3 I әлемдегі бақ-ның дамуы

•Халықаралық тәжірибені негізге ала отырып, ҚР Конституциясында 
ақпаратты таратуды реттейтін шектеулер да жазылған. Оларға зорлық-
зомбылық тәсілімен жағдайды өзгертуге, республиканың тұтастығын бұзуға, 
мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік, 
ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық астамшылықты, сондай-ақ қатыгездік 
пен зорлық-зомбылыққа бас ұруды насихаттауға не мәжбүрлеуге тыйым 
салынған. Аталған құқықтар мен шектеулер "бұқаралық ақпарат құралдары 
туралы" ҚР Заңының 2-бабында да жаңғыртылды. 1999 жылы "Бұқаралық 
ақпарат 
құралдары 
туралы" 
Қазақстан 
Республикасының 
Заңына 
монополиялық иеленуге шектеулерді алып тастайтын түзетулер енгізілді. Екі 
жылдан кейін бұқаралық ақпарат құралдарын тіркеуге рұқсат беру жүйесі 
енгізілді және есепке қою талаптары жазылған. Жалпы алғанда, БАҚ қызметін 
реттейтін заң 33 рет өзгерістерге ұшырады. Соңғы толықтыруларға Заң 2019 
жылдың 2 сәуірінде ұшырап, шетелдік тұлғалардың, азаматтығы жоқ 
адамдардың БАҚ-тың меншік иесі ретіндегі үлесі 20% - дан аспауы тиіс деп 
мәлімдеді. 
Бұл 
толықтырулар 
коммерциялық 
интернет-ресурстарға 
қолданылмайды. 
•Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің жиырма тоғыз жыл ішінде 
медианарықта ақпараттық саясатты дамутуды бірнеше кезеңге бөлуге болады. 
•Бірінші кезең – посткеңестік. Бұқаралық ақпарат құралдарына мемлекеттік 
монополиямен ерекшеленеді- тәуелсіз БАҚ болған жоқ. 
•Екінші кезең-90-шы жылдарға келді, қалыптасу және өсу кезеңіне айналды. 
Мемлекеттің инфополияның үстемдігінен белгілі бір кетуі және мемлекеттік 
емес БАҚ-тың белсенді дамуы орын алды. 
•Үшінші кезең-2006 жылы аяқталды. Либералды кезең болды, оған масс-
медиадағы сапалы өзгерістер, бұрынғы мемлекеттік бұқаралық ақпарат 
құралдарын жекешелендіру тән. Мемлекеттік қаржыландырудан мемлекеттік 
тапсырысқа көшті. 
•Төртінші кезең - 2007 жылдан бастап Қазақстанның ақпараттық нарығы 
тұрақты өсу сатысына кірді деп айтуға болады. 
•Бесінші кезең - 2011 жылдан бастап БАҚ белсенділігі, мессенджерлер мен 
әлеуметтік желілер арқылы ақпарат тарату. 
•Алтыншы кезең-2015 жылдан бастап БАҚ қызметін регламенттеуге қатысты 
қолданыстағы БАҚ туралы заңнама толықтырылады. 
•Бұқаралық ақпарат құралдарының экономикалық дамуы туралы айта келе, 
қазақстандық медианарықтың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға күшті ықпал 
еткен мемлекеттің рөлін атап өткен жөн. 
•Қазақстандағы медианарық табысты дамып келеді және жалпы әлемдік 
трендтерге сәйкес. Бүгінгі күні ақпараттық алаңдарды медиахолдингтерді ірі 

компаниялар қамтамасыз етеді. БАҚ-тың 80% - ы мемлекеттік емес болып 
табылады. Бұл әлеуметтік-экономикалық жетістіктер көрсеткіштерінің бірі 
болып табылады. 
•Сонымен қатар, нарықтық реформалар жаңа және қызықты контенті бар 
бұқаралық ақпарат құралдары санының артуына әсер етті. Бүгінде біздің еліміз 
БАҚ-ты дамыту бойынша Орталық Азия аймағы мен Кавказ елдері арасында 
жетекші орынға ие. Бұл бір үстел басында мемлекеттік және саяси 
қайраткерлерді, саясаттану, журналистика, экономика және PR саласындағы 
жетекші 
сарапшыларды 
жинайтын 
жыл 
сайынғы 
Еуразиялық 
медиафорумның(ЕМФ) өткізілуін растайды. 
•Елімізде республика аумағында тұратын этностардың 11 тілде жарияланатын 
мерзімді басылымдары мен журналдары бар. Мемлекеттік және орыс 
тілдерінен басқа БАҚ украин, поляк, неміс, корей, ұйғыр, түрік, дүнген және 
басқа тілдерде шығады. Мұндай БАҚ өкілдері үкіметтен қаржылық қолдау 
алады. Бұл өз кезегінде еліміздің имиджін нығайтудың маңызды аспектісі 
болып табылады, өйткені Қазақстан көпұлтты ел бола отырып, барлық 
этностар бейбітшілік пен келісімде өмір сүретін санаулы елдің бірі болып 
табылады. 
•Сонымен қатар, Қазақстанда сөз бостандығы мен Тәуелсіздік қағидалары 
негізінде БАҚ қызметінің оңтайлы моделі мақсатында БАҚ-ты дамыту 
мәселелері бойынша қоғамдық бірлестіктермен, түрлі институттармен, 
халықаралық ұйымдармен және қауымдастықтармен қарым-қатынас орнату 
және өзара іс-қимыл жасау бойынша белсенді жұмыс жүргізілуде. 
•Сонымен қатар, журналистік қызметтің басты шарты бұқаралық ақпарат 
құралдарының қызметі үшін қолайлы және қолайлы жағдайлар жасау болып 
табылады. 
•Қазақстандық қоғамды жаңғырту мәселелеріндегі ең маңызды бөлігі 
мемлекеттің оң бейнесі болып табылады. Бұл тақырып бірқатар жағдайларға 
байланысты. Мемлекет бейнесі-күрделі және көп қырлы феномен. Оның 
дамуы әртүрлі факторлардың әсерінен болады. Мемлекет бейнесі қоғамның 
заңнамалық, мемлекеттік және басқа да билік органдарымен саяси, әлеуметтік, 
мәдени өзара қарым-қатынастарын бейнелейді. Жаңғырту үдерістері 
тұрғысынан мемлекеттің имиджі дұрыс берілген бағдарларға байланысты. 
Егер елдің имиджін халықаралық аренада қарастырсақ, онда дамудың саяси 
бағытын ерекше атап өткен жөн. Елбасының жыл сайынғы жолдауларында 
дамудың қысқа мерзімді кезеңдерін іске асыру жөніндегі құжаттар көп 
көрсетілген. Нұрсұлтан Назарбаевтың жолдаулары басым бағыттар бойынша 
жоспарлар мен міндеттерді құрып қана қоймай, идеялардың жүзеге асуына 
негiз болды. 

•Елбасы 
БАҚ-қа 
келген 
миссияның 
республикадағы 
әлеуметтік-
экономикалық, қоғамдық-саяси және мәдени құндылықтарды объективті, 
нақты және жедел баяндау бойынша шараларды жүзеге асыруды атап өтті. 
Тәуелсіздіктің алғашқы кезеңінде БАҚ-қа әрдайым Елбасы тарапынан ерекше 
назар аударылып, жүзден жүйрік шықты. БАҚ журналистері қазақстандық 
қоғамның дамуына және мемлекеттік тілдің нығаюына үлкен үлес қосуда. 
•Бүгінгі күні бұл сала ақпарат берудің жеделдігі мен кері байланыстың 
арқасында БАҚ-тың ажырамас бөлігіне айналды. Сонымен қатар, әлеуметтік 
желілерде министрлер, вице-министрлер және департамент басшылары 
деңгейінде биліктің басқа да өкілдері белсенділік байқалуда. 
•Жүргізілген талдау қазақстандық қоғам үшін әлеуметтік желілер билік пен 
халық арасындағы коммуникацияның тиімді өткізгішіне айналатынын 
көрсетті. Енді билік органдарына жедел ақпарат беру, кері байланыс алу және 
халықпен сындарлы диалог құру үшін әлеуметтік желілерде жариялануы 
жеткілікті. Әлеуметтік желілердегі белсенділіктің дұрыс құрылған 
стратегиясы өз кезегінде қоғамның билікке деген сенімін нығайтуға 
бағытталған. 
•Сонымен қатар, «Нұр Отан» партиясы тарапынан да журналистік 
қауымдастыққа үлкен қолдау көрсетілуде. Биылғы жылы журналистер 
арасындағы «Nur Suńqar» республикалық конкурсы журналистердің 
шығармашылық әлеуетін ашу және ынталандыру, сондай-ақ журналистік 
қоғамдастықты елдегі саяси, экономикалық, рухани жаңғыруды, ҚР Тұңғыш 
Президенті – Елбасы, «Nur Otan» партиясының Төрағасы Н.Ә. Назарбаевтың 
«Қазақстандықтардың әл-ауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс сапасын 
арттыру» атты Жолдауындағы, Бес әлеуметтік бастамасы мен бағдарламалық 
құжаттарындағы өзекті міндеттерді жария етуге тарту мақсатында өткізілді. 
Аталған байқау биыл 11-ші рет ұйымдастырылып отыр. Жыл сайын аясы 
кеңейіп, беделі артып отырған жобаға осы жылы 130-дан аса қатысушы 355 
материал жіберген. Алайда марапат пен 1 миллион теңге тек 9 адамға 
бұйырды. Мұндай іс шаралар жас мамандарды ынталандыруға, ойларын 
ұшқырландыруға көптеген септігін тигізеді. «Бәсеке бар жерде сапа бар» 
демекші, «Нұр Сұңқар» жобасының жыл сайын көрсеткіші артуда. 
•Жақында ғана Мәжіліс депутаттары жала жабу туралы бапты (ҚР ҚК 130-
бабы) қылмыстық кодекске ауыстыруды мақұлдады. Түзету"атқарушылық іс 
жүргізу мәселелері бойынша ҚР кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен 
толықтырулар енгізу туралы" заң жобасында қамтылған. Бұл тапсырманы 
Мемлекет басшысы ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің отырысында берді. 
Депутаттардың бастамасы бойынша жала жабу әкімшілік құқық бұзушылық 
туралы кодекске ауысады. Бұл халықаралық тәжірибеге сәйкес келеді". 

•Бұл бапты декриминализациялау елдегі еркін ой білдіру мен сөз бостандығын 
жақсартуға көмектеседі. Қазіргі таңда көптеген БАҚ рейтинг сапасын көтеру 
барысында фильтрленбеген ақпаратты жариялап, халық көзқарасын 
бұрмалауда. Бұл мемлекет ішіндегі араңдатушылыққа апарар бірер жол. 
Сондықтан, мұндай бастама дұрыс шешім деп білемін.
Қазақстан халқы Ассамблеясының үшінші сессиясы 1996 жылдың 29 сәуірінде 
өтті және ондағы Елбасының баяндамасы «Қоғамдық келісім – Қазақстанның 
демократиялық дамуының негізі» деп аталды. Онда «Қазақстанның 
азаматтары елдің мемлекеттік тілін құрметтеуі керек және оны оқып-білуге 
дайын болуы керек, өйткені бұл – ел тұрғындарының көпшілігінің ана тілі әрі 
ол болашақта мемлекеттік тіл ретінде үстемдік ететін болады»[4]. Одан әрі 
келесі, төртінші сессиядағы баяндама «Тарихи жады, ұлттық келісім және 
демократиялық реформалар – Қазақстан халқының азаматтық таңдауы» деп 
аталды да, Президент мынаны атап өтті: «Ең алдымен мемлекетқұраушы этнос 
ретіндегі қазақтардың рөлі туралы айту керек. Қазақстанның тәуелсіздігі – 
қазақтарға сыйланған тағдырдың тартуы емес, күреспен келген өз ата-
бабасынан қалған жерінде өз мемлекеттілігін құруға деген лайықты құқығы. 
Бұл кесімді тарихи және саяси айғаққа ешкім де күдік келтіре алмайды»[5]. 
Қазақстан халқы Ассамблеясының 1999 жылдың 21 қаңтарында өткен бесінші 
сессиясында Елбасы былай дейді: «Қазақ халқының ұлттық тәуелсіздікке 
деген ішкі терең қажеттілігін қайта бағалау өте қиын. Ол ел тұрғындарының 
абсолюттік көпшілігін құрайды және өзінің тарихи-этникалық территориясын 
мекен етеді. Өзінің жалғыз тарихи Отанын үнемі қорғайтын қазақ халқының 
арқасында ғана қазақстандықтар территориясы жағынан әлемде тоғызыншы 
орын алатын мемлекетте тұрады»[6]. 
Қазақстан – Тәуелсіздік дәуірінің алғашқы жылдарынан бастап баспасөз 
саласындағы халықаралық беделді құжаттардың аясында БАҚ-тың еркіндігін 
қамтамасыз етіп келе жатқан мемлекет. Ата заңымыз және Республика 
Президенті – ақпарат құралдары бостандығының кепілі. Осы орайда БАҚ-ты 
құруда болған қиындықтарға тоқталар болсақ, қоғамдар алмасып, нарықтық 
экономикалық қатынастар орныға бастаған тұстан бергі уақытта БАҚ 
саласындағы өзгерістермен сараласақ, ақпарат көздерінің даму сатыларын үш 
кезеңге бөлуге болады[7]. 
Біріншісі кезең. Жалғыз идеологияның пәрменінде болып келген біртұтас 
ақпарат жүйесінің ыдырауы және қаржылық, идеялық тоқырауға ұшырауы. 
Екінші кезең. Ақпарат әлемінің мемлекеттік және жекеменшік түрінде 
қайтадан қалыптасуы, кәсіпкерлік баспасөздің құрылуы. 
Үшінші кезең. Еліміздегі экономикалық-әлеуметтік, мәдени реформалардың 
тереңдеуіне сәйкес әлемдік ақпараттың республиканың эфирлік кеңістігіне 

енуі және Қазақстанның ғаламдық ақпарат айдынына талпынысымен 
сипатталады. 
Алғашқы кезеңдердің қиындыққа толы болғаны белгілі. Сол күрделі тұста 
Республика Президенті жаңа қоғамға ақпараттық берік демеу керектігін ойлап, 
баспасөздің беделін және ел мен мемлекет алдындағы жауапкершіліктің 
жоғары екендігін сезінді. Президент 1998 жылдың 3-шілдесінде БАҚ-ты 
өндірістік және тарату кезіндегі қосымша құн салығынан босату туралы 
Жарлыққа қол қойды. Республика 1991 жылдан бері қарай ақпарат құралдары 
туралы заңнаманы ұдайы жетілдірумен болды. Осы жылғы 28-тамызда 
«Баспасөз және басқа бұқаралық ақпарат құралдары туралы» заң қабылданды. 
Ол елімізде мемлекеттік емес БАҚ-тың пайда болуына және жедел дамуына 
қолайлы жағдай туғызды. Ақпарат әлемінде бәсекелестік орнады. Баспасөз бен 
эфирлерге жаңа мазмұн берген ірі медиа бірлестіктер өмірге келе бастады. 
Халықтың ақпарат алу және талдау мүмкіндігі молайды. Енді осы оң үрдісті 
одан әрі дамытудың құқықтық негіздері қажет бола бастады. Осыған орай, 
елбасы 1997 жылы 3-желтоқсанда «Қазақстан Республикасының біртұтас 
ақпарат кеңістігін қалыптастыру туралы» Жарлыққа қол қойды. Президенттің 
тапсыруымен жылы жаңа заң күшіне енді. Көп ұзамай, 2001 жылы оған елеулі 
өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. 
Осы заңдардың қай-қайсы да БАҚ-ты демократияландыру, әлемдік талаптарға 
сай жетілдіру және саясаттан тыс дамуына жол ашу үшін арынша тиімді 
болғаны ерекше атап айту керек. 
Бастау бұлағы сонау көне Түрік заманынан бастау алып, Алаш қозғалысынан 
терең тамыр тартатын, байырқалайтын тұсы 1986 жылғы Желтоқсан 
көтерілісімен тұйықталатын тағлымы зор тарихи бірізділігімен ерекше 
Ұлттық идея – Алаш идеясының бүгінгі жаңа буын, жас ұрпаққа берер сабағы 
мен философиялық салмағы, әлеуметтік қуаты жоғары. Бұл ретте тарихи 
тұрғыдан тәрбиелеу мәселесi, атап айтқанда, сол аға буынның қабырғасын 
«Қазақ елі – мәңгілік ұлттық идея. Мазмұнын ашуда тың түсініктер керек, 
олардың біразын атап айтсақ: өркениеттік өлшем, өркениеттік шешім, 
өркениеттік келісім, өркениеттік ізденіс, өркениеттік сана, өркениеттік 
тұрмыс, әлем халықтарының өркениеттік үрдістерін қабылдай білу және соған 
бейімделе отырып, елдік құндылықтарымызға жаңа сапалық өріс ашу, соның 
нәтижесінде Президент Нұсұлтан Назарбаев көрсеткендей, әлемдегі 
өркениетті елу елдің қатарына ену». 
Одан әрі академик ойын былайша жалғастырады: «Қазақ елі – мәңгілік ұлттық 
идея. Елдің мәңгілігін армандаудан асқан қандай асқақ идея болмақ. Әрбір 
жеке адамның ғұмыры өлшеулі болғанымен, ол ұрпағымен мәңгілік. 
Сондықтан бұл болашаққа бастайтын, келешекке деген нық сенім 

қалыптастыратын идея. Сонымен бірге, қазақ елі мәңгілік деу – ұрпақтар 
алмасуына, олардың сабақтастығына, солармен бірге халықтың табиғи 
құндылықтарының жасампаздығына деген сенім. Осылай дей отыра, қазақ елі 
– мәңгілік дегенде, біз бүгінгі бар тарихымыздың баяндылығы туралы 
қалыптасатын байсалды сана туралы айтпақпыз»[8]. 
Жетістігің бар болса, желпінтіп айтсаң да, жалауларып айтсаң да жарасады. 
Қазақстанда БАҚ-ты саяси-экономикалық даму сатыларына сәйкес жетілдіру 
үрдісі осылай ұдайы жүріп жатты. Тұжырымдамада мына маңызды 
міндеттерге айрықша назар аударылды және жүзеге асырылу жолдары 
белгіленді: 
Ақпарат саласы мәселелері жөніндегі заңнаманы жетілдіру. 
2. Отандық және мемлекеттік БАҚ-тың бәсекеге қабілеттілігін дамыту. 
3.Ақпараттық-телекоммуникациялық инфрақұрылымын дамыту. Сандық 
теледидарды енгізу. 
Осы үш міндеттің бәрі республикадағы барлық сипаттағы БАҚ-тың одан әрі 
өркендеуіне айрықша ықпал етуде. 
БАҚ-тың “төртінші билік” болып саналатынын жоғарыда да айтқан 
болатынмын. БАҚ еркіндігі адам бостандығының маңызды алғы шарты болып 
және қоғам мен мемлекеттегі жоғарғы құндылық екені даусыз. Себебі, 
бұқаралық ақпарат еркіндігінсіз, яғни сөз еркіндігісіз азаматтық қоғамды 
елестету мүмкін емес. Демек, тәуелсіз қоғамдық бұқаралық ақпарат 
құралдарының рөлі мен оның демократия үшін маңыздылығын зерттеп, 
ескеруіміз тиіс. 
БАҚ қызметі өткен, болып жатқан және алдағы уақытта болатын әлеуметтік 
өзгерістер жөнінде тәжірибелі түсініктерге негізделе отырып, қоғамдағы 
өзгерістерге нақты көзқарас қалыптастыруға мүмкіндік береді. Себебі, 
төртінші билік – бұқаралық ақпарат билігінің құдыреті күшті, оны ешкім 
ешнәрсемен теңестіре алмайтынына дау жоқ. 
Билікке оппозицияда жүрген қоғам қайраткері Дос Көшім мемлекеттік 
саясаттағы ұлтсыздық идеологиясына назар аударса[9], Берік Әбдіғалиев пен 
Асқар Ахмеджанов ұлттық идеяны «қазақ миссиясынан» көреді[10]. «Қазақ 
миссиясы» қазақ ұлтының жаңару (модернизация) тұжырымдамасын білдіреді 
және бұл құжатта «қазақ арманы», «қазақ тағдыры», «қазіргі қазақ болмысы» 
сөз болады және «қазақ миссиясы» тарихи тұрғыда соңғы сатысы 
азаматтардың саяси ұлтының құрылуы болып табылатын ұлттық өзіндік 
сананың қалыптасу кезеңі ретінде» қарастырылады[11] 
Қазіргі таңда тек қана Қазақстанда емес, әлемнің көптеген елдерінде сауда мен 
өндіріске негізделген БАҚ – адамгершілік және моралдық құндылықтарға 
емес, экономикалық пайда жағын алға тартуда. 

Бұл жерде маңызды әрі шешім қабылдайтын нәрсе: ұлттық және жергілікті 
ақпарат құралдарының не қалайтынын және БАҚ-ның елімізге, Қазақстан 
Республикасының болашағына қалай қызмет ететіні маңызды болуда. 
Өзінің «Ұлттық идея және идеология» деп аталатын еңбегінде академик Д. 
Кішібеков оны былайша тарқатып айтады: «Мемлекеттік ұлт деп, егер ол тұтас 
мемлекетті қамтыған жағдайда (ұлттық біртұтас мемлекет) немесе ұлттық 
гомогендіктің (біртектіліктің) тасымалдаушысы болған жағдайда аталады. 
Алайда бұл ұғымның астарынан, сондай-ақ бірнеше ұлттарды қамтитын 
кейбір мемлекетте (мультимәдени) қалыптаса алатын біртұтас сананы 
білдіретін жетекшілік рөлді аңғаруға да болады. Ал егер ұлттық 
әралуандылықты құрайтын бір ұлттың жағдайына келсек, онда ол субұлтты 
білдіреді. Ақырында, мәдени ұлт дегеніміздің мемлекетке бірегейленуге 
қатысы жоқ ұлтты айтады. Бұл ұлт біртұтас ұлттық мемлекет құруға қабілетсіз 
немесе бірнеше мемлекеттерге бөлінген болуы да мүмкін»[12]. 
Қазақстанның тәуелсіздігінің нығаюы барысында елімізді мекендейтін әртүрлі 
ұлт пен дін өкілдерін бір қоғамға біріктіріп, ұйыстыратындай ұлттық идеяны 
қалыптастыруда Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың зор еңбегі бар екенін атап 
өту керек. Президент ұлттық идеяны қазақ халқының қоғамды 
топтастырудағы 
жұмылдырушы 
(консолидацияландырушы) 
рөлімен 
байланыстырады. Мұны Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқы 
Ассамблеясының сессияларында сөйлеген сөздерінен аңғаруға болады. 
Мысалы, Қазақстан халқы ассамблеясының 1995 жылғы 24 наурыздағы 
бірінші сесиясындағы оның баяндамасы «Біздің ортақ үйіміздегі бейбітшілік 
пен келісім үшін» деп аталды және онда былай делінді: «Уақыттың ауыр 
сынынан өткен қазақ халқының бай да күрделі тарихы бар. Бүгінгі күні ол 
Қазақстанда тұратын барлық халықтарға көмек беруі тиіс, біздің бірлігіміздің 
түбірлерін дұрыс түсініп, кез келген тарихи түртпектеуді теріске шығаруы 
қажет, өйткені артқа көз сала отырып, келешекті көруіміз керек»[13]. 

жүктеу/скачать 327.52 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: