Арт-терапияны қолдану арқылы қол жеткізуге болатын мақсаттар

Арт-терапияны қолдану арқылы қол жеткізуге болатын мақсаттар

Емдеу процесін жеңілдету. Түсініксіз ішкі шиеленістер және қобалжулар көбінесе көру бейнелерінің көмегімен вербалды психотерапия кезінде сөзбен айтқанға қарағанда көрсету оңай. Вербалды емес қарым-қатынас санадан тез шығады.

Интерпритацияға және диагностикалық қорытындыларға материалдар алуға болады. Көркем шығарманың өнімі ұзақ уақыттылық, емделуші оның бар екенін жоққа шығаруы. Терапевтке емделушінің көркем жұмыстың стилі және мазмұны емделуші туралы ақпарат береді, сол арқылы терапевт өзінің еңбектеріне интерпритация жасауға болады және жақсы көмектеседі .

Емделушінің басым болуына дағдыланып кеткен ойлары мен сезімдерімен жұмыс жасау. Кей кездері вербалды емес амал, бірден-бір күшті қобалжулармен сендірулерді анықтауға,көрсетуге мүмкіндік береді.

Терапевт пен емделушініңарасындағы қарым-қатынасты жақсарту үшін көркем іс-әрекетке бірлесіп қатысу ол қабілетті қарым-қатынас, эмпатия және өзара түсінушілік туындауына әкеледі.

Ішкі қадағалау сезімін жоғарылату. Суреттермен картиналардан жұмыс болмаса мүсін соғу жұмыстарында түстерді және формаларды тәртіпке салу қарастырылмайды.

Зейінді қабылдауға және сезімдерді шоғырландыру. Таңдамалы өнермен жұмыстар бай мүмкіндік тәжірибе жасауға кинестетикалық және көру түйсіктеріне, қабылдау қабілеттіліктерінің дамуына жағдай жасайды.

Көркемдік қабілеттерді дамыту және өзін-өзі бағалауын жоғарылату. Арт-терапияның соңғы өнімі қанағаттану рахат алу сезімі, ол жасырын таланттың көрінуінің және олардың дамуының нәтежесі.

Жоғарыда аталған әсерлерден басқа көркем өнерді психокоррекционды топпен жұмыста қолданудың қосымша нәтежесі, қиялға түрткі және дау-дамайға топ мүшелерінің қарым-қатынасын дұрыстауға көмектеседі. Өнер қуаныш әкеледі, бұл ешқандай жағдайға тәуелсіз (өзінен-өзі маңызды), бұл қуаныш біздің санамыздан тыс пайда болады ма, болмаса ол саналы әрекеттің нәтежесі ма ол әлі күнге дейін бізге белгісіз. [38,с.105].
1.3 Арт-терапиядағы диагностика
1.Дайындық кезеңі яғни, шығармашылық жұмысқа дайындық. Бұл кезеңнің міндеті - топ мүшелерінің спонтандық көркемсурет іс-әрекетіне дайын болулары және топ мүшелерінін өзара тіл табысып, қарым-қатынасқа түсе алуы. Бұл жерде психологиялық ойындар, қимыл-қозғалыс, билейтін жаттығулар, бейнелеу өнері кіреді. Осы жаттығуларды орындаған кезде саналы түрде бақылау жойылады да реалаксация жүреді.Визуалды, аудиалды, кинестетикaлық сезімдерді дамыту. Бұл жерде әуен және би терапиясының элементтері бар суретті пайдалануға болады. Көптеген советтік шетелдік ғалымдардын: (С.С.Корсаков, В.М.Бехтерев, К.Швабе және т.б) айтуынша әуенді терапия ретінде пайдаланады. Әуен адамның көңіл-­күйіне әсер етеді және емдеу үрдісін көп әсерін тигізе отырып, толық жазылуына мүмкіндік беріп, озінің ішкі жан-дүниесін білуге, түсінуге мүмкіндік береді. Терапия кезінде сөзі жоқ әуенді таңдау керек және даусы топ мүшелерінің біреуіне ұнамай қалса да, басқа әуен қосу керек. Соңын бимен және қимыл-қозғалыс терапиясымен ұштастыруға бола

2.Жеке дара бейнелеу жұмысымен шұғылдану. Бұл кезең өзінің түйінді мәселесі мен жан күйзелісін зертгеуге арналған жеке дара бейнелеу жұмысы. Спонтандық шығармада, яғни бейнелеу жұмысында адамның санадан тыс процестері (қорқыныш, түс көру, ішкі қарама-қайшылықтар, балалық шақтағы елестер) көрінеді. Сонымен қатар, арт-терапия адамның ішкі күйін ашуға көмектеседі. Осының арқасында адам сөзсіз-ақ айта отырып өзінің мәселесі жайында түсінеді және өзінің бойындағы қасиеттерін тани отырып, талдау жасап үйренеді. Топ мүшелерінің суреттері арқылы қимыл-қозғалыс, тәртіптерін білуге болады. Топ мүшелері экспрессияға дайындалу деңгейі арқылы, арт-терапевтпен қатынасқа және өзінің күйзелістерін ашық айта алуларынан ерекшеленеді. Кейбір адамдар суретін идеалды, әдемі салуға тырысады. Бұл кезде оларға суреттің әдемілігі бағаланбайды деп ескерткен жөн. Керісінше, ең қажеттісі спонтанды шығармашылық үрдіс, сурет салушының эмоциялық жай-күйі, оның ішкі дүниесі және өзін-өзі көрсетудегі адекватты заттар. Бұл кезең жанама диагностика болады. Жобалау әдістемелерінің талдауы бойынша талдауға болады. Сурет салып отырган кезеңде жеке адамның «осында және қазір» принципін, күйзелістерін жасыруын, сезімдерін бақылап отыруын қадағалап қарау керек. Түрлі-түсті бояулар нақты түрде көңіл-күй мен психикалық күйдің нюанстарын көрсетеді. Өте қатты күйзелісте жүрген адамға, қорқыныш сезімі бар, агрессиясы адамға пластилиндік материалмен жұмыс жасаған өте жақсы көмектеседі. Бұл техниканы қолдау арқылы сенімсіздікті жоюға, жағдайға байланысты үрейді жояға болады.

3.Вербалды және вербалды емес қарым-қатынасты жақсарту. Бұл кезеңнің міндеті топ ішіндегі қарым--қатынасты жақсартуға жағдай жасау. Топ мүшелерінің әрқайсысына өз жұмыстарын көрсетіп, бейнелеу жұмысы кезінде пайда болған байланыстар, ойлар, сезімдер жайлы айтулары керек. Топ мүшелерінің ашық болуы, ашылуы, сол адамның жеке ерекшеліктеріне, арт-терапевтке, топ мүшелеріне деген сенімінен айқын көруге болады. Егерде, белгілі-бір себептермен суреті жайлы айтқысы келмесе, оны қинауға болмайды. Топ мүшелеріне салған суреттеріне ат қойып, әңгіме айтуларын сұрауға болады. Мұндай бастама ішкі жан дүниелерін ашуға көмектеседі. Топ мүшелерінің суретері арқылы барлық маглұмат алуға болады.

4.Кішкентай топтар арасындағы топтық жұмыс. Топ мүшелері кішкентай қойылымдарды қоюына болады

5.Рефлексиялық талдау. Бұл қортынды кезең болып саналады. Яғни, өздерін және басқа да топ мүшелерін жақыннан түсінісе бастайды. Арт-терапия шығармашылық процесс. Арт-терапияда белгілі бір нұсқаулар, талаптар болмауы керек. Және топ мүшелері берілген тапсырманы қалай орындайды, қандай түспен бояйды, оны өзі біледі. Сонымен қатар, арт­-терапияда басқалармен салыстырушылық болмауы керек. Суреттің әдмілігі талданбайды, мағынасы талданады. Арт-терапевт топ мүшелеріне тапсырма бергеннен кейін, олардың бейнелеу, көркемдік іс-әрекетіне неғұрлым көп араласпаса, соғүрлым эффект жақсы болады. Арт-терапия сабағында ­әуенді, әнді, қимыл-қозғалысты, биді, драманы, поэзияны, шығарманы пайдалануға болады. [39, с.210-215].
Жеке сурет салу

Жеке сурет салу барсында ескерілетін жағдайларға тоқталсақ. Мақсаты.Бұл тапсырма сабақты бастауға жақсы сәйкес келеді.

Топ мүшелерінің шығармашылығының бастауы сонымен қатар оларға өздерінің эмоцияларын түсінуге және бір-бірімен танысуға көмектеседі.

Қажетті уақыт. 1сағат.

Қажетті құралдар. Қағаз,түрлі-түсті қаламдар және борлар, бояулар. Сонымен қатар мүсін соғуға қажетті саз балшықтар.

Дайындық. Қажет етпейді.

Процедура. Топ мүшелері қағаз, түрлі-түсті қаламдардан таршылық көрмеуі қажет. Әр адам өзімен-өзі жеке қала алатын орынға жайғасады.

2 минуттай уақыт ойларын жинақтауға, сезімдеріне құлақ асуына беріледі. Оларға алдағы жұмыстың шығармашылық жағын ойлаудың қажеті жоқ.Топ мүшелері жәй қалам алып сурет салуды бастайды.

Өзінің сезімдерін білдіру үшін сызықтарды, фигураларды түрлі-түстермен салуғада болады. Бұл жерде сурет салушыға берілетін тапсырма символдық түрде өзінің сезімдерін, ол сол кезде өзін қалай сезінсе, жоғарыда болмаса төменде екендігін айқын бейнелеу. Топ мүшелеріне белгілі-бір нәрсені бейнелеуге күштеудің қажеті жоқ, сол уақытта басына не келсе, соны бейнелеуге тырысуы қажет. Топ сурет салып аяқтаған соң, басқалардың жұмыстарынан алған әсерлер туралы пікір алысады, бірақ оларға баға беруге тырыспауы керек. Өздері бейнелеген суретте, өздерінің сезімдері қалай көрініс тапқандығы жөнінде айтуларына болады. [40, с.75].

Әр түрлілік үшін, бұл жерде тек ғана түрлі-түсті қаламдармен ғана емес, сонымен бірге борлар, бояулар және саз балшықты да пайдалануға болады. Бұл жерде қай кезде болмасын, ең бастысы, өздерінің сезімдеріне ерік беріп, өз еңбектерінен өздері туралы азда болса, жаңа ақпарат алуға ұмтылу. Әр адам бұл тапсырманы өздерінің қиялдарын оятып, ішкі қалыптарын бейнелерде көру үшін қолданады.

Жеке сурет салудан жұптасып сурет салудың өз ерекшелігі де бар. Осыған мән берсек.

Мақсаты. Бұл тапсырма жеке тұлғалардың арасындағы шиеленісті зерттеуге жақсы көмектеседі.

Қажетті уақыт. 0,5-1 сағат.

Қажетті құралдар. Қағаздар, түрлі-түсті қаламдар және борлар.

Дайындық. Әдейі ұйымдастырылған дайындықты қажет етпейді.

Процедура. Әрбір топ мүшесі өзіне жұп таңдайды. Ескертетін жайт, ол өзіне жұп ретінде, кіммен қарым-қатынасы анықталмаған, өзі жақсырақ танысқысы келетін адамды алады. Екеуінің арасына үлкен қағаз жазады, әрқайсысы өзіне қажетті көптеген түрлі-түсті борларды алады. Олар қағазды бірлескен шығармашылығының кеңістігі ретінде қабылдап, жұмысты серіктер бір-бірінің көзіне тіке қараудан бастауы керек. Осыдан соң, үлкен қағазға өздерінің үнсіз спонтандық сурет салуда сезімдерін бейнелеуге кіріседі. Олар қарым-қатынасқа тек фигура және сызықтар, түрлі –түстер арқылы ғана түседі. Сурет салуды аяқтаған соң, жұптар өздерінде болған әсерлер туралы пікір алмасады. Олар жұптарының суретіне қарағанда, өздерінде болған эмоцияналды реакциялар туралы, екеуінің суретіндегі сәйкестіктерге, мінез-құлық ерекшеліктеріне, авто демонстрация етіп отырған топтағы әр серік өзінің серігі туралы жаңа бірнәрсе білуге ұмтылуы қажет.[41, с.122].
Топтық сурет салу

Топтық сурет салудың өзіне тән ерекшеліктерін ескерсек, онда жұмыстың сапалы өңдеуіне өз ықпалын тигізеді.

Мақсаты.Бұл тапсырма топ мүшелерінің шығармашылық жұмысқа әркім өз үлесін енгізуге болады. Бұл топтағы рөлдік қарым-қатынасты және қатысушылардың индивидуалді тәжірбиесіне басқалардың әсерін айқындау үшін күшті тәсіл болып табылады.

Қажетті уақыт. 1сағат.

Қажетті құралдар. Қағаздар, түрлі-түсті қаламдар және борлар.

Дайындық. Басқарушы топтық арт-терапия динамикасы туралы кішкене болсада елесі болуы керек. Барлығы дөңгеленіп отырып, әр адам не қажет деп тапса соны бейнелеуді бастайды. Басқарушының сигналына кейін, барлығы өздері бастаған суреттерін сол жақтағы көршісіне береді де, оң жақтағы көршісінің бастаған суретін алады. Осыдан кейін, әркім алған суреттерін өз суреттері сияқты ары қарай жалғастырады, оған өздері қалаған өзгертулермен, толықтырулар енгізе алады. Келесі сигнал берілгенде, тағы сол секілді, сол жаққа суретті береді де, оң жақтан алған суретті жалғастырады. Әр топ мүшесі өзі бастаған суретті алмайынша осылай жалғаса береді. Қатысушыларға өздері бастаған суреттердің қалай жалғастырылғанын қарағанда өздерінде пайда болған сезімдерді ұғынуға ұмтылулары керек. Әр топ мүшесі суретті сол күйінше қалдырады ма жоқ, әлде өзгертулер енгізеді ме, оны өзі біледі. Топ мүшелері өздері жасаған жұмыстарынан алған әсерлерді талқылайды. Бірлескен сурет салуда, қарама-қарсы нұсқасы ол қатысушылар ортақ бір композицияға өздерінің үлестерін қосады. Сонымен қатар, әрбір қатысушы өздерінің көңіл күйлері туралы топпен бірге ортаға салады. Әрбір қатысушының топтық тәжірбиеден алынған жұмысқа өзінің жеке қатынасын білдіру арқылы жұмысты аяқтаймыз. [44, с.125].

Мысалы, дәптер бетіндегі "серуендеу" қатысушыларға өздерін жалғыз әріппен белгілеп, парақтың аумағы мен шекарасынан шығып кетпей, белгіленген территорияда "серуендеу" ұсынылады. Арт-терапевттің белгісімен барлық қатысушылар тоқтап қалады. Осыдан кейін кім парақтың қай жерінде орналасқаны талқыланады. Кейбіреулер кеңістікті жақсы сезбейді және олардың "әрпі" қай жерде - парақтың басында ма, әлде соңында немесе шетінде орналасып тұр деген сұраққа жауап берген кезде қателеседі. Мұндай құбылыс дисграфиямен ауыратын балаларға тән. Жаттығуларды қайталаған кезде қатысушыларға, яғни "әріптерге" сөзге, есімге бірігуді ұсынуға болады. Сонымен қатар, оларға сапқа тұруды, дөңгелек, төртбұрыш, т.б. фигураларды жасауды ұсынуға болады. Осы арқылы арт-терапиялық кеңістік дұрыс игеріліп, кеңістікте қиялдау жетіледі. "Серуендеу" ерік болуы мүмкін. Жаттығудың мақсаты - бөлменің белгілі-бір аумағындағы түрлі қимылдар (бірқалыпты және кенет, ақырын және тез) кезінде өзіне көңіл аударып, өз денесін сезіну. Ақырындап жаттығу күрделене береді. Мысалы, серуендеп жүріп қатысушылар вербалды емес тәсілдерді (жест, мимика, күлімдеу) қолдана отырып кездесуді имитациялау. Келесі тапсырмада әр кездесу ден кейін қозғалыстың бағытын шұғыл өзгерту керек. Мысалы, арт­терапевттің нұсқауымен 90 немесе 180 градусқа бұрылу, отырып тұру, секіру, т.б. Осылайша дайындаушы жаттығулардың барлығы сезімдерге, эмоциялық күйге назарды шоғырландыруды жүзеге асырады. Джейн Райнның сөзі бойынша бұл әрбір қатысушыға өзін айқындаудың бағытын өзі анықтауға мүмкіндік береді. Бастапқы кезде жетекші сурет салу немесе басқа да шығармашылық іс­-әрекетпен айналысу арқылы қатысушылардың өзін айқындаудың еркіндігіне қол жеткізуге көмектесуі керек. Автордың көрсетуі бойынша тапсырмалар қорқынышты тудырмауға, сананың бақылауын әлсіретуге және қатысушыларға өздерінің ішкі күйін көрсетуге көмектеседі. Көніл күйді, өз қиялынан бір нәрсені немесе махаббат, жек көру, сұлулық, еркіндік туралы өздерінің түсініктерін бейнелеуді сұрауға болады. Тапсырманы орындап болған соң қатысушыларға өздерінің қайғыруларын айтып беру ұсынылады, қиялдағы ойларды бейнелеу кезінде басып отырылған эмоциялар көрініс табуы мүмкін. Осындай жағдайда топ болып жұмыс істеуге болады.

Пластилинмен және түсті қамырмен жасалатын жұмыс.Қамыр кішкентай балалар үшін қолайлы әрі қауіпсіз материал болып табылады. Осы жаттығуды агрессивті эмоциялар, деструктивті мінез-құлық, қорқыныш терапиясында қолданған пайдалы. Бастапқы кезде белгілі бір түсі бар қамыр немесе пластилиннен келісті форма жасау ұсынылады. Кейін көңіл-күй түсіне сәйкес қатысушылар топқа бірігеді. Әркім өз оқиғасын айтып береді. Кейін индивидуалды жұмыстардан бір түсті ұжымдық композиция жасалады (Тақырыптар: «Менің әлемім», «Менің жан дүнием», «Пластилиннен жасалған кала», «Пластилинді жұмақ», т.б.). қатысушылар өнімінің тақырыбы мен сюжетін, атын өздері ойлап тапса дұрыс болады. Материалдардың иілімділігі жұмыска көптеген өзгерістерді енгізуге, сәйкесінше эмоциялық көңіл-күйді түзетіп жақсартуға жағдай жасайды. Жағымсыз эмоциялар топтың жағымды, тілектестік атмосферасында еріп, жоғалып кетуі мүмкін. Осындай мақсатта терапия ұжымдық форма жасаумен аяқталады, яғни жеке пластилиндік фрагменттерден бір түсті «Көңіл-күй шарын» жасау. Осы жаттыудың басқа түріндегі нұсқay нақтырақ болуы мүмкін: 1.белгілі бір көңіл-күйді бейнелеңіз (немесе өзіңіздің қиялдарыңызды; бақыт, сұлулық, махаббат, еркіндік, сезім, т.б. туралы түсініктеріңізді). 2.өзіңіздің «мен» бейнесін жасаңыз (субтұлғаны). метафора қолдану арқылы пластилиннен өзіңіздің ұнайтын және ұнамайтын қасиеттеріңізді бейнелеңіз презентациялаудың кез келген түрін қолдана отырып пластикалық бейнеде көрініс табатын өзіңіздің қайғыруларыңызды бейнелеп беріңіз. Пластилиннен, қамырдан, саз балшықтан форма жасау көркемдік бейненің символдық мәні мен түрін өзгерту! Мүмкін, сондықтан да ол өзге координат жүйесінде жаңа «Мен» бейнесін, өнімді қарым-қатынасты, тұлғаның құндылықтарын модельдеуге көмектесетін тиімді арт-терапиялық тәсіл болып табылады.

Осы жаттығуды екі кезең бойынша өткізген дұрыс. Бастапқыдан қатысушылар А4 парағына абстракты түрде сызықтар мен формалар арқылы өз тәжірибесінен белгілі ең жақын сезімдерді жай қаламмен бейнелеуі керек. Мазасыз және тұйық балалармен жұмыс жасаған кезде АЗ форматын, көркемдік көмірді немесе сангинаны қолданған дұрыс. Бейнеленген сезімдердің атауы суреттердің екінші бетіне жазылады. Кейін әр бейнеге сәйкес түсті таңдай отырып суреттерді бояу қажет. Бұл жаттығу көркем түрде теренде жатқан сезімдерді бейнелеуге, яғни іштей серпіліске жетуге көмектеседі. Бұл өздерінің эмоцияларын ұстай алмайтын және агрессия немесе деструкті мінез-құлыққа бейім субъектілер мен жұмыс жасағанда пайдалы. Психологтың міндеті өздерінің сезімдерін шынайы білдіруге және басқаларға қатысты сыйластықпен қарауға түрткі болу. Балаларға сезімдер мен моральді байланыстыра білуді үйрену керек. Біртіндеп өзінің басым сезімдерін зерттеуге және анализдеуге қажет құнды тәжірибе мен батылдық жиналады. Осындай сезімдерді үғынуға көмектесу арт­-терапиялық ойындар мен жаттығулардың психотерапиялық қорын құрайды. Себебі ұғынылған және ұғынылмаған эмоциялардың арасындағы конфликт невроздардың негізі болып табылады.

Бұл негізіен кооперпацияға арналған жатгығу. Жатгығу cәтri болу үшін әр ойыншы бірін-бірі жан тәнімен түсінісуі керек, нәтежиесінде ойынның баяу жүруіне қарамастан олар бір ритмге және бірдей жағымды көңіл күйде болуы керек. 1.Ойыншылар шағын 5-6 адамнан тұратын топқа бөлінеді. Әр топ өздерінің шеңберлерін жасап бір басшы сайлайды және ол жоғары дауыспен үшке дейін санау керек. Топ басшы «3» деп айтқан cәтre қалғандары бірдей түсті айтып хормен айту керек. Мысалы: қызыл, қара, көк. Ойынның мақсаты - әр топтың мүшелері алдын ала келіспей ақ бәрі бірдей түсті айтуында. Осымен қоса мына шартгарды орындау керек: ойыншылар бір түсті екінші рет қайталамау керек. 2.Жатгығу барлық ойыншы бірдей түсті айтқанда бітеді. Жалпы алғанда, ұсынылған жаттығулар жан-жақты болып табылады. Олар айна секілді шынайы өмірдегі адамның мінез-құлық моделін бейнелейді. [47, с.177].

Олар төмендегідей:

-студиялық ашық топ

-өзгермелі (аналитикалық) топ

-тақырыптық топ

Бұл топтың атауы, яғни “ашық” сөзі, белгілі –бір құрамы жоқ деген мағананы білдіреді. Топтың жұмысына қай уақытта болмасын келушілер қосыла алады. Онымен қоса, мұндай топтың қатысушылар кез-келген уақытта оған келуін тоқтата алады. Бұл топтың “студиялық”деп аталуының себебі, оған қатысушылардың көркем жұмысы, шығармашылық студияның жұмысын еске түсіреді. Студиялық топты «құрыстырылмаған»деп те атайды.

Студиялық ашық топтарда сабақ әдейі жабдықталған, белгілі-бір орын саны бар, шығармашылық жұмысқа индивидуалды құралдар жиыны бар, кабинет-студияларда жүргізіледі. Кабинет-студияларда демалу орындары арнайы креслолармен, шайға, кофеге арналған орындықтар, мына жағдайларда студияға келушілер, жұмыс кезінде болатын үзілісте, бір-біріне кедергі келтірмей, қарым-қатынас жасауы үшін жасалған.

Жұмыс алдында топпен жұмыс жасаушы психотерапевт (немесе осындай топпен жұмыс жасайтын маман) берілетін тапсырманың жүргізілуінің жалпы ережесін түсіндіреді. Терең психотерапиялық жұмыс студиялық амалды қолданғанда келсім-шарттың қортындысы қаралмайды. Сонымен бірге психотерапевтің көздегені, бұл жұмыстың дәстүрлі шығармашылық студиялардан айырмашылығы бөліп қарағанда жалпы мақсаты “еркін шығармашылықта өзін көсету” топ мүшелерінің сезімдерімен ойларын және фантазияларын таңдамалы іс-әрекеті арқылы көрсету. Кей жағдайларда әсіресе психотерапевт топтың өкілдерімен индивидуалды раппорт құруды көздегенде және белгілі-бір интервенциялар мен вербалды кері байланысты, оның ішінде топтық талқылауды, ол топтың іс-әрекетінің “психотерапиялық бағытын” көрсетуі мүмкін, яғни студияның келушілерінің көркем шығармашылығы, олардың өздерінің сезімдерін, ойларын және қиялдарын сурет салу формасында өрнектеуі топ өкілдерінің психикалық мәселелерінде және эмоциялық қалыптарының тұрақтануына немесе белгілі-бір емдік әсері болуына әсер етуі мүмкін. Психотерапевт топ мүшелерінің жүріс-тұрысы туралы жалпы ережені және басқалардың “жеке кеңістіктерін” сыйлау қажеттілігін айтады. Бұл олар художестволық шығарма процесіне кедергі жасамауы керек және олардың жұмыстарына баға беруге тырыспауы қажет, әрине топтық талқылау ұйымдастырылмаған жағдайда дегенді білдіреді. Сонымен қатар психотерапевт топ мүшелеріне мен сендердің жандарыңдамын, сендерге қажет жағдайда қандай көмек болсада, беруге даяр екендігін айта алады. [37, с.218].

Осыдан кейін ол студияға келушілерді жұмыс жасауға шақырады. Қанша дегенменде олар әртүрлі темпте жұмыс жасағандықтан дайындалу деңгейлерімен ерекшеленеді “еркін шығармашылықта өзін көрсету” психотерапевт жеткілікті нәзіктілік көрсетіп, қажет жағдайда топ мүшелеріне жеке көмек олардың іс-әрекет құрылымынан көрініс табатын, эмоцияналды мәнерлі фасилитация, эмоцияналды қолдау және т.с.с. Мұның барлығы топ мүшелеріне өздерін қауіпсіз сезінуге, өздерінде болатын қорқынышпен, сенімсіздікпен куресуге және көркем жұмысқа өтуге көмектеседі. Әртүрлі ерекше көрсеткіштерді топқа клиент таңдағанда есепке алады, тапсырма іс-әрекеттің шарттары ерекшеліктері, мінез-құлық ережелері, жұмыстың дайындық кезеңі, индивидуалды арт-терапиямен салыстырғанд ұзақтылық өте аз мөлшерде топ мүшелерінің өз сезімдерін залалсыз ретке келтіру, қажеттіліктерін және қиялдарын мінез-құлықтарында өте аз деңгейде көрінеді. Психотерапевт топ мүшелерінің мінез-құлықтарын бақылай отырып, кейбіреулерінде өте күшті эмоцияналды көріністер, олардың жұмыстарына кедергі жасайтындай болса, ол адамға ескерту айтылады, кей жағдайда топтан қуылады [39, с.35].

Басқаларының бәрінде, студиялық жұмыс кезінде көздегені, демократиялық атмосфера және психотерапевтің дерективті емес амалды қолдану. Ол жеке көркем жұмысқа топ мүшелерінің өте қатты қызығушылығын тудыруға талпынбайды, кей жағдайда оларға студия атмосферасында кішкене болсада, көркем іс-әрекетке араласуы өздерін тиімді болады. Осыған қарамастан топ мүшелерімен вербалды контакт, көркем жұмыс өте аз, ал топ ашық болғандықтан, сәл уақыттан соң, белгілі-бір мәдениет қалыптасады. Бұл ең бастысы, символдық деңгейде топ мүшелерінің қарым-қатынасына байланысты, олардың өздері жасаған бейнелері, вербалды емес мәнерлі үзіліс кезеңінде болатын қарым-қатынастан айқын көрінеді.

Жүргізілу тазалығы, сессияның ұзақтылығы бұл қолдануда, топтық арт-терапия формасында сияқты, олардың ұзақтылығы да әртүрлі. Уақытша нәзіктігінің шекарасы, топтық арт-терапияның формасы, ұзақ мерзімді жұмыспен оны қысқа мерзімді курстар түрінде қолдануға рұқсат етеді. Көбнесе, бірақ мұндай топқа қатысу мерзімі алдын-ала айтылмайды. Көптеген нәрсе жұмыстың жүргізілу шартына, (стационар, психотерапиялық жасырын әлеуметтік орталық базасы және т.с.с.) топ мүшелерінің көркем шығармашылық сабақтарының ұзақтылығына түгел қызығушылықтарына байланысты болады. Сонымен қатар, гетерогендік құрамды есепке алғанда, көптеген ашық топтарда мүшелерінің өзіндік шығармашылық іс-әрекетке, қабілеттіктері әртүрлі оған жетудегі нәтежелерге байланысты олар біртіндеп топтан шығып кете алады.

Ашық студиялық топтар дәстүрлі түрде арт-терапияның дамуында көп кеңістікке таралған және бұл іс-әрекет арт-терапиялық бағыттың пионерлерімен байланысты мысалы, А.Хилл және И.Чампернон. Осыдан кейін, бірақ топтық арт-терапияның бұл формасы, белгілі деңгейде басқаларымен ығыстырылған, гуманистің және отбасылық психотерапия принциптері, өзгермелі амалды қолдана бастауымен байланысты және т.с.с. топтық арт-терапия жұмысының іске асуына, психотерапевтік әсер ету факторына, қосымша жүргізіліп отыруы керек. Осыған қарамастан, топтық арт-терапия формасын дәрежелі клиенттерге қолданғанда, олармен жеңіске ең бастысы, басқа арт-терапиялық топтарға қатысу, қатысушылармен өте тар қарым-қатынасқа түсуді шамалағанда, өте көп қиындықтарға байланысты (мысалы, созылмалы психикалық бұзылулары бар емделушілермен ) және басқа клиенттермен, жұмыс кезінде ең бірінші орында жоспарда даму, олардың шығармашылық нышандары әртүрлі құралдар қолдану, индивидуалды шығармашылық стилі және басқа жағдайларда болады.

Бұл топтың атауы білдіретіндей “жабық” сөзі, бұл барлық жұмыс процесінде қатысушылар құрамы тұрақты болып қалады. Динамикалық (немесе аналитикалық) деп аталу себебі, бұл топтық арт-терапияның дамуындағы бұл формасына психодинамикалық бағыт көп әсерін тигізген. Сессияның құрылымдық дәрежесі, ұзақ жұмыс істеу барысында жоғары болмайды. Топ мүшелерінің әрекеттері маңызды болжауды қажетті спонтандықты және минимум психотерапевт жағынан дерективтілікті қажет етеді.

Динамикалық топ ол комплекстік топтың жұмыстық формасы өзі индвидуалды топ мүшелерінің таңдама бірлігін, оған қоса, олардың вербалды коммуникасиясын қажет етеді. Вербалды коммуникация топтық талдау шеңберінде, сонымен бірге, таңдамалы жұмыс топ мүшелерінің іс-әрекетінен ойындарынан, драмалық қойылымдарынан, рөлдік диологтарынан, дене бағыттық мінездеме тапсырмасынан және т.с.с. жүзеге асады. Сессия барысында топ мүшелерінің тереңге батырудан бірнеше рет өту таңдамалық және басқарма шығармашылық түрлері, іс-әрекеттің белсенділік басшымен де және бір-бірімен де әрекеттестікте болады.

Сессия барысында жалпы белгілі-бір жоспарға сәкестендірілмейді, топ мүшелерінің өзекті қалыптары және қажеттіліктері ескеріледі, сонымен қоса, осындай атмосфереда, белгілі-бір нақты уақытта, оны болжауға келмейтін етіп жасайды. Бұл белгілі-бір деңгейде, басқа емес сол топ өзімен бірге “ашық”, “тірі” құрылымдық-фуникцияналды организациялық қозғалмалы даму жүйенің мінездемелік ерекшеліктеріне, топ мүшелерінің детерминантық мінез-құлқына және жалпы факторлық жүйелерге байланысты. Есепке алуға тиісті шарты жағдай күшіне, жүйелік мінездемелер және тапсырылған жұмыс мұндай топтарда, сессия барысында ерекше әртүрлі оның мүшелерінің психикалық тәжірбиесінің аспектілері, ұғынықты сонымен бірге, ұғынықсыз психикалық процестер бейнелеулерінде көрінуі. Олардың кейбіреулері ішкі жеке тұлғалық процестерге, біреулері-тұлғааралық, үшіншілері-жеке топтыққа жатқызылады. Осы уақытта осындай топ мүшелерінің жоғарғы деңгейдеге тәуелсіздіктерін сипаттайды, және өзіндік сақтаумен ұқсастырумен сипатталады. Олар өздерінің іс-әрекетін және топтық жұмыстың жүргізілуіне бақылау жасауға мүмкіндіктері бар. Олар қандай деңгейде, қандай сәтте топтық процестерге қосылу керек, қашан оларға белгілі –бір мінез-құлық еркіндігі берілетінін өздері шешеді.

Топтық арт-терапияның бұл формасы қатысушының қатты рөлдікбөлінуінің топтың мүшелері еркін бірінен-екінші рөлге еркін өтуге, іс-әрекетінде сезілуі, басқалардың көркемдік өнімін айтуының және мінез-құлқының әртүрлі тактикасы мен стратегиясын сезінуі, онымен бірге, жеке тұлғаның латентті немесе альтернативті сапаларында бейнеленеді. Динамикалық топтық процестерге ең көп әсер ететін осы түрдегі жұмыстардан көркемдік мәнерлі фактор болып табылады. Ол белгілі-бір деңгейде өзіндік жанама түрде әрекеттестік топ мүшелерінің бір-бірімен немесе әртүрлі қобалжулар, қажеттіліктер және қиялдарын көрсетудің құралы болып табылады. Осыны есептегенде, таңмалы өнім өзіне көптеген әртүрлі бейне мағыналарды қосып ішкі тұлғаға, тұлғааралық мағыналарға (әлеуметтік) топқа қатысушылардың тәжірибелерін қосып алуды. Сонымен бірге жұмыс барысында топ мүшелерінің әртүрлі бірлескен көркемдік және басқа шығармашылық жұмыстың солардың арқасында бір-бірімен тығыз әрекеттестікте болады. [21, с.136-138].

Динамикалық топта белгілі-бір мәдениет тез құрылады, олардың іс- әрекетімен және айтуларымен ғана емес, сонымен бірге олар жасаған көркем бейнелерінде көрінеді. Әр қайсысы ол мәдениетті басқаларының жұмыстарын сезе отырып және өздерінің жұмыстарының басқаларға әсерін көре отырып сезінеді. Арт-терапиялық процесте көркем бейнелері және аса айқын куәлік өздерінің және топтық тәжірбиеден материалдыққа айналады. Көркем мәнерлі топ мүшелерінің осы берілген жұмыстың формасында деңгейлік мінезі айқын, жақсы байқалады. Көптеген онымен байланысты феномендер белгілі мөлшерде жанама түрде басқалардың көркем іс-әрекетінің, ол ненің арқасында, орын күшті әсер “жинақ” аффекіттік көркем өнімі, ал кей жағдайларда феномен ұйымдық ретке келтіру өзіндік әртүрлі сезім шығарма түрімен бірге немесе топ мүшелерінің мәнерлі мінез-құлығы. Мұның барлығы “ұстап тұру” сезімдері топ мүшелерінің психотерапевтік кеңістіктегі шекарасы және белгілі-бір “қауіпсіздік техникасын” сақтау қажеттілігіне сүйенген.“Ұстап тұрудың” осыған байланысты белгілі факторлары мыналар:

Терең жеке психологиялық дайындық және басқарудың жоғарғы деңгейдегі мамандануы, оған мүмкіндік беретін барлық нақты сезіну, сонымен қоса жеткілікті өзіне-өзі бақылау жасау және объективті бағаны сақтау.

жеткілікті жоғарғы деңгейдегі коммуникативтік, эмоцианалды-еріктік және когнитивті топ мүшелеріне мүмкіндік беретін, олардағы бар жеткілікті психологиялық қорғаныс механизмдері және жеке айқындылықты сақтау қабілеттілігі.

-топтың жабық мінезі.

-сессияның нақты кеңістікті-уақытты шекарасы.

-жоғарғы деңгейдегі жеке жауапкершіліктің сессия барысында топ мүшелерінің, не болып жатқандардың барлығына және топтық жұмыстың шығу ережесі жақсы түсінікпен қарауы.

-психотерапевтік келсім-шарттың қортындысы.

Осыған қарамастан, жұмыс барысында динамикалық топтық мүмкіндік тууы мүмкін қолдауда жүргізілген белгілі-бір интервенцияналді немесе қабілеттілік реттеу мінез-құлқы топ мүшелерінің және олардың ұстап қалуы шекаралары “психологиялық кеңістігі”. Мұндай интервенцияларға жекелегенде мүмкін мыналар болар:

1.психотерапевтік қолдануларда залалсыз көркем жұмыс барысында интерпритация және вербалды кері байланыс, оған қоса сессия соңындағы өткізілетін жоспарлағандай-ақ, онда да ретсіз талқылаулар.

2.оның эмоцияналды қосылулары, керек топ мүшелеріне мақсаты немесе эмоцияналды экспрессия фасилитациясында қолдау.

3.психотерапевтің құруымен таңдамалы іс-әрекеті және мінез-құлығы сол немесе басқада топтағы қатысушылары мына жағдайда олар бақылау жасай алмайтын жағдайда, импульсивті, хаотивті немесе деструктивті мінезі.

4.психотерапевпен белгілі-бір мінез-құлық моделінің белсенді құрылымы.

Топтық арт-терапияның бұл формасын қолдану жоғарғы профессияналдықты, нәзіктік және жүргізе алу, кең репертуарды, әртүрлі қабылдауларды керек етеді. Осы уақытта динамикалық арт-терапиялық топ мүшелерінің қанша интервенцияға жүргізушіге қалай әсер топтық процескеде әсері сондай, ол сол көру қабілеттерін иеленіп, қатысушының әртүрлі жеке реакциясы және көп түрлі шығатын динамикалық топтық интерактивті процестер психотерапевт “артқы жоспарға айналып өте алу” және оларға араластырмай “олармен бірге жүру” жасай алуы, білуі керек. Рутан және Стоун атап көрсеткендей, “динамикалық психотерапевт топтық процесті инцироват етуге емес, жасай алуға талпыну керек.Олар өздерінің беделдерін психотерапевтік кеңістік және белгілі-бір ереже жүйесін қолданған.Осы уақытта топ мүшелерінің қиялдарының оянуына регрессияға сәйкес келетін дерективті емес лидерлік рөлді жасайды.Психотерапевтің басты қызметі, осы бейнеде шекараны қолдауына және құрамға негізделеді Бұл шекаралар жеткілікті жылжымалы және айтарлықтай емес осал, өтіп жатқан құрылымдық топтың процестері және қауіпсіздік сезімдері болуы керек. Осы өлшемде «пісіп жетілу» топтық және қалпы және құндылығы топ мүшелерінің шекараға деген қарым-қатынасы өте нәзік болады. Бұл бірақ, қажетті “ұстап тұру” және психотерапевтік өзіндік талдауы, топтық процестермен және болатын іс-әрекетпен топ мүшелерінің сезімдеріне байланысты. Әрине олар нақты топтық процестердің индикаторы және топ мүшелерінің қалыптары, тағы бір топқа әсер ететін негативті факторы болуы мүмкін. Динамикалық арт-терапиялық топтың практикалық жұмысы психотерапевт жағынан әртүрлі деңгейдегі еліктіргіш топтық процестерге, оның қатарында зиянсыз қатысушылардың таңдамалы іс-әрекетте формасында жасауда жеке немесе жұмыс, ойындарда драмалық қойылымдарда және т.б. шығармашылық іс-әрекетте түрлерінде. Көптеген жағдайларда, бұл тек құрылыстық жәнеде т.б. рөлдік моделдері сонымен бірге, топта не болып жатқанын сезіну және топ мүшелерімен әрекеттесу арқылы вербалды кері байланысты пайдалана отырып сенсомоторлық амалды, проективті-символдық және рөлдік коммуникация оған көмектеседі.[48, с.603].

Жұмыс барысында динамикалық арт-терапиялық топтарда психотерапиялық өзара әрекет көркем мәнерлі факторы, психотерапиялық қарым-қатынас факторы және интерпритациялық фактор және вербалды кері байланыс бірақ бұлардың динамикалық арт-терапиялық топтарда көрінуі, индивидуалді арт-терапиядағы бұл факторлардың көрінуінен әлдеқайда (жоғарғы) жақсы.

Динамикалық топтан жұмыс белгілі-бір жағдайларды қажет етеді: мысалы, студиялық жұмыс жағдайынан айырмашылығы, студиялық топтан сипаты жағынан бірдей орындықтар немесе мольберт және жеткілікті орын, вербалды талқылау болмауы және динамикалық топта жұмыс істейтін орын мүмкіндігіне қарай екі жұмыс жасайтын зонасы болуы қажет,“жаман, лас” таңдамалы жұмысқа арналған, және таза іс-әрекеттің басқа түрлерін талқылауға арналған (мысалы, физикалық тапсырмаларды) мүмкін болмаса, онда ол жерді қайта құруға жіберілуі тиіс және белгілі-бір жағдайларға, мақсаттарға жұмсау үшін қолданады. Сонымен қатар, студиялықтан қарағанда, динамикалық жұмысқа арналған үлкен әртүрлі орынның таңдамалығы мүмкіндігі болуы керек. Осыны есепке алғанда, динамикалық топтық жұмыс барлық уақытта іс-әрекеттің бірлескен екі және одан көп адамнан және олардың кең орындарда осы кабинеттің кеңістігі әртүрлі құралдарды қолдану және көркемдік формасы және басқа шығармашылық мәнерлі территориясын және “жұмыстың тәртіптілікпен” жасалуы, едендер және қабырғалар олардың үстіңгі беті тез тазаланатын және тез жуылатын болуы керек. Болмай жатқан жағдайда кабинеттің бір қабырғасы болсада бос болуы тиіс, оған жасалынып біткен жұмыстарды ілуге болатындай немесе үлкен қағазға бірлескен сурет салу техникасын қолданады. Динамикалық топтар басты түрде шекаралық психикалық бұзылулары бар клиенттермен жұмысқа сәйкес келеді.Осы уақытта жоғарыда көрсетілгендей студиялық топтарды сипаттағанда, динамикалық тәсілдің элементтеріде қолданылуы мүмкін жәнеде басқада категориялы клиенттермен, олардың қатарында психотриялық пациеттермен, аддиктивті бұзылулармен, жанұялық психотерапиямен, және т.б.

Интерактивті топтардағы жүргізушінің басты қызметін Д.Уоллер келесілерден көреді:

-құрудағы және топтық шекараларды белгілеуде (іріктеу жолымен және топтың мүшелерін даярлауда, бөлмені жабдықтауда және т.б.)

-мұндай топтық мәдениетті қалыптастыруда, мынадай сипаттамалармен ерекшелен жоғары деңгейдегі өзара толеранттық және топтағы қатысушылардың бірін-бірі қабылдауы;

-олардағы топ мүшелерінің қабілеттілігін, топтағы жаңалықтарды және болатын процестерді түсіну;

-топ мүшелері жеткен өзгертулер туралы ескертулер;

-стимулияция кезінде өзі жасаған істеріне, әрекеттеріне жауапкершілік алу:

-жүргізу кезінде (бастысы бойыншаалдын алу) қажетсіз көріністер, мыналар сияқты виктимизация, санасыз сезіну, уақыттан бұрын терминация (белгілі-бір) бөлек қатысушылар, корректтік емес кері байланыс және басқалар; пассивті қызығушылық және үнсіз қатысушылардың шығармашылық іс-әрекеті және қарым-қатынасы;

-топтық күштеу топтасқан көңіл аудару жолымен топ мүшелерінің арасында болатын ұқсастықтар;

-нақтылағанда топтың мүшелеріндегі үмітті жағымды өзгертулері;

Д.Уоллер ескертеді, кейбір жағдайларда, топтың мүшелері көптеген сандық бейнелерді тудырады, сонымен бірге талқылауға өздерінің ойларын айтқысы келмейді “қайта жұмыс” жүргізілуі мынадай позицияны алуына болады. Психодрамалық позициясын еске түсіруде “интерактивті арт-терапиялық топтық драмалық сипатының көрінуі және жүргізуші әсіресе топтық шекараның сақталуын жақсылап қадағалау және топтың мүшелерінің басқа белсенді деңгейге өту немесе өзіндік ашылу процесін тездету болып табылады.

Тақырыптық топ көптеген жоғарғы деңгейде құрылымды сессия барысында студиялық және динамикалық топтармен салыстырған есептеледі. Бұл басты түрде фокусировканың есебінен топ мүшелерінің белгілі-бір оларға маңызды тақырыптар немесе техникалық таңдамалы мінезі. Барлық жағдайларда тақырыптық топтар жартылай ашық болып есептеледі. Бөлек топқа қатысушылар жұмысқа белгілі-бір кезеңде қатысуын тоқтата, осы уақытта топқа жаңа мүшелер қосыла алады. Бұл мүмкін тек күштегенде, тақырыптық топтың жұмысы динамикасы болмайды тек динамикалық топтарға ғана тән. Оның көп құрылымдық динамикалық топпен салыстырғанда, топтық динамикаға тежегіштіқ әсер етеді. Ережеге сай, тақырыптық топтар үздіксіз уақыт бойы жұмыс істейді, топ мүшелеріне қатысты нақты мәселені шешуге бағытталады. Тақырыптық топтың іс-әрекетінің негізделуі кең әртүрлі жинағы психикалық және психотерапиялық теория жинағы қолданады. Топтық арт-терапия пайда болуына гуманистік бағыт көп әсер етті. Бұл қаралады, мысалы, сессия барысында тақырыптық топтарда өзіне тән сипаты, “күтуші топ” үш жақты құрылымды, ал қатысушылардың көп көңіл аударады, ең бастысы мына контекстке бағытталады “осында және қазір”. Сонымен қоса, теориясымен практикасында тақырыптық арт-терапиялық топтарға отбасылық, ойындық, кризистік психотерапия және т.б. бағыттар көп әсер етті. Сол уақытта бұл әсерлер реттейді спецификалық контексте топтық арт-терапиялық жұмыстар, бұл оларды өздерін нәзік санауға, индивидуалды көркем шығармашылық интерактивті топ мүшелерінің орентациясы олардың белсенді вербалды және ойынды әрекеттестікке рұқсат етеді. Тақырыптық бағыт топтық арт-терапия кең көлемдегі клиенттерге қолдануға болады, бұл мынамен байланысты: топтық құрамның тәуелділігімен және тапсырылған жұмыстар, сол болмаса келесі бір тақырыптар және іс-әрекет түрлері, сенсомоторлық дағдыларды дамытуға бағытталған вербалды емес ойлау, ес және зейін немесе сол және басқа аспектілерін, топтың мүшелерінің тәжірбиесін және олардың қарым-қатынас жүйесін зерттейді. Осыған қарамастан мұндай топтың клиенттері өте аз шамада, түсіну және сақтау кейбір белгілі ережелерді және вербалды әрекеттестікке қабілетті болу және белгілі-бір тақырыптарда және тапсырмаларда фокусировканың болуы.

Тақырыптық бағыт топтық арт-терапия, динамикалық немесе студиялық оған қоса әртүрлі вербалды топтық және отбасылық психотерапияның түрі депте санауға болады.

Либманн тақырыптық бағытты қолданып ақтауға болатын келесі жағдайларды бөліп көрсетеді:

-топ мүшелерінің шешім таба алмауы әсіресе жұмыс басында;

-топ мүшелері арт-терапиялық топтық жұмыстар таныс емес және басты түрде олар өз мектептегі бейнелеу сабағынан алған әсерлеріне бағытталады;

-топ мүшелері топта өздерін өте жаман сезінеді;

-уақытша арт-терапиялық жұмыстардан шеттетілуі болуы мүмкін (мысалы, емделушілердің қысқа уақыт стоционарда болуына байланысты.) зейінді белгілі-бір тақырыпқа немесе мәселеге шоғырландыруға мәжбүр ету;

-топты шоғырландыру қажет;

-топтың мүшелеріне таңдау және оларға өздеріне маңызды сұрақтарды айыруға мүмкіндік беру;

-топ мүшелерінің өзара активті әрекеттестігін талап етеді;

-топ мүшелерінің ауыр қалыптан шығару өзінің ішкі әлеміндегі және өте белсенді бірлескен әрекеттестікті ояту керек;[41, с.120-122].

Тақырыптық топтарда жұмыс барысында тек таңдамалы іс-әрекет және суреттерді талдау емес, сонымен бірге, әртүрлі денелік бағыт жаттығулары, ойындар және басқа шығармашылықтың мәнерлі түрлері, жекеде онымен қосада қолданады. Бұл арт-терапияның бұл формасын мұны қолданатын барлық мамандарға қолы жететін етіп тек ғана терең дайындығы бар арт-терапия, сонымен қатар барлық уақытта вербалды және отбасы психотерапиясын қолданғанда.

Тақырыптық топтар динамикалық және студиялыққа қарағанда өте қысқа уақыт жұмыс істейді. Кей күндері олар бір күндік кездесулер құрады, мысалы, “топтар демалатын күндері”. Сессия ұзақтылығы жәй 1,5-2,5 сағат құрайды, кей кездері сессия бұданда ұзақтырақ болуы мүмкін. Жұмыс жасау үшін жабдықталған бөлмеде динамикалық топтың жабдықталған бөлмелеріне ұқсайды.

Сессияның мақсаты, мазмұны тақырыптық топтарда олардың қатысушыларының құрамымен анықталады: жасымен, қызығушылығымен, мәдениетімен және әлеуметтік тәжірбиесімен оларға маңызды мәселелермен, психикалық бұзылулар типтерін, физикалық деңгейімен интеллектуалды және коммуникативті шектеу және басқада факторлар.[43, с.245].

Тақырыптық сессия амалын қолданғанда үш бөлікті құрылымнан тұрады және қосады: кіріспе бөлім, топ мүшелерінің таңдамалы жұмысқа дайындықпен байланысты немесе көркемдік белсенді өзара әрекеттің әсері, ойындар немесе денелік жаттығулар; негізгі бөлім, ол тақырып таңдау немесе топ мүшелеріне байланысты пайда болған сезімдер және ойлар, бейнелер визуалді формадағы; қортынды бөлім, болжанатын суретті талдаулар немесе дискуссия сол болмаса басқа тақырыптарға және қысқа сессия жүргізгенге қортынды жасау.

Тақырыптық топтың шартымен мақсатын есепке алғанда, сонымен қатар, қолданыс кезіндегі психотерапевтік мәнерлі және қатысушылардың әрекеттестік формалары ол психотерапевтік әрекеттестіктің әртүрлі факторлардың көріну мүмкіндігіне әкеліп соғады.Сол уақытта сессияның үлкен құрылымдық күшіне динамикалық болмаса студиялық топтармен салыстырғанда, жеке арт-терапиямен, топ мүшелерінің іс-әрекеті спонтанды мінезі төмендеу, ал олардың таңдамалы іс-әрекеті және бағдарларды талқылау, басты түрде, зерттеуге әбден толық белгілі-бір аспектілерді, жеке тәжірбиесіндегі және қарым-қатынас жүйесі. Сондықтан көркемдік мәнерлі фактордың әрекеті және топтық динамикалық феномен мен әртүрлі байланыста, сонымен қатар, топтық арт-терапия формасында төменгі деңгейде байқалады, динамикалық амалды қолданғанға қарағанда. Тақырыптық топтарда азырақ болсада, мәнді және психотерапиялық қарым-қатынас факторына әсер етеді. Топ мүшелерінің өзара бір-бірімен қарым-қатынас және психотерапевтпен тым қатты берілгенде, ол бұл топ мүшелерінің сезінуіне қобалжулардың бейсаналы, латенті қажеттіліктеріне мүмкіндік береді. Мұның барлығы топтық арт-терапияның динамикалық амалдың өкілдеріне тақырыптық амалды сынауға негіз береді, оны өте инвозивті және топ мүшелерінің ішкі әлеміне дерективті түрде енуі деп аталады.

Психотерапевтің қөзқарасы тақырыптық амалды қолданғанда, шын мәнінде көп дерективтілікпен динамикалық және студиялық амалмен салыстырғанда айырылады.

Ол топтың мүшелерінің іс-әрекетін ұйымдастырып, көбнесе ұсынылған тақырыптардың немесе дискуссияларды ашудың бастаушысы болып, өзінің коментарияларын белсенді пайдаланып, топтың мүшелерінің жалған ой- қортындыларын коррелияциялап, кеңес беріп оларға белгілі-бір ақпарат ұсынып, қажет болса сендіруді, иландыруды және басқада психотерапиялық әсер етулерді пайдаланып, тікелей эмоцияналды көмек беріп шартсыз лидер ретінде көрінеді. [44, с.125].
1.4 Тұлғааралық конфликт және оның шешу жолдары
Конфликт латын тілінен аударылғанда кезде қақтығыс деген мағынаны білдіреді. Бұл оппоненттердің немесе субъектілердің ара қатынасындағы қарама-қарсы бағытталған мақсаттардың қызығушылықтардың, позициялардың ойлардың немесе көзқарастарының қақтығысуы. Кез-келген конфликтінің негізінде қандай да бірсылтаудағы қарама-қарсы бағыты бар жағдай жатыр немесе мақсаттарымен тілектерінің және қызығушылықтарының сәйкес келмеуі. Конфликт қиын шешілетін шиеленістер, қарама-қарсы қызығушылықтар түйіскен кезде пайда болады. Конфликт-жеке адам, әлеуметтік топ, социум деңгейіндегі қарама-қарсылық күресінің бейнесі. Сондықтан, конфликт лидерлік қатынастардың нормасы деп айту дұрыс.

Жалпы конфликт дегеніміз-адамдар арасында олардың белгілі бір ойларының, мақсаттарының, мүдделерінің, құндылықтарының және тағы басқа ерекшеліктерінің сәйкес келу, келмеуінен туатын жағдай. "Конфликт" ұғымы И.П.Павловтың ғылыми мектебінен келген "эксперименталды невроз", "қиын күй" деген терминдермен функционалды туыстықта жатыр [26, с.109-110].

Ресей ғалымдары А.Я.Анцупов және А.И.Шипилов былай деп айтқан: "Өмір-бұл күрес, ал күрес-бұл конфликт".

"Конфликт" термині көптеген құбылыстарға таралған. Әлеуметтік конфликт барлық жағынан адамдармен байланысты. Әлеуметтік конфликтте аз дегенде екі қарама-қарсы жақ болу керек. Олардың әрекеттері өз қызығушылықтарына бағытталған, осыдан екі жақтық қақтығыс пайда болады. Сондықтан да барлық конфликтке адамдарды қоздыратын қысым тән.

Әрбір конфликтте оның қатысушылары-конфликттантар болады. Оларда ерік, жігер, сана бар және өз әрекеттерінің мағынасын түсініп, оларға жауап бере алады. Әрбір қатысушы-субъект болып табылады, субъект бір немесе бірнеше адам болуы мүмкін. Қарсы субъекттер бір-біріне оппонент болады, олардан басқа да субъекттер болуы мүмкін. Бұлар бақылаушылар. Бақылаушылар екі жақ арасында бейбіт функцияны атқарады. Бірақ олар тез арада оппонент болып кетуі мүмкін. Конфликт даму үшін инцидент керек. Конфликт пәні әдетте белгілі. Кейде ұзаққа созылған конфликт кезінде оны бөліп қарастыру қиынға соғады, өйткені көптеген толықтырушы мәнжайлар көбейіп кетеді. Сонымен қатар мәні жоқ конфликттер де болады. Егер жағдай айқындалмаса, онда оппоненттер ерте әлде кеш бір-біріне зиян келтіреді [27, с.53].

Біздің өмірімізде көп адамдар конфликтке түскен шығар. Кейде адам бір немесе бірнеше адамдармен инициатор да болып кетуі мүмкін, әлде аяқ астынан конфликтке түсіп қалуы мүмкін. Кейде еріксіз екі адамның арасына арбитр немесе бір жақты қорғаушы ретінде де боласын.

Конфликттің басталуы үш шартпен байланысты:

1. Бірінші қатысушы саналы және белсенді түрде конфликт инициаторына қарсы әрекет етеді;

2. Екінші қатысушы бұл әрекеттердің оған қарсы бағытталғанын ұғынады;

3. Үшінші қатысушы конфликт инициаторына қарсы жауап ретінде белсенді әрекеттер қолданады. Бұл мезеттен конфликт басталды деуге болады.

Конфликт элементтері:

Екі қатысушы немесе конфликттің екі жағы

Жақтардың қызығушылығы мен құндылықтардың өзара сәйкессіздігі

Қарама-қарсы жақтың қызығушылығын, жоспарын бұзуға бағытталған мінез-құлық

Басқа жаққа әсер ету үшін күш қолдану

Екі жақтардың мінез-құлығы, әрекеттерінің қарама-қайшылығы

Сыртқы орта сипаты, үшінші қатысушының болуы

Қатысушылардың өзіндік ерекшеліктері: агрессивтілік, авторитеттілік

Конфликттік қатынастың стратегиясы мен тактикасы [28, с.16].

Конфликт критерийлері:

1. Жақтардың өзара тәуелділігі, яғни бір адамның белсенділігі басқа адамның әрекетін анықтайды, ал бұл әрекет бірінші субъектінің жауап реакциясын тудырады.

2. Жағдайды конфликілік деп ұғыну, яғни екі жақ бір-бірінің әрекетін мақсатына жетудегі, әдейі жасалынған қастық деп бағалайды.

Мінез-құлық стратегияларын таңдау: компромисске келу немесе рационалды шешім қабылдау. Конфликт даму кезінде бірнеше кезеңнен өтеді. Бұл кезеңдер міндетті және тиісті емес. Кезеңдердің ұзақтығы әр түрлі болса да, оның тізбегі бірдей.

1.Конфликт алдындағы жағдай, осы кезде конфликт кенеттен пайда болады, бірақ көбіне осы кезеңде қандай да бір алғышарттар болады. Бұл жағдайда латентті деп те айтады. Ол мына этаптардан тұрады.

Объективті проблеманы жағдайдың пайда болуы.

Жағдайды түсіну.

Конфликтті емес әдіспен жағдайды шешу.

Конфликт алдындағы жағдайдың пайда болуы.

2.Конфликт туындау үшін, бір жақ екінші жақтың қызығушылығына қысым жасайтын, әрекет ететін инцидент болуы керек осы кезеңнен бастап конфликт пайда болады, бұл екі жақтың алғашқы қақтығысуы. Егер конфликт алдындағы кезеңде конфликт эмоционалды болса, бұл кезеңде ол жарыққа шығады. Кейде, осы кезде конфликт басталып, тез аяқталып кетуі мүмкін. Ол мысалы, конфликтанттар инцидент кезінде өз конфликттерін шешеді. Ерекше жағдай-бұл "өткір конфликт", бұл конфликтте бір адам екінші адамға физикалық жазаға дейін қорқытады.

3.Эскалация-бұл кезеңде конфликт табалдырықпен жүреді. Эскалация үздіксіз болуы мүмкін.

Кульминация кезеңінде конфликтіге түсетін екі жақтың біреуі конфликтті одан ары қарай жасай берудің қажеті жоқ екенін түсініп, конфликтілі жағдай саналайды.

5. Конфликттің бітуі яғни белгілі шешімге келуі

"Конфликт" типологиясы

Конфликт типологиясы түрлі сипаттамаларға байланысты жасалынуы мүмкін.Типологияның мәні-нақты конфликттің ерекшелігіне сай, оған адекватты, яғни сәйкес шешім табу.

А.В.Мощенко өз классификациясын былай жасады:

Қарама-қарсылықтың шиеленісуі деңгейіне байланысты соғыс, жанжал, араздық, ұрыс-керіс.

Мәселелік-іс-әрекеттік белгісі бойынша мынадай конфликттерді бөлуге болады: басқарушылық, педагогикалық, өндірістік, экономикалық, саяси.

Адамдардың конфликтке түсу деңгейіне байланысты: тұлғаіштік , тұлғааралық, тұлға және топ арасындағы, топаралық, коллектив аралық, партия аралық,мемлекет аралық. Егер конфликттер нақты дұрыс шешім қабылдауға және өзара қатынастарды дамытуға мүмкіндік берсе, оларды конструктивті конфликт деп атайды. Ал, эффективті қатынасқа және шешім қабылдауға кедергі жасайтын конфликттерді деструктивті конфликт дейміз [35, с.115].

Конфликттің негізгі 5 типі бар, олар:

Тұлғаіштік

Тұлғааралық

Тұлға мен топ арасындағы

Топаралық

Әлеуметтік конфликт

Тұлғааралық конфликт ең көп тараған конфликт типі және ол тұлғаіштік конфликпен тығыз байланысты. Бұл конфликт түрлі көзқарастар мен құндылықтарға немесе жеке тұлғалар арасында көрінуі мүмкін. Оған отбасы конфликтерін де жатқызуға болады: ерлі зайыпты, ата-ана, бала, ерлі зайыпты-туыстар арасындағы конфликтер. йымдарда тұлғааралық конфликт түрліше көрініс табады. Көптеген жетекшілер бұл конфликтің негізгі себебін мінездің сәйкес келмеуінен көреді. Шынында да, мінез-құлықтың, көзқарастардың ерекшелігі себебін, бір-бірімен қатынас орната алмайтын адамдар бар. Бірақ, бұл конфликтердің себебі-объективті. Көбінесе бұл-шектелген ресурстар үшін күрес: материалды тәсілдер, өндірістік аудандар, т.б.

Тұлғааралық конфликтердің ерекшелігі мынада:

Адамдардың қарама-қарсылығы, олардың жеке мотивтердің соқтығысуынан болады.

Белгілі барлық себептер спектрі көрінеді: жалпы және жеке, объективті және субъективті.

Тұлғааралық конфликт мінезді, темпераментті, интелектті және де басқа да индивидуалды-психологиялық ерекшеліктерін тексеретін өзіндік полигон болып табылады.

Конфликтке түскен субъектілердің барлық қатынастары және жоғары эмоционалдылығымен ерекшеленеді.

Қоршағандардың қызығушылығын қамтиды.

Конфликт тұлғалық және топтық қызығушылықтар негізінде туады. Оның туу себебі, топтың ойына қарсы шыққан жеке тұлға болуы мүмкін. Көптеген зерттеулердің нәтижесіне қарағанда өндірістік жағдайлардың конфликтісі-әлеуметтік факторлардан туындайтыны белгілі болды.

Конфликтінің түрлері.

1. Ашық және жабық конфликт

2. Мотивациялық конфликт

3. Коммуникация (қарым-қатынас) конфликті

4. Мақсатқа жету жолындағы конфликт

5. Статустық конфликт

6. Жеке және топтық конфликтілер

7. Таңдау конфликтісі

8. Аз мөлшердегі қатыгездікті таңдау конфликті

9. Қарама-қарсы қабылдау конфликті

10. Қажеттілік конфликтісі

11. Әлеуметтік норманың және қажеттілік конфликтісі.

Конфликті шешудегі формалар мен критерилер, қорытындылар:

Конфликтологияда конфликті аяқтаудағы деңгейді конфликті шешу термині мен атау дәстүрлі болды. Алайда көптеген авторлар басқада түсініктерді енгізген. Мысалы: "өшу" (В.Бойко, А.Ковалев), "жеңу" (Н.Феденко, В.Галицкий), "айқасу" (А.Каменев), "өшіру" (А.Рапопорт), "өзіндік шешім" (А.Анцупов), "алыптастау" (Р.Аккоф, Ф.Эмери), "ретке салу" "(А.Гозман) "және т.б.

Берілген түсініктерден ең кең тараған түрі конфликтің шешілуін неше түрлі жолдармен шешу. Конфликті шешудің негізгі формалары: шешу, өшу, шектеу, басқа конфликтіге ауытқу.

Конфликттің шешілуі-бұл бірге жүретін әрекет, қақтығысқа әкелген мәселелердің аяқталуын тездету. Конфликттің шешілуі екі жақтың да белсенділігін талап етеді, олар кнфликтің себебін жоюға тырысу керек. Конфликтіні шешу үшін, оппонент өзгеруі керек немесе біреуі өз ойын өзгертіп, өз позициясынан түсуі керек. Конфликт, жиі екі адамның бір-біріне деген суық қарым-қатынасынан пайда болады.

Конфликті бақылау, ол конфликтті шешуден ерекшеленеді, ол екі жақтан басқа үшінші жақта өз қызметін көрсетеді. Оның әрекеті екі жақты жақтауы немесе бір оппонентті ғана қолдау болып табылады. Басшы мен оның жұмысшылары арасындағы конфликттің 62% шешіледі. Ал 38% бұл конфликттер шешілмей, кейде өршіп кетеді. 6% конфликт өшеді, 15% басқа мәселеге ауысып, өршей түседі, 17% ұйымдастырушылық жолмен түседі

Конфликттің өшуі-бұл уақытша конфликттің тоқтатылуы. Конфликт бұл жерде"ашық" формадан "жабық" формаға ауысады. Конфликттің өшуі мынадай жағдайларда болады.

күрестегі мотивацияның жоғалуы (конфликт объектісі өз актуалдығын жоғалтады)

мотивтің басқа керек жұмысқа бірден ауысуы.

ресурстардың әлсіреп, күреске күштің қалмауы.

Конфликтті шектеудегі негізгі түсінік конфликттің негізгі элементтері ликвидацияланады (шектен тыс қалады). Шектеудің құрылымсыздығына байланысты көптеген жағдайлар бар. Олар конфликтке үлкен ықпал етеді. Конфликтті шектеу келесі тәсілдерге байланысты:

конфликт тудырған адамның біреуін басқа жұмысқа ауыстыру.

бір оппонентті ұзақ уақыттың демалысқа жіберу (командировкаға біреуін немесе екі жақтыда жіберу)

конфликтті тудырған объектіні алып алу (балалар ұрысып қалған ойыншықты анасы алып алады).

Басқа конфликтіге өршу даму екі жақ арасындағы жаңа мәселенің туындауынан болады.

Конфликттің шығуы шығыны күрестің қорытындысы болып қарастырылады. Бұл конфликттің шығыны:

бір немесе жақтыда шеттету.

конфликтті оның өршуін білу барысында тоқтату.

бір жақтың жеңісі.

конфликтті тудырған объектіні бөліп алу (симметриялық немесе ассиметриялық)

бір объектті екеуінің де қолдану мүмкіндігі, тіл табысу.

объектті қолдану ережесін құрып, тіл табысу.

бір жақтың екінші жаққа компенсация төлеуі.

объектке деген екі жақтың немқұрайлығы.

объектілердің альтернативті анықталуы, ал екі жақтың да қызығушылығын басады [31, с.180].

Конфликтті шешу критериінің сұрағы өте маңызды. М.Дойча американ конфликтологының ойынша конфликтінің шешімімен қорытындысы мен қанағаттануы. Ал В.М.Афонькова келесі критерилерді анықтады: байланыстың, әрекеттің тоқтатылуы, травмалық факторларды шектеу, бір конфликтіге түскен жақтың беделі, индивидтің позициясын өзгерту, болашақта индивидтің белсенділігін, әрекетін арттыру.

Конфликттің құрылымдық шешілуінің критериі: қарама-қайшылықтардың шешілу деңгейі болып табылады. Қайшылықтардың толық шешілуі болашақтағы қатынастардың жақсы болуына мүмкіндік береді. Айта кететінтағы бір жайт әрқашанда оң жақ жеңіске жетуі тиіс. Ақиқатты жақтау, әділдік жеңісі ұйымдастырудың әлеуметтік психологиялық климатына жақсы әсер етеді. Дұрыс емес жақтың да өзіндік қызығушылығы барын ұмытпау керек. Егерде оларды басып, ашу келтірсек жаңа конфликттің тууына алып келеді [32, с.52].

Конфликтінің алдын-алу:

Адамдармен қарым-қатынас барысында жанжалдан қашқақтаудың көптеген ережелері бар. Олардың ішіндегілер: 1. Егер адамды өзіңнің жауыңа айналдырғың келмесе, оның ойлау қабілеті мен дарындылығына ешқашан күмән келтірме. 2. Адамда өзіне-өзі деген сенімін нығайту керек. 3. Адамдармен сөйлесу барысында қарама-қарсы пікірлеріңіз болған жағдайда, сөзді бұдан бастамаңыз. Адам қорғанысқа дайын болу мүмкін де, барлық қарсы сөздер агрессияның күшүюіне әкелуі мүмкін. Немесе адамның жақсы көңіл-күйін сіздің қарсы сұрақтарыңыз бұзып, конфликт туындауы мүмкін. 4. Адамды сендіруге ұмтыла отырып, оған өз пікірін айтуға мүмкіндік беру керек. Әрине, бұл үлкен шыдамдылықты талап етеді, бірақ өте эффективті. Бұл ережелер сәтті болу үшін, ол принципке айналуы керек. Кейде манипулятор-адамдар кездеседі. Олар саналы түрде манипуляцияны өз пайдасы үшін қолданды.

Келесі сөз, бұрын болған конфликтердің қайталануынан қалай қашқақтау керек екендігі туралы болады, әсіресе типтік. Бұндай жағдайларда өткен эпизоттарды пайдаланған жөн. Оны зерттеп, оппоненттер арасындағы қақтығыстар себебін анықтау, және әрине, оны жоюға немесе жұмсартуға тырысу керек. Егер себебіне әсер ете алмайтын жағдай болса, онда жағдайды өзгерту керек. Сонымен қатар конфликтінің алдын-алуды "іскерлік ойын" арқылы жүргізуге болады. Бұл келісідей жүзеге асырылады; Ойын қатысушылары топтарға бөлініп, өздерін мүдделі тұлғалар рөлінде қабылдайды және олардың мүмкіндік реакциясын модельдейді. Бұндай тактика Президент де Толльдің қауыпсіздік қызметі арқылы сәтті қолданылды [33, с.27-28].

2 БӨЛІМ.ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ
2.1 Зерттеудің мақсаты, болжамы мен міндеттері
Мақсаты: Арт терапия жаттығуларының студенттер топтарындағы (қазақ, орыс) агрессия және мазасыздану көрсеткіштерін төмендету тәсілі ретіндегі маңызын зерттеу.

Болжамы: Студент топтарында арт терапиялық тренинг жаттығуларын ұйымдастыру арқылы тұлға аралық конфликттілік көрсеткіштерін төмендетуге болады.
Қолданылған әдістемелер:

1. 
   К.Томас “Конфликттік мінез-құлық стратегиясы” атты әдістеме
   
2. 
   “Тұлғаның конфликтілік деңгейін анықтау” тесті (Л.С.Вессерман)
   
3. 
   Арт терапиялық тренинг сабақтары (9) және жаттығулар
   
4. 
   Әңгімелесу, бақылау, сауалнама әдістері
   

К.Томас қайшылықты мінез-құлық стилдерін 5 түрге бөлген: ынтымақтастық, келісімге келу, қашу, бейімделу және бәсекелестік.

- мәселені шешу екі жақ үшін де маңызды болса;

- тығыз өзара байланысты қатынас бар болса;

- тең билік бар болған жағдайда.

- екі жақ та бірдей билікте болса;

- шешімді тез қабылдағыңыз келсе;

- уақытша шешімге келіссеңіз;

- жақсы қарым-қатынасты сақтағыңыз келсе;

- алдын-ала қойған мақсатыңызды өзгерте алсаңыз.

- шиеленісушілік, өте жоғары және оны төмендету қажет жағдайда;

- шығын өте маңызды емес және өз күшіңізді жоғалтқыңыз келмесе;

- уақыт ұтқыңыз келсе;

- жағдай пайда әкелмейтінін білсеңіз;

- билік аз, қарама-қарсы жақтың мүмкіндігі көп екенін білсеңіз.

- болған жағдай ерекше толғандырса;

- қарым-қатынасты жақсы сақтағыңыз келсе;

- билік сіз жағыңызда болмаса;

- билік аз және жеңіске жету ықтималдығы аз болған жағдайда.

Бәсекелестік стилі- ол әрекетте өте белсенді болады, қойылған мақсатқа жету үшін тез шешім қабылдайды. Бәсекелестік стилі келесі жағдайларда нәтижелі болып келеді:

- белгілі бір билікті иеленсеңіз;

- шығын сіз үшін өте маңызды болса;

- шешімді тез қабылдау қажет болса;

- сіз үшін жоғалатын еш нәрсе жоқ, басқа таңдау жолы жоқ жағдайда;

- сіз неғұрлым шешім қабылдауды талап ететін дағдарыс жағдайында тұрсаңыз;

- сіз таныс емес шешімді қабылдауыңыз керек және сізде билік бар болған жағдайда.

“Тұлғаның конфликтілік деңгейін анықтайтын” тесті (Л.С.Вессерман)

1- өте төмен

2- төмен

3- орташадан төмен

4- орташадан сәл төмен

5- орташа

6- орташадан сәл жоғары

7- орташан жоғары

8- жоғары

9- өте жоғары (Қосымша 1)

— конфликт себептерін анықтауға үйрету;

— өзіне және басқаларға деген қатынасын бағалай білуге үйрету;

— өздерінің жағымды жақтарын көре және бағалай білуге үйрету.

1. 
   Алғысөз
   
2. 
   Конфликтті жағдайлар және оның талдауы
   
3. 
   Тест
   
4. 
   Жаттығу
   
5. 
   Қорытынды