ТОПЫРАҚТАРДЫ БОНИТЕТТЕУ ЖƏНЕ

132
мөлшері, топырақасты сипаты); 3. Химиялық құрамын анықтау;
4. Топырақтың физикалық қасиеттерін анықтау əдістері алынған.
Бағалау жұмысын жүргізуде далада топырақ құрылымы, 
қалыңдығы, бедер, өсімдіктер зерттеліп, топырақ түрлері (топта-
ры) анықталып, карталарда жəне жергілікті жерлерде олардың ше-
каралары белгіленеді, жиналған мəліметтер зертханада өңделеді.
Топырақтың əр тобы бойынша қарашірік, азот, су мөлшері, 
механикалық құрамы, жұту қабілеті анықталып, топырақтың 
сығындысы талданады. Мұндайда, В.В. Докучаев айтқандай, 
топырақтар абсолютті емес, салыстырмалы түрде бағаланады. Орта 
бағалау сызығының дұрыстығын дəлелдеу үшін ол топырақтардың 
табиғи қасиеттерінің салыстырмалы көрсеткіштерін Нижего-
род губерниясында ең кең тараған дақылдардың (қара бидай, 
сұлы) өнімділігімен байланыстырылды. Топырақтардың жара-
тылыс қасиеттері бойынша анықталған көрсеткіштерінің жəне 
дақылдардың статистикалық-экономикалық жолмен алынған 
өнімділік көрсеткіштерінің қатынастары өте тығыз болған.
Сонымен, топырақтарды бағалау негізіне В.В. Докучаев 
олардың табиғи қасиеттерін жəне нышандарын алған, ол да-
қыл дардың шығымдылығы топырақтарды топтарға бөлудің 
дұрыстығын дəлелдеу үшін пайдаланған. Кейін бұл əдістің 
топырақ танудың негізгі жайларын КРСО ғалымдары дамытып, 
Ресей Федерациясында, Қазақстанда қолданатын топырақтарды 
бонитеттеу əдістемесі негізін салған. ВАСХНИЛ академигі 
С.С. Соболев топырақтарды бонитеттеу – оларды өзінің объективтік 
қасиеттерінде құрылған жəне орта көп жылдық шығымдылығымен 
тығыз байланыстағы өнімділік бойынша топтастыру керек деп 
санаған. Таксономиялық бірлік ретінде ол топырақ түрін ұсынып, 
екі параллельді шкаланы: топырақтардың қасиеттері бойынша 
жəне шығымдылығы бойынша құруды талап еткен.
Қазіргі уақытта қолданатын əдістемелік ұсыныстарға сəйкес 
топырақтарды бонитеттеу деп салыстыруға келетін егіншілік 
қарқындылығында жəне агротехника деңгейінде топырақтарды 
олардың құнарлығы бойынша сапасын салыстырмалы түрде бағалау 
түсініледі. Көрсеткіштер ретінде дақылдардың шығымдылығы 
жəне өнімділікпен тығыз байланыстағы топырақтың ең орнықты 
қасиеттерін пайдалану ұсынылады. Топырақтардың табиғи 

133
қасиеттері бойынша құрылған шкала көрсеткіштеріне (балл) 
өнімділік бойынша баллдарды ескеріп, түземелер енгізіледі.
Топырақтарды бонитеттеу жер бағалау жұмыстарының бірінші 
сатысы ретінде жерді экономикалық бағалау үшін топырақ топта-
ры (кластары) түрінде бастапқы негіз беру керек. Бонитеттеу бары-
сында анықталған, белгілі жаратылыс нышандарымен сан жүзінде 
сипатталатын топырақ топтары кейін экономикалық көрсеткіштер 
бойынша бағаланады. Топырақтарды бонитеттеу мəліметтерінің 
жерді, оның жаратылыс сипаттамаларын ескере отырып, тиімді 
пайдалану мəселелерін шешуде көп маңызы бар.
Одақтық əдістемеде (1976 ж.) қойылған негізгі талаптар: 1. 
Топырақтардың агроөндірістік топтары бірыңғай принцип бойын-
ша құрылулары керек; 2. Топтар салыстыруға келетін болуы керек.
Топырақтардың агроөндірістік топтары суарылатын, құрға ты-
латын жерлер үшін жеке бөлінеді. Топырақ түрлерін агро өндірістік 
топтарға біріктіруде қолданатын көрсеткіштер:
1) бір топырақтық-климаттық провинцияға немесе округке 
қарауы;
2) топырақтардың жыныстық жақындығы (топырақ қабатының 
морфологиялық құрылымы, физикалық қасиеттері, су, ауа, жылу 
режимдері);
3) химиялық, физикалық-химиялық қасиеттері, қоректену 
заттардың мөлшерлері;
4) тұздану, сортаңдану, эрозиялау, тастану деңгейі жəне т.б.
Жалпы түрде топырақтарды бонитеттеу жұмыстары 2 саты-
дан тұрады: а) бонитеттеу шкаласын құру; ə) бағалау шкаласын 
бағаланатын жерлерге салу (жеке суарылатын, суарылмайтын 
егістер, табиғи мал азық алқаптар жəне көпжылдық екпелер).
Бағалау объектісі ретінде топырақ түрлері алынады (Времен-
ные методические указания по оценке земель Казахской ССР. – 
Алма-Ата, 1979).
Бонитеттеу шкаласын құру үшін топырақ, мелиоративтік жəне 
басқа зерттеулердің сапалы мағлұматтары пайдаланылады.
Бағаланатын топырақ мəліметтері ретінде:
а) 0-50 см қабатындағы қарашірік мөлшері, % ;
ə) 0-50 см қабатындағы жұтылған натрийдің орта салыстырма-
лы мөлшері, % жұту сыйымдылығынан; 

134
б) 0-50 см қабатындағы жұтылған магнийдің орта салыстырма-
лы мөлшері ,% жұту сыйымдылығынан;
в) 0-50 см қабатындағы тұздардың орта салыстырмалы мөлшері 
(%) жəне тұздану түрі; 
г) шағылдық (ұсақ тастақтық);
ғ) тастақтық ;
д) гидроморфтік дəреже. 
Əр топырақ түрінің бонитет негізі болып, 0-50 см қабатындағы 
қарашірік мөлшері (%) бойынша есептеледі, ал барлық басқа 
қасиеттеріне түземе коэффициенттері енгізіледі.
Топырақтың 0-50 см қабатындағы қарашіріктің пайыздық 
мөлшері графикалық тəсілмен есептеледі.
Ол үшін график құрылады: абсцисса бойымен қарашірік пайы-
зы, ал ордината бойынша үлгі алу тереңдігі салынады.
Мысал: 
тереңдік, 
см қарашірік ,% 
0-10
3,23
10-20
2,74
1-20
1-20
2,15
График құрғаннан кейін:
5
3,2
25
2,3
35
1,8
45
1,2
Содан кейін қарашіріктің орта салыстырмалы мөлшері 
есептелінеді:
Қ
/0- 50/ 
=
2,24 %
Қазақстан жағдайында топырақтың құнарлылығын төменде-
тетін негізгі қолайсыз қасиеттері болып сортаңдану жəне тұздану 
табылады. Сортаңданудың объективтік көрсеткіші ретінде 
топырақтың жұту кешеніндегі жұтылған натрий жəне магний 
мөлшері (% жұту сыйымдылығынан) алынады. Сосын 0-50 см 

135
қабатындағы жұтылған натрий, магнийдің орта салыстырмалы 
мөлшері есептелінеді.
Тұздану көрсеткіші ретінде 0-50 см қабатындағы тұздардың 
орта мөлшері алынады. Тұздардың топырақ горизонтындағы 
орта мөлшерін есептеу қарашірік мөлшерін есептеумен бірдей. 
Тұздардың өсімдіктерге тиетін зияндық əсері олардың құрамына 
байланысты. Сондықтан тұзданудың орта салыстырмалы 
түрі анықталады. Ол үшін 0-50 см қабатта хлор жəне сульфат 
аниондардың, сондай-ақ соданың, егер бар болса, орта мөлшері 
есептелінеді. Осы аниондар қатынастары бойынша тұздану түрі 
анықталады. Тұздану түрін ескере отырып, 0-50 см қабатындағы 
тұздардың орта мөлшері бойынша тұздану дəрежесі анықталады.
Егер топырақ тастақталған немесе тастанған болса, онда бұл 
қасиетіне түземе коэффициент енгізіледі: 
100
1
100
¦
²


жүктеу/скачать 0.91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: