35 Әож 534. 08 Doi 10. 56525/lzpc8624 «механикалық тербелістер»
жүктеу/скачать 0.52 Mb. Pdf көрінісі
|
| Зерттеу нәтижелері. Күнделікті өмірде біз тербелмелі қозғалыстар немесе жай
ғана тербелістер деп аталатын қозғалыстармен жиі ұшырасамыз. Мысалы, жел соққан кезде талдың бұтақтары тербеледі, бір шеті қысқаша бекітілген металл пластинаны майыстырып тұрып жібере салса, ол да тербеліске түседі. Сол сияқты вертикаль күйінен ауытқыған әткеншек, бесік, қабырға сағатының маятнигі, серіппеге ілінген жүк, домбыра шегі, таразы сілтемесі және т.б. тербеледі. Бұл қозғалыстардың ұқсастығы сол, олардың барлығы қайталанып отыратындығымен сипатталады: қандай да бір уақыт өткен соң тербеліп тұрған дене бастапқы орнына үнемі қайта оралады. Тербеліс жасап тұрған механикалық құрылғылардың мысалдарын келтірейік (3- суретте көрсетілген). Тербеліп тұрған дене басқа денелермен байланыста болып, денелер жүйесін құрады да, тербелмелі жүйе деген атқа ие болады. Жер, штатив, серіппе және жүк вертикаль серіппелі маятник жүйені құрады (1). 1) 2) 3) Cурет 3 - Механикалық құрылғылар Суретте жер көрсетілмеген. Жер, тіреу және мықты жіпке ілінген шар тербелмелі жүйе құрады да, оны физикалық маятник немесе жай ғана маятник деп атайды (2). Екі штатив, екі серіппе және массасы m дене тербелмелі жүйе құрады, оны әдетте горизонталь серіппелі маятник деп атайды(3). l m mg T 2 cos = − YESSENOV SCIENCE JOURNAL №2 (43)-2022 /// YESSENOV SCIENCE JOURNAL 2022, Vol.43 (2) 39 Демек, тербелмелі қозғалысқа периодтылық тән. Қозғалыстың периодтылығы белгілі бір уақыт өткен соң дене орнының, яғни оның координатасының дәл немесе шамамен дәл қайталанып отыратынын білдіреді. Сонымен, механикада тербелістер деп дененің бірдей уақыт аралығындағы дәлме- дәл немесе жуықтап қайталанып отыратын қозғалысын айтады [7]. Дене қозғалысының сипаты бастапқы шарттар мен әрекеттер етуші күшке тәуелді болады [8]. Тербелмелі қозғалыс жасауы үшін денеге әрекет етуші күштер қандай шарттарды қанағаттандыруы керек екенін қарастырайық. Тұрғы қысқышына болат серіппенің бір ұшын бекітіп, оның екінші ұшына жүк ілеміз. Жүкке әрекет ететін Fa ауырлық күші мен Fc серпімділік күші модульдері жағынан тең, ал бағыттары жағынан қарама-қарсы болған жағдайда, жүк тыныштық күйде болады: F = Fa + Fc = 0 Дененің оған әрекет етуші күштер векторларының қосындысы нолге тең болған кездегі күйін тепе-теңдік күй деп атайды [9]. Cурет 4 - Серіппе Жүкті тепе-теңдік күйден шығарып төмен ығыстырғанда, серіппе деформациясының ұлғаюы салдарынан Fс серпімділік күші артады, ал Fa ауырлық күші өзгеріссіз қалады. Бұл күштерге тең әрекетті F күші тепе-теңдік күйге қарай жоғары бағытталған (5-суретке сәйкес) Егер жүкті тепе-теңдік күйден жоғары көтеріп сонан соң жібере салса, онда ол төмен қарай бағытталған F тең әрекетті күшінің әрекетінен тепе-теңдік күйге дейін үдей қозғалады. Тепе-теңдік күйден өткеннен кейін F тең әрекетті күш жоғары бағытталады да жүкті тежейді, а үдеу векторы бағытын қарама-қарсы жаққа өзгертеді. Ең төменгі нүктеде жүк тоқтайды да, жоғары қарай үдеумен қозғалып тепе-теңдік күйіне жетеді. Содан соң одан өтіп, үдеумен төмен қарай қозғала бастайды. Осылайша процесс периодты түрде қайталанады. Мұндағы тең әрекетті күш жүкті траекторияның кез келген нүктесінде тепе- теңдік күйге бағыттап отырады. Сөйтіп, серіппеге ілінген жүкті бастапқы тепе-теңдік күйіне қайтарушы F күші сығылған немесе созылған серіппенің серпімділік күші болып табылады. Ол дененің тепе-теңдік күйден ауытқу шамасына тәуелді болады [10]. жүктеу/скачать 0.52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|