6-тарау. Егіс айналымындағы топырақ өңдеу жүйесінің негіздемесі
-тарау. Егін алқаптарын қорғайтын ағаш егу шаруашылығы
жүктеу/скачать 285.6 Kb.
|
| 10-тарау. Егін алқаптарын қорғайтын ағаш егу шаруашылығы.
10.1 Ағаш екпелерінің маңызы мен түрлері: Ағаш екпелері мақсатына қарай мынадай түрлерге бөлінеді:: - дала қорғайтын ағаш жолақтары; - көлбеу жерлердегі су реттейтін ағаш жолақтары; - Бөрене маңы және аңғар маңындағы ағаш жолақтары; - жыралар мен арқалықтардың түбі бойынша екпелер; - өзендер бойындағы және үлкен су қоймалары, тоғандар айналасындағы ағаш белдеулері; - суару және ағызу каналдары бойындағы ағаш екпелері; - дефляцияға ұшырайтын құмды жерлердегі жолақты кулисті шоқты ағаш екпелері; - жайылымдарда, мал шаруашылығы фермаларының айналасында және мал демалатын орындарда жолақ ағаш екпелері; - жол бойындағы ағаш жолақтары; - елді мекендер, дала орнақтары мен адамдардың демалу орындарында көгалдандыру-сәндік және санитарлық-сауықтыруға арналған ағаш екпелері. Олардың барлығы қазіргі заманғы ландшафт пен жалпы экожүйені қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Олардың микроклиматқа, орманды аумақтардың температуралық және жел режимдеріне әсері ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығы, мал өнімділігі, ауыл тұрғындарының тұрмыстық және әлеуметтік аспектілері деңгейіне әсер етеді. Дала алқаптарын экологиялық (орта құраушы) оңтайландырудағы, ауыл шаруашылығы өнімдерінің жалпы алымдарын арттырудағы агромелиоративтік тиімділіктің маңызы Шығыс Қазақстан облысының шаруашылықтарында бай тәжірибемен дәлелденген. Қазір 4-5% егістікті алып жатқан, өрнекті және өрнекті -үрленетін орман жолақтары жүйесінде 3-4 жылдан бері агромелиоративтік тиімділік байқалуда. Олардың қорғау биіктігінің ұлғаюына байланысты зиянды жел жылдамдығы ашық алаңмен салыстырғанда 2 есе және одан да көп төмендейді, нәтижесінде топырақтың эрозиялық процестерінің пайда болуының алдын алады. Ағаш алқабы жүйесінде тұрақты қар жамылғысы қалыптасады, ашық алаңда 2-3 есе және одан да көп осылардан асатын өнімді топырақ-топырақ ылғалының жоғары көктемгі қоры құрылады, булануға арналған топырақ ылғалының өнімсіз жоғалуы айтарлықтай азаяды. Осының барлығы егіншіліктің тұрақтылығын қамтамасыз етуге және ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін тұрақты арттыруға ықпал етеді. Семей мемлекеттік облыстық ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясында (МЕМХОС) орман жолақтары жүйесінде дәнді масақты дақылдарды қосу 3.5-5.6 ц/га жетті. Сондай-ақ, Семей Ертіс өңірінің шаруашылықтарының алқаптарында аз қабатты орман алқаптарын құру тәжірибесі олардың жоғары тиімділігін дәлелдейді. Аграрлық орман мелиорациясы осы аймақтарының экономикалық ерекшеліктері мынадай көрсеткіштерге ие: Аграрлық орман мелиорациясы - шаруашылықтар сүтті - етті мал шаруашылығымен, қой шаруашылығымен айналысты. Азықтық базаның әлсіздігіне байланысты бұл салалардың өнімділігі төмен болды, ал топырақтың жеңіл механикалық құрамына байланысты осы аймақта қойларды ұстау экологиялық және экономикалық жағынан тиімсіз болды, тіпті көктем-жаз кезеңінде қозылардың қырылуы да ерекше өсті, өйткені топырақ шаңы жануарлардың тыныс алу органдарына жәйсіз әсер етті. Дәнді дақылдардың көп жылдық өнімділігі 5 ц/га шамасында болды, жетекші дақыл жаздық арпа, тары, бақша дақылдарын өсіру үшін қолайлы жағдайлар болды. Сүрлемге жүгерінің өнімділігі 40 ц / га дейін, көпжылдық шөп (еркекшөп, эспарцет) 5 ц/га дейін болды. Топырақ жамылғысында қараңғылық топырақ басым Аграрлық орман мелиорациясының II аймағы Аймақ шаруашылықтарына астық пен сүт өндіруге көбірек мамандануға мүмкіндік берді,шошқа шаруашылығы, қой шаруашылығы, құс шаруашылығы дамыды. Дәнді дақылдардың өнімділігі I аймаққа қарағанда жоғары және 10 ц/га дейін болды. Дала алқаптарында далалық ағаш жолақтарын орналастыру күздік бидайдың табысты өсуі үшін оңтайлы микроклимат жасады. Қар астында ол қатып қалған жоқ және жалпы алғанда күздік жерлерді экологиялық қорғау, тәжірибе көрсетіп отырғандай, кез-келген жылы толыққанды егіннің қалыптасуына ықпал етті. Мысалы, 1991 жылғы қатты құрғақшылықта Семей мемлекеттік ауылшаруашылық тәжірибе станциясы мен "Новопокровский" бидай "Мироновская 808" совхоз-техникумының алқаптарында 1 гектардан 10-15 ц астық берді. Бұл аймақта мал шаруашылығы өнімділігінің көрсеткіштері жоғары, өйткені бір сиырға сауым I аймақтың шаруашылықтарында 1646 кг-ға қарсы 2080 кг-ға дейін жетті. Нәтижесінде осы аймақтың шаруашылықтарында егістік алқаағаштар жүйесі ауыл шаруашылығы салаларын қарқындатудың қажетті және тиімді тәсілдері болып табылады деп танылды. III агроорманмелиорация аймағы, оның оңтүстік қара топырақтары және шаруашылықтардағы далалық орман жолақтары жүйелері астық, сүт, шошқа етін өндіру үшін неғұрлым қолайлы. Онда қой шаруашылығы болған жоқ, жеке шаруашылықтар құс шаруашылығымен айналысты, Ертіс есебінен балық шаруашылығы дамыды. Мұнда дәнді дақылдардың ең жоғары өнімі болды, орташа есеппен 13,8 ц/га дейін жаздық бидай, сұлы, қарақұмық, бұршақ, күнбағыс ең тиімді болды. Жемдік дақылдардан жоңышқа, эспар-цет таралған. Аталған дақылдар егін жинау үшін, ең алдымен, шаруашылықтардағы далалық қорғау орман жолақтары жүйесі болып табылатын ылғалдың жеткілікті мөлшерін талап етеді. IV Аграрлық орман мелиорациясы аймағы, оның қатаң экологиялық жағдайлары бар, ең алдымен жауын-шашынның аз мөлшері, егістіктің құнарлылығының төмендігі және оның барлық жерде сортаңдануы бар аймақтар арасында ең үлкен, тұтастай алғанда 5,5 ц/ra дейін дәнді дақылдардың түсімін қалыптастыруға ықпал етеді. Басты астық дақылдары арпа болды. Бұл жерде нақты тауарлық астық болған жоқ,орман жолақтары сияқты жергілікті орналасуы бар жемдік астық үнемі жетпеді. Негізгі азықтық мәдениет-еркекшөп, қияқ, елекшөптер. Жайылымдық мал азығы базасы етті және қой шаруашылығын, етті мал шаруашылығын, табынды жылқы шаруашылығын дамытуға, су қоймалары есебінен - балық шаруашылығын дамытуға мүмкіндік берді. Ертіс суларының есебінен басталған суармалы егіншілік және басқа да ұсақ көздер үшін жергілікті, шаруашылықтар жем-шөп базасын қалыптастыру, картоп, көкөнісін өсіру үшін пайдаланды. V Аграрлық орман мелиорациясы аймағы, оның экологиялық ерекшеліктері бар шаруашылықтарға көпжылдық орташа өнімділігі 9,6 ц/га дейін жететін дәнді дақылдарды өсіруге көбірек мамандануға мүмкіндік береді. Аймақта сүтті және етті мал шаруашылығы, қой шаруашылығы, терісі бағалы Ешкі шаруашылығы, Шошқа шаруашылығы, жылқы шаруашылығы, омарта шаруашылығы және елеусіз балық шаруашылығы дамыған. Салалардың өнімділігін арттыру топырақтың құнарлылығын арттырусыз, оларды топырақ-қорғаныштық екпелердің көмегімен эрозиядан қорғаусыз мүмкін емес. VI Аграрлық орман мелиорациясы аймағының ең көп салалық ауыл шаруашылығы өндірісі бар. Қарқынды бай және суармалы егіншілікпен қатар, мұнда сүтті және етті мал шаруашылығы, қой шаруашылығы, бірқатар шаруашылықтарда - шошқа шаруашылығы, омарта шаруашылығы, жеміс-жидектер мен көкөністердің аз ғана тауарлық өндірісі дамыған, Алакөл көлінің суы есебінен балық шаруашылығын дамытуға мүмкіндік бар. Басқа аймақтардан айырмашылығы, онда шикізатты, атап айтқанда сүт, ет өңдеу саласы да дамып келеді, ол үшін шикізат дайындау зауыты, жергілікті ет комбинаты және басқалар жұмыс істейді. Ауыл шаруашылығы салаларының өнімділігі жоғары көрсеткіштермен ерекшеленбейді. Экологиялық жағдайлар Ауыл шаруашылығы дақылдарының әр түрлі сорттарын, оның ішінде күздік бидай, Күздік қара бидай, Жаздық бидай, арпа, күнбағыс, көкөніс, жемдік, дәрілік дақылдардың сорттарын өсіруге қолайлы. Осы аймақтағы азық базасының тұрақсыздығы мен теңгермеушілігі мал шаруашылығы салалары өнімділігінің өсуін тежеді. Бұл егіншілік, оның ішінде топырақ қорғаныштық орман өсіру жүйесінің жекелеген буындарының жеткіліксіз дамуы, барлық алты аймақтан 436 га мөлшеріндегі орман жолақтарының ең аз алқабын алып отыр, бұл агроорманмелиорация II аймағының көрсеткіштерімен салыстырғанда 7 есе аз. Осылайша, агроорманмелиорацияның алты аймағының жүргізілген қысқаша экономикалық сипаттамасы олардың барлығы ауыл шаруашылығы салалары бойынша ерекше екенін көрсетті. Топырақтан қорғайтын орман екпелерінің экономикалық рөлі өзгеріссіз қалып отыр-топырақты жел және су эрозиясынан қорғау, ауыспалы егіс алқаптарында топырақтағы ылғалдың мөлшерін ұлғайту, егістіктерді құрғақтықтан, аяздан және басқа да қолайсыз климаттық жағдайлардан қорғау есебінен оңтайлы микроклиматты қалыптастыру. Осыған байланысты Ф. Т. қорытынды мүлдем әділ болып табылады. Моргун (1983) ылғал тапшылығы Қазақстанның тың шаруашылықтарында 1 га-дан 20-30 ц-ға дейін астық ұдайы алуға мүмкіндік бермейтіні туралы. Аграрлық орман мелиорациясы аймақтарында құрылған дала қорғайтын орман алқаптары дәл осыған қызмет етеді. Осы және басқа да экономикалық проблемалардың көп жылдық зерттеулері бір мәнді бағалауға әкеледі-агроорманмелирация аймақтарында орналасқан орман жолақтары жүйесі, әрбір нақты жағдайда қолайлы топырақ - гидрологиялық жағдайларда агротехниканың басқа әдістерімен кешенде топырақты жел және су эрозиясынан қорғауға және егіннің қосылуына кепілдік береді. Атап айтқанда, аграрлық орман мелиорациясы II аймағында орналасқан және 412 га жерге қорғайтын орман жолақтары бар Семей МЕМХОС алқабында орман жолақтары жүйесіндегі 30 жылдық зерттеу деректері бойынша ауыл шаруашылығы дақылдарының түсімділігінде айырмашылық байқалады, кесте. 10.1.1. 10.1.1-кесте Бұрынғы Семей мемлекеттік облыстық ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы егістіктерінде далалық қорғау ағаш жолақтары жүйесінің тиімділігі, ц / га
Деректер кестесі. 10.1.1. талданып отырған кезеңдердегі ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігінің үлкен айырмашылықтарын көрсетеді. Осы станцияда орман жолақтары жүйесінде қысқы ылғал қоры 150 - ден 240 мм-ге дейін немесе 1500-2400 т/га құрады, ал орман жолақтарынсыз қардағы су қоры небәрі 58 мм немесе 580 т/га құрады, нәтижесінде орман алқабының әрбір гектары қар еруінен қосымша 100 мм-ге дейін су алады, бұл шамамен 1,5 вегетациялық суаруға сәйкес келеді. Аграрлық орман мелиорациясы аймақтардың шаруашылықтарында өсірілген дала қорғайтын орман алқаптары жыл сайын ауа райы жағдайына байланысты 1,5-тен 5,6 ц/га-ға дейін дәнді дақылдардың астығын толықтыруды қамтамасыз ететіні зерделенді. Құрғақшылық қарқынды болған сайын, түсімділіктің айырмашылығы соғұрлым көп, ал құрғақшылық жылдары астық орман жолақтарының мелиоративтік аймағында ғана қалады. Соңғысы әртүрлі экологиялық, демек, экономикалық әсерге ие. Осылайша кесте.9.1.2. II және III аймақтарда ені 15 метрден асатын 1048 га орман жолақтары құрылған. Бұл орман жолақтары негізінен 1953 жылға дейін құрылған, облыста агроорманмелиорация аймақтары ғана емес, сондай-ақ орман жолақтарының тұқымдық құрамын орналастыру және қалыптастыру жөніндегі жұмыстардың жеткілікті тәжірибесі болған жоқ, оларды өсіру жөніндегі негізделген жобалар болған жоқ. Ағаш-бұта тұқымдыларының ассортиментін таңдау егістік экологиясын, тұқымдылардың биологиялық ерекшеліктерін ескерусіз жүргізілді, орман жолақтарының биіктігін тез өсіруге назар аударылмаған (ол да, жартылай қорғалу әсері де болды). Нәтижесінде қара топырақта және қараңғылық топырақта, орман жолақтарының құрамында, ясенелисті үйеңкі, тар жапырақты лох, сары акация және т. б. сияқты тиімділігі аз тұқымдар табылды. Бұл орман жолақтары көп қатарлы (6-11 қатарға дейін), тығыз конструкциялы, аз қабатты болды - ағаштарды жолақтарға орналастыру мынадай схемалар бойынша жүргізілгендіктен: 1,5 х 0,7 м; 2 х 1; 2,5 х 1,5 және т.б. осындай орналастыру орман жолақтарына агротехникалық және орман өсірушілік күтім жасау үшін, олардың жақсы өсуі мен дамуы үшін агрегаттардың өтуін қамтамасыз етпеді. Нәтижесінде осы жолақтар "өзіңе" жұмыс істеді, оның орнына бүкіл қарды жинап, оны бүкіл өріске біркелкі бөлу. Бұл қалған орман алқаптарында, әдетте, ағаштар мен бұталардың қар үйінділері байқалады, олар қоқыстанды және орман мелиорациялық әсерді арттыру үшін оларды тазарту бойынша қосымша шығындарды талап етеді. 10.1.2-кесте Аграрлық орман мелиорациясы аймақтарында 1995 жыл және одан кейінгі жылдар кезеңіне қолданыстағы далалық қорғау орман жолақтарынан жыл сайын тиімділік
Тұтастай алғанда, мұндай жолақтардың экономикалық тиімділігі теректен, қайыңнан, балқарағайдан, қарағайдан 2 және 3 қатар жолақтарымен салыстырғанда 4 х 2 м схема бойынша ағаштарды орналастырумен айтарлықтай төмен, бұл су және минералды қоректендірудің үлкен алаңына, ең аз шығынмен, ағаш жолақтарының селдір - үрленетін құрылымына жылдам өсу мен қалыптастыруға кепілдік береді, бұл әртүрлі ауыл шаруашылығы дақылдарының ауыспалы егістіктерінде үлкен егін жинау үшін неғұрлым жоғары орман мелиорациялық тиімділікке кепілдік береді. Аграрлық орман мелиорациясы аймақтары шаруашылықтарындағы орман жолақтары жүйесінің экономикалық тиімділігі зерттелді және анықтадық (кесте. 10.1.2) Жыл сайын бидай мен арпа түсімінің тұрақты өсуі 42,3 мың тоннаны құрады. Бұл ретте үстеме бұрынғы Семей мемлекеттік ауылшаруашылық тәжірибе станциясының (8,20) деректері бойынша 3.5 - 5,6 ц/га мөлшерде қабылданбаған, ал аграрлық орман мелиорациясы анықтамалығына сәйкес әлдеқайда төмен. Дәнді дақылдардың астығын қосудан басқа, тығыз конструкциялы ағаш жолақтары жүйесінің астындағы егістікті, әсіресе ені 15 м-ден асатын жолақтарды ұтымды пайдалану осы "қар" жолақты алаңдардан сапалы азықтар мен бұршақты шөптер тұқымдарының кепілді өнімін алуға мүмкіндік береді. 1989 жылы Семей мемлекеттік ауылшаруашылық тәжірибе станциясының екінші бөлімінің ағаш жолақтары жүйесінде (II) 80 га алаңда 15,0 ц/га-дан жоңышқа + эспарцет + еркекшөп+ қияқ қоспасынан сапалы шөп алынды, ал ағаш жолақтарымен қорғаусыз тек 7 ц/га-дан ғана шөп алынды. Жасыл массаны алуға арналған алаңдардан сауын сиырлар мен бордақылау үшін жас мал азығына екі шабыс жүргізілді, 37 ц/га жасыл массадан алынды. Тұқымдықтар алаңынан 7 ц/га-дан эспарцеттің кондициялық тұқымдары алынды. Кәдімгі жағдайда,ағаш орман жолақтарынсыз, эспарцет тұқымдары 3-4 ц / га артық алмаған 10.1.3-кесте Жыл сайынғы жайылымдарды пайдалану тиімділігі 5Н (1995 және одан кейінгі жылдар)
Қысқы, сондай-ақ жазғы кезеңдерде мал азығы базасын шешудің мұндай тәжірибесін Ильич Заветы, Заря, Красный Партизан, оларға шаруашылықтар жүргізді. Ленин (III аймақ) және басқа да орман жолақтары жүйесінің көмегімен Арид жағдайында мал шаруашылығы үшін негізгі проблема - жемшөп базасын тиімді шешкен. Атап айтқанда, агроорманмелиорация аймақтарында жолақты алаңдарды ұтымды пайдалану, ені 15 м - ден асатын тығыз конструкциялы орман жолақтарының бойында жер алаңының 50% - ы шөп өсіруге, 25% - ы-жасыл масса алу үшін және 25% - ы-бұршақты шөптердің тұқымдарын алу үшін бөлінетіндігі болып табылады, бұл кестедегі деректермен расталады. 10.1.3 Зерттеулер көрсеткендей, әрбір гектар егістікті ағаш жолақтары жүйесінде, оның ішінде "қарды" да ұтымды пайдалану тұрақты жемшөп базасын ұдайы өндіруде кепілді кезең және Ресей өңірлерінде кеңінен қолданылып келеді, сонымен қатар ағаш жолақтары жүйесінен астық, жемшөп дақылдары тұқымдарын, жем-шөп өнімдерін сатудан қаражат алуға мүмкіндік береді. Ағаш жолақтарының өзін-өзі ақтауы жолақтарға агротехникалық және ағаш өсіру күтімдерін жүргізу, зиянкестерден, аурулардан, ағаш кесуден қорғау, ағаш екпелерін қорғау, барлық экологиялық жағдайды жақсарту, Жер қабатындағы көпжылдық шөптердің органикалық көбеюі, азоттың, фосфордың, калийдің жылжымалы нысандары есебінен жердің құнарлылығын арттыру және барлық дала жұмыстарының уақтылы аймақтық технологиясын жүргізу үшін қажет, өйткені қарлы алқаптар көпжылдық шөптермен қамтылған және дала жұмыстарының барысына әсер етпейді. Осылайша, Семей өңірінің жоғары тиімді ауыл шаруашылығы экономикасының қалыптасуы мен дамуы жердің құнарлылығын арттырусыз, оларды жел және су эрозиясынан қорғаусыз, бүкіл қоршаған ортаның экологиясын жақсартусыз мүмкін емес. жүктеу/скачать 285.6 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||