері. Алматы: Қайнар, 2001 – 469 б.
    

ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР:

1. Мн - Хорезми «Мухаббат – наме» ескерткіші