Ақ боз үй. Смағұл Елубай

Смағұл ЕЛУБАЕВ. АҚ БОЗ ҮЙ
роман
...Қаратаудың басынан көш келеді,
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді...
("Елім-ай")
ҚҰДЫҚ БАСЫНДА

1
Елсіз жым-жырт бос жатқан құла түз. Көз байланып, қараңғы үйіріле бастаған. Қадау-
қадау қалқиған сирек бұталар. Ымырт көрпесін үстіне тартып, жай созылған кең сахара
бейбіт ұйқыға бой ұсынған шақ. Төңіректі қоршап, қоймалжың ұйыған осынау
тыныштықты сəл дір еткізе елеңдетіп, əлден уақытта əрегірек қалтарыстан сыңғыр етіп
тұншығып қоңырау үні естілді. Түн ішінен құмығып талып жетті. Көп ұзамай қоңырау
ашық сыңғырлап, жақындай берді. Түйелері шұбап тізіліп, түн ішінде келе жатқан керуен
шалынды, Ауыр жүк тиелген атан, нарлар. Үнсіз жолаушылар. Түйе мойындарындағы жез
қоңыраулар жүріске бір ырғақ тербеліп сыңғыр қағады. Шертпе күйдей жаяуқоңыр əуен
таратады. Тыныш кештің шырқын бұзбай, қайта осынау бейуақ сəттің тылсым кейпіне
əдемі үйлесіп жарасады...
Керуен көп ұзамай жолдан шықты. Құмсақ шағылға іркілді. Түйелерін шағын алаңға
айналдыра шөгеріп, ортаға қапшық, қоржын жүктерін түсірді. Сілесі қатып шаршаған
алты-жеті кісі аздасын бастарына қоржындарын жастады да, киімшең қалпымен қисая
кетті. Жамбастары жерге тиісімен жолсоқты жолаушылардың талайы "қор" етті.
Жалғыз Əзбергеннің ғана көзі ілінбеді. Əзберген анау, басына шапанын бүркеп жатқан
Пахраддиннің інісі. Пахраддин - бəйбішеден, бұл тоқалдан туған. Əзберген өмірге өлердей
ызалы. Əсіресе, "байлардың күні батуға таяу" деген, кеше жəрмеңкеде есіткен əңгімеден
кейін ызалы.
Ұйықтай алмай басын көтерді. Қараса Пахраддин орнынан тұрып кетіпті. Жұлдызы
жайнаған түнгі аспан астында, анадай жерде теріс қарап сұлбасы қарауытып тұр. Иығында
шапаны. Кешеден бері бір оңашасын күтіп жүр еді бұл. Тиісудің реті келді. Түрегеп, бұған
сырт беріп түн өлкесіне назар жіберіп тұрған мол денелі Пахраддинге таяу барды. Шырт
түкірді. Пахраддин сəл ығысып бұған көз қиығын тастады. Бірақ тіс жармады. Əзберген де
біразға шейін қасақана үндемеді. Қабағы қарс жабылып, түн өлкесіне бұ да қарады.
Ауызын ашса іштегі ашу-ыза лақ ететін түрі бар. Ақыры шыдамады, талағы тарс айрылды:
- Сенсің, - деді дүңк етіп. — Сен кінəлісің! Баяғыда-ақ көшу керек еді! Кету керек еді!
Енді міне...
Əзберген сөзге жоқ, істің, қимылдың адамы. Одан ары қарай не дерін білмей тұтығып,
булығып тұрып қалды. Пахраддин үндемеді. Күрсініп, теңселгендей болып тұрды да, лəм-
мим деместен қарауытып жатқан жүктерге қарай бұрылып жүре берді. Шапанын бүркеніп
жатып қалды.
Көп ұзамай шығыс жиекті бозартып Ай туды. Батыс аспанды сызып, зырқырап жалғыз
жұлдыз ақты. Жусан арасында заржақ шегіртке шырылдайды.
Əзберген құмсақ үстінде шалқасынан жатып, түнгі көктей түбі жоқ терең ойға шомды.
Жел жағында көлбеп жатқан салпы ерін сары атанның шайыр иісі танауға келіп тұр.
Тіздеулі түйелер ұрттары бұлтыңдап "күрс-күрс" күйіс қайырады. Теріс қарап шапанын
басына бүркеніп Пахраддин жатыр. Əзберген осы ағасын түсінбейді. Би деген аты бар.
Анау жатқан Мажандай мың-мыңдап мал айдамағанмен дəулетсіз де емес. Үкімет дегенде
үні шықпай қалады. Сөйтсем, мандайымнан сипар дей ме?! Түсінсе бұйырмасын. Өткен
жылы ғана қолына мөр тиген ауылдағы етікші жаман Шəріптің алдыңда бүгежектейтінін
қайтерсің.
Сол Шəріптің азу тісі біліне бастаған əнебір Шеге деген "күшігінің де" жон арқасынан
тіліп алар ме еді, таспаны. Ойы осы жерге келгенде зығырданы қайнап кетті Əзбергеннің.
Ойбай-ау, артына қарамай өзі, əлгі етікшінің баласын айтады, Хансұлудан дəмесі бар...
Қап, қылуасы өтті-ау, жаман шіріктердің. Хансұлу - Əзбергеннің қарындасы.
Пахраддиннің маңдайына біткен жалғыз қызы. Тал шыбықтай бұралып бойжетіп қалған
бүгінде. Өзі сұлу десең сұлу, ерке десең ерке. Оған жаман Шəріптің анау шікірейген
немесінің саусағы тиді дегенше бұл намыстан буынып өлер. Содан, алакеуең таңменен
жалғыз керуен атан, нарлары алшаң басып, жез қоңыраулары сыңғыр қағып, тағы да жолға
түсті. Алда ел бар. Бұлар айға жуық бетін көрмеген ел-жұрт, қатын-қалаш, бала-шаға бар.
Керуен салдыртып тартып келеді.
2
Күзекте отырған ауыл. Жер реңсіз. Шөбі тозған. Əсіресе, құдық маңы жалаңаштанып
шаңы шығып жатыр.
Жаман торы атын жайдақ мініп, солай қарай Шеге келеді. Төңірегі азан-қазан; қой
маңырап, ит үріп, бота боздаған кешкі ауылдың даңғаза тірлігі. Мал, адам сапырылысқан
қарбалас кезі. Шеге соның біріне көңіл бөлмей ойланады. Ойланған сайын еңсесі ауырлай
түседі. Бұ да қызық. Əліне қарамай армандағаны — Хансұлу. Күн, түн демей көксегені
-сол қыз. Ау, сонда жалғыз Хансұлу дəмегөй қалың бозбаланың қайсы біріне жетеді? Не
көп, осы елде қыз көп. Солардың біреуіне неге көңілі соқпайды? Хансұлуда несі бар? Несі
бар, аспандағы Айға қол созып? Білмейді.
Құдық жақта шығыр тартып жатқандардың "Тарт!, "Қайт!" деген айқайы бөліп жіберді
ойын. Еңсесін көтерді. Күн еңкейіп көкжиекке құлапты.
Құдыққа жақындай бере, Шеге түйесін суарьп жатқан құрдасы Ждақайды көріп мырс етті.
Осы ауылдағы сырласатын жалғыз досы. Екеуінің мұңы бір. Ол да — ғашық. Жəрмеңкеге
кеткен Мажанның ауылда қалған жас тоқалы Балқияға ғашық. Бұның "кеселі" — Хансұлу.
Екеуінің басы қосылса болды "жырлайтындары" Балқия мен Хансұлу.
Шегені анадайдан көріп сойған түлкідей ыржиды Ждақай. Төртбақ келген, шымыр, тарғыл

бет бала жігіт.
Ждақай Шегені бүйірден түртті.
— Қасқа бала, анаң қара! Ары жағыңа қара! - деді. Шеге бұрылып Ждақай нұсқаған жаққа
қараса, құдықтың күншығыс қапталын орағытып, Қаракерін сылаң-сылаң желдіріп,
Хансұлу өтіп барады екен. Басында үкісі бұлғақтаған кəмшат бөрік, үстінде -қырмызы
қамзол. Аш белін түрмемен қынай байлаған. Күміс ер-тұрман батар күннің жалқын
нұрына малынып жарқ-жұрқ етеді. Астындағы сыйда бой кер құнан да иесінің мəпелі жас
сұлу екенін білетіндей, аяғын лып-лып билеп басады.
Қыздың мойыл көз, қайқы кірпік, сəл түрік ернін елестетіп Шеге күрсінді.
— Саспа! — деді Ждақай досын иықтан сілкіп. — Тұмсығын қанша көтергенмен сенен
артық кімге барады? Айтқаным келмесе қара да тұр, қасқалдақ, түбінде сенікі болады!
— Ал Ждеке... енді сен қарашы мына жаққа!
Күн астында аяқ жолдың күміс шаңын шұбалаңдатып келе жатқан Балқияны көргеңде
Ждақайдың реңі бұзылып қоя берді. Онсыз да тікірейген кірпі шашы одан бетер тікірейіп
кетті. Табан астында тықыршып бүлінсін де қалсын... Шеге қиқылдап күлсін кеп. Ждақай,
мұрын ұшы тершіп, қызарақтап:
— Қасқа бала, ешкімге айтпа, бүгін бір қызық көрсетем саған! — деді, əңгіменің бетін
бұрып, құпия сыбырлап.
— Ол... неғылған қызық?
Ждақай сұқ саусағымен ернін басты. Көз қиығымен қауға алып тұрған Бұлышты нұсқады.
Шеге түсіне қойды. Демек, "қызықтың" Бұлыш турасында болғаны.
3
Кешкі астарын ішіп, ауыл əлдеқашан жатып қалған. Көзге түртсе көргісіз қараңғы. Ай
тумаған.
Ждақайдың "қызық көрсетеміне" елігіп Шегенің Мажан ауылының түйе шаңдағында
отырғанына біраз болды. Төңірегінде дуадақтай-дуадақтай теңкиіп жатқан түйелер.
Кебеже қарын кəрі маяның ық жақ тасасында отыр екеуі. Баққандары — осы тұсқа жақын
Балқияның отауы. Томпиып, қарауытып тұрған отау үй.
Шолпысы сылдырап үйге кіріп-шығып күйбеңдеп жүріп, шамды өшіріп Балқия ақыры
жатып қалған.
Ждақай Шегені бүйірден түртті.
— Көрдің бе, күткені бар, жалғыз жатты. Қасқа бала, қазір көресің қызықты! — деді.
Одан кейін де біраз уақыт өтті. Отау үй əлі жым-жырт. Мүлгіп тұр. Ауыл үсті монтаны
тыныш. Ит екеш иттердің де жақтары қарысқан. Қора жақтан күйегі алынып қызу науқан
кешкен қошқарлардың ғана арсы-гүрсі қимылдары байқалады. Əрегідік сатыр-сұтыр
сүзісіп те қалады.
Ауылдың желке тұсынан байғыз шақырды. Сұңқылдап жаман ырым бастап тұр. Жолдары
болса жарар еді. Жас тоқалдың есігін ашады деген Бұлыш аңшы əлі жоқ.
— Көп ұзамайды. Келеді Ай тумай, — деп кояды Ждақай сыбырлап, қос өркештің
арасынан мойнын созып қарай түсіп. Қарындары қампиып көлбеп жатқан түйелер марғау
мүлгіп күйіс қайырады. Түйе шайырының күлімсі иісі келеді.
— Сол көргеніңді айта отырсай, Ждеке, қарап отырғанша!— деді Шеге. Ждақай көрген
"қызығын" айтып беруге ынғайланды.
— Сен өз көзіңмен көрсін деп едім, əлгі ағамыз келмей қасқитқанын қарашы... Жарайды,
айтсам айтып берейін...
— деп иығын қомдап қойды Ждакай. — Шалы қалаға
кеткесін... мен қасқайып кеш түсісімен Балқияның есігін аңдитын болдым, — деп бастады
əңгімесін Ждақай.
— Өйдəйт дерсің!
— Дəмем күшті. Күйеуі шал. Өзі болса жас, сылқым келіншек енді осындайда серілік
жасамағанда, кашан жасайды деймін. Күн батысымен бүкеңдеп осында тартамын. Бірақ
есікке жеткен жерде мені Құдай ұрып қасқаямын да қаламын. Жабық есікке қол тигізу мен
үшін бір ақырзаман. Қолым дірілдеп, демім бітіп, құлағым шыңылдап, жүрегім
тарсылдайды. Күні кеше, тағы да сөйтіп, қаскиып есік алдында тұрсам, қараң-құраң етіп
түн жамылып біреу келеді. Зəрем ұшып кетті. Есік алдынан жалт бердім. Үйді айналып
бұға қойдым.
...Бір кезде есімді жисам үй ішінен сыбыр-күбір естіледі.
— Бері... бері жүр! - деген Балқияның үні шықты. —
Байқа жолында құман тұр! - дейді.
— Жалғызсың ба? — дейді Бұлыш күңк етіп.
— Немене жалғыз болмай, байыммен жатыр дейсің бе?
— Тек! Бала-шаға жоқ па дегенім ғой.
— Зəрең ұшпай-ақ қойсын!
Сөйткенше, ағаш төсек сықыр-сықыр етті.Одан əрі жөнді ести алмадым. Сыбырласып
кетті. Мен үйге құлағымды тақай түсемін. Тысырым сезіліп қалса керек:
— Шік-əй! Өй, мүйізің сынғыр! Шік! — деп айқайлады іштен Балқия. Мен тұра қаштым.
— Қап, қимылдамай отыра бермедің бе?!- деді Шеге, əңгіменің дəл ортасында үзіліп
қалғанына өкініп. - Қасқа бала, Ай туып келеді...— деді Ждақай өрекпіп.—Енді Бұлыш
өлсе келмейді.

— Не істейміз енді?.. Құрысын, қайтайык онда, - деді Шеге де өкініп.
— "Қайтқаны" несі, қасқалдақ! Екі сомадай жігіт тұрып...келіншек жалғыз жатқанда... —
деп дүңк-дүңк етті Ждақай.
— Ендеше бар! Күтіп жатқан шығар... сені... — деді Шеге танауынан күліп.
— Барамын! Несі бар? — деп өз-өзіне дем бергендей қоқиланды Ждақай.
— Е, бар! Бар!
— Ал, кеттім! Біреу көрінсе белгі бер! — деп Ждақай түйенің тасасынан шықты.
Бұқпақтап бүкең-бүкең желе түсті. Желе түсті де бұрылып Шегеге қарады. Шеге "жүре
бер" дегендей қол сілтеді. Ждақай шыбын ұстайтын кісіше сақ басып бүкшеңдеп алға
жылжыды. Мүлгіп тұрған отаудың есігіне де жетті. Бойын тіктеп қарауытып есік алдында
іркілді.
Шеге де толқып Ждақайдың орнында бейне өзі тұрғандай жүрегі дүрсілдеп кетті.
Ждақай дыбыс берсе керек, көп күттірмей есік ашылды. Ждақай ішке зып берді. Болды бір
қызық деді Шеге өзіне-өзі. Орнынан қалай тұрып кеткенін білмейді, бір кезде қараса, бұл
да бүкеңдеп жабулы есікке қарай ұшып келеді екен. Үй сыртынан Ждақайдың қызығын
тамашаламақ. Сөйткенше болған жоқ, үй ішінде тулақ сабағандай əлдене "таңқ" етті де,
іле леген даңғырлап есіктен Ждақай атқып шықты. Атқып шығып бет алды тапырақтап
ышқына қашты.
Шеге де ойланбастан өкше көтерді. Екеуі безіп барады сай жаққа қарай. Бұлардың
дүрсіліне желідегі түйе үркіп өре түрегелді. Иттер шу етті.
Шеге Ждақайға қапталдаса беріп:
— Не болды, сорықайнаған?! — деді ырсылдап.
— Қасқайтты, бала, қаш! — деп басы қайқайып зымғап барады Ждақай.
Екеуі сол қашқан күйі ауыл іргесіндегі терең сайға бір-ақ құлады. Бұ кезде бүкіл ауыл иті
атойласып соңдарына түскен еді.
Сайға құласымен екеуі де кейін қарап жер бауырлап жата қалды.
— Ждеке, не болды?
— Несін сұрайсың? Қасқайтты! — деп Ждақай "қиқ-қиқ" күліп жатыр. Шегенің қолын
алып басын ұстатты. Шекесі шодырайып ісіп кетіпті.
— ... Құтты болсын алған сыйың! Ал, айт!
— Есікті ашты. Кірдім, — деді Ждақай екі иығынан
тыныстап. Балқия көйлекшең, жұпары аңқып тұрды алдымда. "Не керек?" деді. Дауысы
қатқыл. Сасып қалдым.Сөзім божырап "Жеңеше, ойнайықшы!" деппін... Тізем қалтырап
аяғын құшып отыра қалдым. Жүрегін жібітейін дегенім еді. Сол екен, жеңешем:
"Қағынғыр, мə, саған ойнаған!" деп төбеме əлденемен "таңқ" еткізді. Қатты ұрды.
Қолында оқтау бар екен. Көзімнің оты жарқ етті. Есікке қарай секірдім. Леген бе
білмеймін, бір нəрсені басып кеттім. Сөйт-
кенше, жеңешем жауырынымның ортасынан оқтаумен тағы қонжитты. "Ойнаған деген
осы!" деп. Табалдырықтан аттай бергенде басым маңдайшаға соғылып... Əй, қасқайдым-
ау!..
Шеге жерді құшып иығы бүлкілдеп жатыр.
4
Таңертең шаң-шүң дауыстан оянды Шеге. Əкесі мен шешесі екен, шай үстінде
кикілжіңдесіп отырған. Сол баяғы əдеттері. Шеге түк естігісі келмей, көрпемен басын
қымтап алды. Бірақ дастарқан басындағы керіс үдемесе толастар емес.
— Гүлжан! Бар!— деді əкесі.— Бар, Пахраддиннің үйінен бір шақпақ қант сұрап əкел!
Ертең базаршылар келгесін береміз.
Гүлжан осы үйдегі бес қыздың ең кенжесі. Шегенің қарындасы.
— Бармайды! - деді шешесі. - Əй, қыз, тырп етпе! Ауылнай болдым деп етік тігуге сен
арланғаңда, ауылнайдың қатыны боп үй арасында шекер сұрауға біз де арланамыз.
Бармайды.
— Əй, кіспүрыш, сен емес, бала алып келсін деп отырмын! — Əкесінің əдепкі шырыл
дауысы шыға бастады.
— Бармайды! — деді шешесі. — "Өкімет кедейдікі" деп кеңірдегіңді күнде кергілейсің.
Тырқ етсе байға қарай жүгіресің. Сонда, пəтуаң қайсы сенің өкімет болғандағы?
Шешесі қара торы келген ірі сүйекті, мінезі салмақты кісі еді. Қоңыр дауыспен айтқан сөзі
де салмақты шықты.
Шеге ішінен күліп жатыр. Дəл осы қазір аузына ұтымды сөз түспей қалған əкесінің
ашудан қызарып кеткен түрін, шақырайған көзін, едірейген жебесін елестетіп жатыр.
"Шырылдауық Шəріп" деп жұрт əкесінің осы шапшаң мінезіне қарап атап кеткен.
— Əй, көргенсіз! — деп шаңқ етті, əлден уақытта əкесі.— Не оттап отырсың! Сұрасақ
кедей болғасын сұраймыз да!Кедей болмасақ бізді кім қолдар еді?
— Жарылқағаны сонда анау бір мөр ме? Шала туған баладай керегеге іліп қойған? Не
қайыр көрдік сол мөрден? Əкім болдым деп сен жүрсің шелтеңдеп. Кəсібіңді тастап. Қара
су ішіп біз отырмыз. Байымыз мөр ұстады деп мəз болып. Сол мөріңді тістеп іш, ендеше,
қанттың орнына!
Шеге мырс етті.
— Қысқарт! Көргенсіздің нəсілі! Тарт! Тарт тілінді мөрден!— деп шақ-шақ етті əкесі.
Балалар шу етті. Шеге төсегінен ыршып тұрды.

Ойлағандай-ақ əлжуаздау əкесі, қолында - қобди, шешесіне қарай шатынап ұмтылған екен.
Шеге екеуінің арасына түсті.
Шеге тысқа шықты. Қатқылдау ызғырық жел бар еді сыртта. Күздің қарасуық таңы.
Күншығыс жақ аспан сірескен бұлт. Күн шықса да көрінбей тұрған сияқты. Бүрсеңдеп
өріске түйелерін қуалап жүрген əйелдер. Құдық жақта біреу шелегін даңғырлатып су алып
жатыр. Оның ар жағыңда қабаққа тырмысып ақ тазысын ертіп жалғыз атты кетіп барады.
Аңға бара жатқан Бұлыш еді ол. Кешегі Ждақайдың əңгімесі есіне түсіп, ауыл сыртына
қарай беттей беріп, Шеге өзінен-өзі күлді.
Бұлыш — жалпақ елге аты шыққан аңшы. Жасы отызға келіп қалған сақа жігіт. Оны
сүймегенде кімді сүйсін Балқия. Оның үстіне Бұлыш қазір бойдақ. Осыдан екі жыл бұрын
əйелі өлген. Рас, кедей. Жалғызілікті жігіт. Үйі анау ауылдың арғы шетінде оқшау тұрған
шəукиген құрым үй. Қартайған жалғыз шешесі бар.
Ақ тазы ерткен қара арғымақ атты Бұлыш түстік беттегі қарауытып жатқан көлденең
жотадан əрі асып көрінбей кетті. Бағыты — Сарыбай құмы.
Осы Бұлыштай жігіт болса ғой Шеге... Көрер еді Хансұлудың қалай кекірейгенін. Шидем
күпісінің өңірін қаусыра түсіп ауыл шетінде тұрып Шеге күрсінді. Мынау Шегенің жаман
қоңыр үйі. Анау ауыл ортасында айдыны шығып тұрған үлкен ақ боз үй — Хансұлудың
үйі. Сыртта қазықта қаңтарулы Қаракер құнан тұр. Хансұлудың құнаны. Сол құнанға
шейін асылдың тұқымы. Бүл елде жоқ ат. Əкесі Бесқаладан əкеліп берген түрікпеннің
əйгілі ақалтекесі.
- Келе жатыр! Келе жатыр!— деген айқай шықты, ауылдың өріскей тұсынан. Сөйтсе,
Қозбағар екен. Əлгінде өріске беттеген қой соңында бара жатыр еді. Етжеңді балажігіт
аюдай қорбаңдап ауылға қарай далпылдап жүгіріп келеді.
"Бұ несі?" десе, сонау Қарауыл төбенің теріскей бөктерін қиып өтіп тырнадай тізіліп
керуен келеді екен. Қалашылар керуені. Осы екі ауылдың Темірдегі жəрмеңкеге кеткен
қалашылары.
— Хансұлу! Əй, əй, Хансұлу! Көкең келе жатыр! Көкең!— деп құдды өз əкесі базардан
келе жатқандай əрпіл-тəрпіл жүгіреді Қозбағар. Табаны жарқ-жұрқ етеді. Өзі Пахраддин
үйінің малын бағады. О, Жаратқан Ие, сөйте жүріп Хансұлудан бұ да дəмелі.
Қозбағардың айқайынан бүкіл ауыл құлақтанып, жұрт андыздап тысқа шықты. Бала біткен
шуылдап керуеннің алдынан жүгірді.
Үйінен Хансұлу да шықты. Сымдай тартылып ықшам киініп алған. Күлгін түсті зəгран
шалбар, қынама бел қырмызы пүліш қамзол. Биік өкше етік. Үкілі кəмшат бөрік. Қолында
- қамшы.
Арсалаңдап жүгірген Қозбағарға көз қиығын да салған жоқ, атына қарай беттей берді.
Тықыршып тұрған құнанына қарғып мініп, келесі сəтте Хансұлу да ауыл балаларының
соңынан Қарауыл төбеге қарай жосылтып шауып бара жатты.
Ат жалына сəл еңкейіп, қабағын түйіп алған. Қаракер құнаны бейне аяғы жерге тимей
ұшып келе жатқандай. Қарсы беттен ысылдап соққан жел ашаң жүзді, əдемі бидай өнді,
көз қиығының құйыршығы қайқылау сұлу қыздың көзінен жас парлатты. Кішкентай
танауы қусырыла түсіп, сонда да, алдына тура қарап құйғытады.
Хансұлудың жүйрік құнаны көп ұзамай ауыл балаларын артқа тастап, сары беткеймен
салдыртып келе жатқан мол жүкті, іркіс-тіркіс керуеннің алдын орады. Жақ жүндері
үрпиіп, беттерін шаң басқан, көздері қызарып іскен жолсоқты жолаушылардың ішінен ə
дегенде Хансұлу əкесі Пахраддинді іздеп еді, көре алмады. Керуен алдында — ағасы
Əзберген. Батыр тұлғалы Əзбергеннің беті бұрынғыдан да қалындап кеткендей. Қалың
бетін шанжаулап түк басқан.
— А, Хансұлу, амансыздар ма? — деді, қабағы салбырап.
— Аманбыз. Көкем қайда?— деді Хансұлу. Əзберген ағасының неге екені белгісіз,
қанталаған көзі мүлдем ызғарлы еді. Жауар бұлттай түсі түнеріңкі.
— Лабақ ахундікіне қарай бұрылған... əлгіңде, — деді қою дауысы қоңырлау шығып.
Керуен салдыртып жанынан өте берді.
Хансұлу енді тықыршыған кер құнанның басын Күн астына қарай бұрды. Қаракер
жусанды жазықпен сарыжайдың оғындай зырқырап келеді.
Жосытып шапқан Хансұлу көлденең жатқан дөңге көтерілгенде алдынан бірі -түйе, бірі ат
мініп қатар келе жатқан екі жолаушы көрінді. Қарақасқа айғыр мінген əкесін алыстан
таныды. Қасындағы ақ түйе мінген, ақ шапанды, басына ақ шалма тартқан, əрине, Лабақ
ахун. Лабақ ахун — осы елдің бала оқытатын ишаны. Жылыбұлақта мешіт ұстайды.
Хансұлу осы кісінің қолынан хат таныған. Көп кітапты, оқымысты ғұлама, əрі өзі
дүниенің толып жатқан дастан-жырын жатқа айтатын жырау.
Əкесі Пахраддин кең иықты, мол денелі, сақал-шашы көкбурыл тарта бастаған ат жақты,
сұлу көзді, келбетті кісі.
Ат үстінен еңкейіп, жаяу келіп сəлем берген қызының бетінен сүйіп, ұзақ еміренді.
Хансұлудан бұрын Əли, Қали деген екі ұлы болыпты əкесінің. Екеуі де шешектен
қайтыпты. Солардан кейін туған жалғыз Хансұлуды əкесі ұлдан кем көрмейтін.
— Сұлутай! Амансындар ма?—деп қобалжып, дауысы дірілдеді.
Кең шаралы, аласы мол мейірбан көзіне жас іркілді. Жоталы
мұрны домбығып сəл іскендей. Тұмауратқан кісідей түрі.
— Көке, сыркаттан саусыз ба? - деді Хансұлу,

қарлығаштың қанатындай қасы дір етіп.
— Жок, Сұлутай, — деді əкесі. Бұдан бір сыр бүккен тəрізденді.
Екеуі ақ түйесін желдіртіп озып кеткен аққудай арық шал ахунға желе жортып қуып жетті.
Шал бетін бұрмаған күйі термелеп:
— Уай, інім Пахраддин! "Бай-бағланды кем көрер, құл-құтанға дем берер, қарсы келген
жайсаңды, ат көтіне өңгерер" деген едік қой. Өкіметтің жағадан осы алғаны алған-дүр.
Темірде естіп-білгенің сол алапаттың басы-дүр. Лекин, көрер хикматымыз əлі алда-дүр, —
деп бір қайырды.
Астындағы айыр өркеш ақ түйесі шудасы желпілдеп майпаң-майпаң желеді. Жол-жөнекей
ахун термелеп көп сөйледі. Дүние-ғалам жаралғаннан бастап, осы күнге дейінгі болып
жатқан хикметтердің бəрі де "Алла ісі, Алла бұйрығы-дүр" деп айтты. Хансұлудың бір
ұққаны əкесі жəрмеңкеден жаманат хабар əкеле жатыр екен. Өкімет тағы да байларды
тықсыра бастапты. "Жайындыдағы Шоша ұсталыпты, ертең кімді ұстайтынын Құдайдың
өзі білсін" деп келеді үлкендер.
5
Ауыл іші бүгін кіші-гірім мерекедей көңілді. Жəрмеңкеге айдатқан малдары киім-кешек,
қант, шай, астық болып қолдарына тиді.
Жұрт Пахраддиннің еңселі биік қонақ үйіне жиналып, Лабақ ахунның өсиет термесін
тыңдап отыр. Ұйып отыр. Ортадағы шойын табада қоздаған шоқ. Сол оттың тілдей
жалыны ерні сəл түрілген Хансұлудың қарақат көзінде де жылтырайды.
— Уай, садағаң кетейін, сөз-ақ! — деп лепіре айқайлап ахунды қошеметтеп қояды Шəріп.
Төрде отырған аққудай арық, сақал-шашы аппақ, қураған кəрі ахун домбырасын боздата
түседі. Пахраддин еңсесін қорғасындай ауыр ой басып, мүлгіп тыңдап отыр. "Опасыз
жалған дүние, кімдерден кейін қалмаған" деп əлсін-əлсін кайталап, сонау Адам атадан
басталған адам ұрпағының небір асылдары, əлемді тітіреткен Сүлеймендей патшалары,
Ескендірдей ерлері байыз таба алмаған бұл жалғаннан, ешкім де опа таппаған деп айтады.
— Əп бəрекелде! Аяма! Бас! — деп шырылдауық Шəріп атқа мініп отырғандай қопаңдап,
ахунға таман итіне түсті.—Пах, пах, қайран бұрынғының сөздері-ай!
Түксиген Əзберген бұқакөзденіп шырылдауык Шəріпке жақтырмай аларып қарады.
Лабақ ахун одан сайын аруақтанып, домбыраға шүйлігіп терме сөзді нөсерше төгіп,
бұршақша боратты. Шəріптің делебесі одан сайын қозып:
— Пах, пах! Бас! Аяма! — деп қиқулады.
Жыр бітіп кеш үйіріле ортаға тегене толы ас келгенде Хансұлу бой сергіткісі келіп сусып
сыртқа шықты.
Кең тынысты сыңғыраған əдемі кеш түсіпті. Қара көк аспаңда самсап жұлдыздар
жайнайды. Малын жайлаған шаруа ауылдың ошақтарында оттар жылтылдайды. Жан-
жақтан түтін иісі, бықсыған тезек иісі келеді.
Осындай жайбарақат торғын кешті ду-ду сақылдаған күлкіге толтырып, ауыл арасында бір
топ қыз, бозбала "соқыр теке" ойнап жүр. Хансұлудың балалығы ұстап кетіп топқа қарай
беттеді.
— Хансұлу!
— Хансұлу келеді.
— Хансұлу "соқыр теке" болсын, — десіп қыздар жағы əсіресе шу-шу етті. Бозбалалардың
ішінде Шеге, Қозбағар, Ждақайлар бар. Шегенің өзіне тете қарындасы Балжан келіп
Хансұлудың көзін байлады. Қара орамалмен байлағаннан кейін Хансұлу түк көрмей
қалды. Балжан Хансұлуды қолынан жетектеп ортаға əкелді де тұрған жерінде шыр
айналдырып:
— Соқыр теке, соқ!— деп ыршып кетті. Хансұлу сыңқылдап күліп екі қолымен ауа қармап
қалды. Кəмшат бөркінің үкісі ағарандап, шалбарлы, шоңқайма етікті сыйда бой, бұраң бел
Хансұлу ақ тісі жарқырап күліп, төңірегін қоршап сықылык атқан жастарға əлсін-əлсін
ұмтылып жүр. Жұрт ду-ду етіп қашады. Əсіресе, аю денелі Қозбағардың күлкісі рабайсыз
қатты шығады. Қозғалысы жеп-жеңіл Хансұлу əлгінің толассыз күлкісін тұспалдап жүріп
ақыры былқ еткен білегінен ұстап алды. Ырқылдап күліп бұлқынғанына болмады.
Жібермеді.
— Болды! Болды!
— Ұстады. Ал, Қозбағар, сен "соқыр текесің!"
Қозбағар енді шиқ-шиқ күлді. Хансұлу қара орамалмен Қозбағардың көзін байлады.
— Соқыр теке! Соқ-соқ!
— Ойбай, бұл құртады! "Түйенің тулағанынан сақта!"
Қозбағар қорбандап қос қолын алға соза ұмтылады.
Ждақай лып етіп Қозбағарды өкшеледі. Қозбағардың жүрісін салып, дымын шығармай ере
түсті. Анау түк сезер емес. Балалар қиқылдап күле бастады. Ждақай Қозбағарды май
бөкседен шымшып алып, тұра безді.
— Ойбай, — деп Қозбағар бұрылып ауа кармады.
— Өй, арт жағыңнан тағы барды! — деді Шеге. Аузы күйген Қозбағар жалт бұрылды.
Жұрт қыран-топан.Қолапайсыз жайбасар Қозбағардың қолына ешкім түсер емес. Желіккен
қыз, бозбалаларға керегі де сол, аюдай ебедейсіз Қозбағарды түртіп қашып əбден ит
сілікпесін шығарды.
Қозбағар борша-борша терледі. Күліп жүр. Көзі байлаулы,

түк көрмейді. Сықылықтаған күлкілерді тұспалдап ұмтылады кеп. Ақыры біреу ілікті-ау
қолына. Қыздар шу етті.Əлжуаздау жіңішке білекті ұстай салып, өзіне тартқанда танауына
нəп-нəзік əтір иісі ұрды. Қыз екен! Қозбағарға керегі де сол еді. Екіленіп кетті. Алыса
жүріп:
— И-и-их! Их! — деп кісіней күліп қолға іліккен
талдырмаш қызды ұмар-жұмар құшаққа басты.
— Қасқа бала, көктен тілегенің жерден табылды, ай-
рылма!— деп арандата түсті Ждақай. Қозбағардың құшағындағы қыз бұралып ұрынып
бұлқынады. Төңірек у-шу.Иығынан ұрып: "жібер!" деп төмпештеп жатқан қыздар. Оларды
қайтсін. Құшағына қыз іліккесін.
— Е-е-ех! Ех! Ех! — деп күледі Қозбағар. Қыздың жұпары аңқыған алқымына тұмсығын
тығып алған, сүйіп жатқаны, не тістеп жатқаны белгісіз.
— Жібер! — деп қатты шықты құшағындағы қыз дауысы. Тұмсығына жұдырық сарт етті.
Сонда таныды. Хансұлу екен. Иманы тас төбесінен шыққан Қозбағар қызды жібере салды.
— Жарайсың, батырақ! — деп сақылдап мəз болып,
секіріп-секіріп түсті Ждакай.
— Оңбаған! — деді Хансұлу көзінің жасы бұрқ етіп. Осы арада аспаннан түскендей
Əзберген жетіп келсін. Оң қолымен Қозбағарды, сол қолымен Ждақайды ұстады. Көзді
ашып-жұмғанша болған жоқ, екі бала жігітті бір сілкіп тізерлетті. Темірдей тегеуріңді
қолдар Ждақай мен Қозбағарды бір-біріне қошқарша соқтырды. Төңіректегі балалар
тырым-тырақай зытты. Алысып жүріп Əзбергеннің шеңгелінен Ждақай сытылып шығып
кетті. Кең даланы бетке алып тұра безді. Бұта тасасында бүғып жатқан Шегеге соктыға
жаздады.
— Не болды? — деді Шеге.
— Оңдырмады, — деді Ждақай зыта беріп. — Ана қасқаны өлтіргелі жатыр.
— Жүр! Арашалайық!
— Қасқа бала, есің дүрыс па? Аямайды.
Ждақай сəйгел тиген сиырша безіп барады.
— Ағатай! Өлдім! — деп өкіріп жылаған Қозбағардың үні шықты.
— Бұ, жаман поқтың... құтыруын... Мə... мə! — деп
ұрады Əзберген.
Шеге ұшып жүгірген бетімен Əзбергенді жотадан түйіп өтті. Бұндай тұтқиыл соққыны
күтпеген Əзберген серпіліп тəлтіректеп барып əрең тіктелді.
— Қап... көріңді... бұ қайсы? — деп ізінен тұра қуды.
Жеңіл аяқ Шеге түлкі бұлтаққа салып, ұстатпай кетті. Осы ойыннан от шығады деп Шеге,
сірə, ойлады ма екен. Ол отқа өзге емес, Хансұлу екеуі күйетінін білсе ғой.
Сөйткенше ауыл арасынан шаң-шүң айқай шықты. Ап-ащы, əйел дауысы шықты. Əйел
болғанда да ашуы ақпанның қара дауылынан жаман Торқаның дауысы. Қозбағардың
шешесі ақсақ Торқаның ойбайы.
— Қайдасың, ойбай, адыра қалғыр, Əзберген!! Ойбай, қайдасын!? — деп айқайға басып
келеді дауылдатып ақсақ Торқа. Өзі шүйкедей болса да мінезі шақар. Шəріптің жалғыз
апасы. Əлгінде "Балаңды Əзберген сабап жатыр" дегенді естіп, көсеуді ала ұмтылған
сыртқа. Күйеуі темір-терсек шұқығаннан өзге кəсібі жоқ Уəп дейтін зергер. Солымның
нағыз өзі. Сондықтан жауымен жалғыз айқасуға аттандап ақсақ Торқаның өзі шыққан.
Қараңғыда бұқпақтап тұра қашқан екеуді көріп Торқа кемпір одан бетер бұрқырады.
— Атаңа нəлет, Əзберген! Тоқта, қашпа! Кімді
басынасың!? Шық былай, қолыңда өлемін, ойбай!
Бірақ Əзберген кезікпеді жолында. Кəпір, қашқан сол болды-ау, Торқаның кəрінен қорқып.
Ақсақ кемпір енді күшке мінді:
— Тұра тұр, бəлем, сəбетски бластың бары рас болса, түбіңе жетемін, сен бандиттің! —
деп.
Шандақтың арасынан Қозбағарын тауып алды. Солқ-солқ жылаған баласын жетектеп
Торқа кемпір үйіне қарай шолтаңцап келеді. Қауашадай үйінде сықсиған май шам. Шалы,
ұзынтұра Уəп зергер шоқпыт көрпесінен жартылай шығып, шалғы мұрты салбырап, екі
ұрты бүлкілдеп отыр екен. Ашуланғанының сиқы. Торқа кемпір шам жарығына əкеліп,
баласының бетіне қарады да баж етті. Ойбайлап, сарнап қоя берді. Қозбағардың мұрны
бұзылған, қабағы іскен. Танау қаны бүкіл омырауын жуып кеткен.
— Тұқымыңа сиейін ойбай, Əзберген, қайдасың?! — деп қайта тұлданып, босаға жақта
тұрған өзінен үлкен келсапқа жармасты.
Қарақшыдай өңкиіп Уəп пақыр түрегелді орнынан.
— Қойсаңа, кімді қырармын дейсің! — деді екі ұрты бүлкілдеп, шашы бұрқырап есікке
ұмтыла берген шынашақтай кемпірінің алдын кес-кестеді. Кемпірі одан жаман екіленді.
Қолын шолтаң еткізіп:
— Адыра қал! Кет жолымнан, ойбай! — деп жұлқына, баласын сүйрелеп үйден айқайды
басып тысқа шықты. Тура Əзбергеннің үйіне тартты, бүкіл ауылды дүрліктіріп.
Əзбергеннің үйінде жарық жоқ, жатып қалғаны байқалады.
— Атаңа нəлет, Əзберген, шық былай, еркек болсаң, тақа! Төбелесті көрсетейін, шық! —
деп кеп ақсақ Торқа іштен ілінген қаусырмалы есікті келсаппен пергіледі. — Бүйткенше,
өлтіріп неге тастамадың, мына баланы!? Адыра қалғыр! Мə, өлтір!

Торқа баласын сілкіп қалды. Қозбағар есікке соғылып, босаға сықырлады. Іштен Əзберген
гүр етті.
— Ау, ағайын, аулақ! Үйді құлатарсыз!
— Адыра қалғыр, құлатпақ тұрмақ қиратам! — деп ашуға мінген кемпір лақша ыршып,
секіріп, келсаппен үйді төмпештеуге кірісті.
— ... Қиратарсың! — деді Əзберген қырсығып.
— Адыра қалғыр, бетінен адам сүймейтін, ол не, ханның қызы ма еді?! О несі-ай кеп!
Сүйеді ал! Сүймек түрмақ, одан да зорын істейді! Ал тақа!!! Қозбағарымның бармағына
тұрмайтын ұрғашысын, о несі-ай кеп, соншама қалқеллəзи кып! Əй, баспашы! Шық былай
əкеңнің көрін... Қол- аяғыңды матап айдатайын! Өкіметтің бары рас болса. Батырақты
сабасын деген зəкүн жоқ, білдің бе, аузыңа пəлен қылайын! Ойбай, қайдасың, Шəріп!? —
деп енді Торқа кемпір долылық қысып дауыс ете бастады.
Торқа кемпірдің байбаламы бүкіл ауылды аяғынан тік тұрғызды. Ит екеш иттер дағы
шабаланып үріп жатыр. Қорадағы қой, желідегі түйелерге дейін құлақтары ербиіп,
күйістерін тоқтатып айқай шыққан жаққа мойындарын бұрады. Əзбергеннің үйі маңына
бұ кезде ауылдың үлкен-кішісі түгел жиналып қалған. Текеше бақылдап, секіріп, ыршып
үйді тоқпақтап жүрген Торқа кемпірді екі-үш əйел қолтықтап ұстап əрең тоқтатты.
— Сабыр! Шешей, сабыр! Бір ашуыңды бер! — деп.
— Бұ жанжал неден шықты? Ау, ұқтырындаршы! — десті жүрт.
Балалар жарыса жамырап əлгінде болған уақиғаны айтты. Жұрттың ұққаны Уəп зергердің
баласы жалшы Қозбағар, ойын үстіңде күшке салып Пахраддиннің қызы Хансұлудың
бетінен сүйген. Қыз жылап қалған. Қозбағардың қызда көңілі болған. Ерке қыз əдепсіз
бала жігітті шапалақпен беттен тартып жіберген. Сол арада тап болған қыз ағасы Əзберген
Қозбағарды жығып салып жұдырықтың астына алған. Бет-аузын даладай қан қылған.
Шуылдаған жұртты іркіп, Пахраддин көз жасын сүртіп тұрған Торқа кемпірге жақындады.
— Жеңеше, бір ашуыңызды беріңіз! Елміз ғой, бір тентекке əліміз жетуге керек, асасы! —
деді. Мол денелі, мауыты шапаңды Пахраддин, енді інісінің үйіне қарай бұрылды:
— Əй, найсап, бұ не жатыс, елді шулатып, шығуға керек сыртқа! — деп зекіді.
— Ағайын, мазамды алмаңдар! Аулақ! — деп гүр етті іштен Əзберген. Жұрт тіксініп
қалды. Əйелдер жағы беттерін шымшылады. Бұл ел, ел болғалы ауыл ағасы Пахраддинге
қарсы келіп, бетінен алған адамды көрмеп еді.
Пахраддин ашуға тығылып, теңселіп:
— Найсап, ақылмен іс қылуға керек! Оңбассың, асасы! Оңбассың! — деп теріс айналып
жүре берді.
Осы жермеңкеден Пахраддин мен Əзберген кикілжіндесіп қайтқанын бұ жұрт білмеуші
еді.
Жұрт арасында Шəріп те тұрған. Ешкі құйрық сақалын қайыра тістеп үнсіз тұрған.
Жұрттьң назары енді ауыл өкіметі — соған ауды. Əншейінде, дау-жанжалдың лаулаған
өртіне елден бұрын қойып кететін Шəкең неге екені белгісіз, қазір үнсіз. Əйелдердің
қолында жуаси бастаған Торқа кемпір өкімет інісінің мына можантомпай қалпын көріп:
— Жағың қарысып қалды ма, ойбай, сенің?! Өкімет
болғанда сенен не қайыр көрдім мен, ойбай! Жалғыз апаңды бүйтіп дос-дүшпанға таба
еткенше, тақа, өкімет болмай өрем қап, ойбай! Жіберіңдер түге, қанғып өлемін! — деп
қылғынды.
— Қойсаңа, кемпір! Жүрсеңе үйге! — деген үн шықты жоғары тұстан, мұрты салбырап
үңіліп тұрған ұзынтұра Уəп екен. Сырықтай бойын иіп кеп құрықтай қолымен кемпірін
қармап көтеріп иығына салды да, үйіне қарай бұрылып жүре берді. Торқа кемпір аяқ-қолы
тарбандап шалын иыққа төмпештеп барады. Тулап барады.
— Жібер түге, адыра қалғыр! Жайпап салам... тақа! Жібер! — деп.
Жұрт дуылдап күліп жатыр.
Жуырда ғана ауылдық кеңес ағасы болып сайланған етікші Шəріп қана күлген жоқ. Мына
даудың таптық астарына ой жүгіртіп, бір тұтам сақалын саумалаумен тұр.
6
Əзберген шай ішіп төрінде көлбеп жатса ертеңгісін үйге салаң етіп, қылышын сүйретіп
мелиса кіріп келді. Келіншегі шошынып орнынан ұшып тұрды. Əзберген құс көпшікті
шынтақтап жатқан орнынан конаққа сұсын тікгі. -Бұқабайсың ба, ей?! — деді Əзберген
қорыққанын
білдіртпей, ескі танысын көргендей серпіліп.
— Сөзді қой, Əзберген! Тұр... киін! — деді кілбік көз, томпақ бет кеспелтек қара, үні
қатаң, күркірегеңдей. Түсі ызбарлы. Əзберген, мелисаны Шəріп шақыртқанын ұқты.
— Ау, шай ішейік, жолдас! Отыр! — деді Əзберген төрді нұсқап.
— Тұр, бол! Шай ішетін жеріңе баратын болдың! Тəртіп солай!
Мелиса иығыңда шошайған мылтық, белінде қылыш, үсті-басын шандыған кайыс белбеу,
жылтырауық түймелер, түсі зəрлі. Əзбергенді түтіп жеп барады. Қырыс қабақ Əзберген
етігінің сірісін тепкілеп киді де, орнынан тұрды. Сол-ақ екен мелиса шап беріп қолын
артына қайырды. Қайыс белбеумен екі қолын арқасына қайырып байлады. Əзберген
қарсыласпады. Сыртқа шықса, Шəріп үйінің алды ығы-жығы адам. Жапа-тармағай
бұрылып бұған қарады. Мелиса Əзбергенді солай айдады. Əзберген ызаға булықты. Осы
ауылдың өңшең боқташақ, қатын-қалашы бұны табалау үшін жиналған. Əттең дүние-ай,

қор болды-ау! Осы ауылды бір шыбықпен айдаған Əзберген емес пе еді бұл?!
Ауылдың бас көтерген ақсақал, қарасақалдары Шəріптің үйінде екен. Əзберген, қолы
байлаулы өңкиіп есіктен кіргенде байқағаны: төрде көзі шақшиып жапалақтай бір тұтам
боп шырылдауық Шəріп отыр, оның оң жағында — мандайы қасқайып Пахраддин, сол
жағыңда — аруақтай аппақ, сақалын саумалаған Лабақ ахун. Олардан төменірек əйелдер
арасыңда шүйкедей Торқа кемпір де көрінеді.
— А-а, келдің бе, кіспүрыш! — деді Шəріп қозғалақтап кекетіп. — Отырсын солай!
Босағада!
Шəріптің сөзі Əзбергенді қамшымен маңдайдан тартып жібергендей болды. Не десін?
Дымы құрып ернін тістеді. Жұрт көзі Əзбергенде. Мелиса арқасынан нұқыды. Əзберген
түсі қабарып, түнеріп босағаға тізе бүкті. Ағасының кейпін көз қиығымен шолып еді,
оның да меселі түсіп "салы суға кетіп" отыр екен.
— Ал жаз! — деп көтеріңкі дауыспен саңқ етті Шəріп, астынан су шыққандай
қыбыжықтап.
Əзберген түксиген қабағының астынан назар жіберіп қараса əлгі ауылнайдың алдында
жатқан ала қағаздар, еңді оның баласы Шегенің алдына жылжып барып қалыпты. Шеге
қолында қаламы, əкесінің аузын бағып, жаланып қояды. "Қап, түнде қолға түспей кеттің,
əттең..." деді іштей Əзберген ызаға булығып.
— Жаз! "Пртөкөл" деп жаз!!!
— Жаздым.
Үйдегі жұрт сілтідей тынды. Сыртта тұрғаңдардың гуілі басылмап еді. Торқа кемпір айқай
салды.
— Əй, дабырламаңдар, тақа!
Су сепкендей тыныштық орнады. Тіптен бүкіл ауыл жым болғандай. Үйге ұсталған шидің
ғана ызыңы естіледі. Арқадан сокқан азынау жел бар.
— Үшбу пртөкөлді жасау себебіміз: өткен күні Пахраддин ауылында таптық шайқас
болды де! Бəйшікеш Əзберген Мұсаұлы, тамам жұрттың көзінше кедей-батырақ Қозбағар
Уəпұлын... Ие, жаз! Қозбағар Уəпүлын соққыға жықты. Оған əмісе себеп: кедей-батырақ
Қозбағар бəйшікеш Əзбергеннің
қарындасы Хансұлуға көңілі кетіп, ғашық-машық болады-мыс.
Шеге мырс етті.
— Əзбергеннің кедей-кембағалды жəбірлеп, зорлық-зомбылық жасауы жалғыз бұл емес
де! Кеңес өкіметі келгелі айылын жиып еді де. Əйтпесе, арғы жерде ə десең, мə дейтін
нағыз кіспұрыштың өзі еді де. Бұл зəнталақтың қорлығы өткен де. Баяғы Ыбырайдың
асында ақсақалдар отырған үйден мені "етікшінің орны ошақтың қасы" деп дырылдатып
сүйреп алып шығып, терідей торсылдатып сабаған кім еді? Үшбу осы Əзберген контрдың
өзі еді.
— Ау, Шəріп! — деп Пахраддин осы арада кеудесін тіктеді.
— Ау, құрдас! Кезінде ақсақалдар ымырасымен біткен дау еді ғой ол. Қайта тірілтіп
қайтесің, асасы?
— Қош, солай-ақ болсын. Əрі қарай кеттік. Жаз! Өкімет кедейдікі. Кедей кім? Кедей —
Қозбағар. Ендеше, Қозбағарға Əзбергеннің қол жүмсағаны, өкіметке қол жұмсағаны.
Солай деп жаз!
Осы арада көпшіліктен маза кетіп, қозғалақтасты.
— Жаз! Батырақты сабасын деген зəкүн жоқ. Ол
Мекалайдың заманы келмеске кеткен. Бүгінде батыраққа қол тигізгенге статья бар.
Жиналған жұртшылық араның ұясындай гуілдеп кетті.
— Жаз! — Шəріптің дауысы осы арада ширығып шаңқ етті. — Сол батырағын жəбірлеген
байларды сотты ететін статьяға жатқызылсын Əзбергеннің ісі. Өзі Сібірге айдалсын.
«Барса келмес» түрмесіне.
Пахраддин түсінде үрей, көзшарасы ұлғайып қасындағы сақалын уыстап қалғып-мүлгіп
отырған ахунға қарады.
Пахраддиннің өзінен бір уəж күткенін сезіп ахун жүзін көтерді. Сақалын тарамдады:
— Ей, Шəріп... райдан қайт! — деді əуезді тақуа дауысына салып.
Шəріптің түсі өрт сөндіргендей, жалынып-жалбарынғанға құлақ асар түрі жоқ. Қазықтай
қақшиып алған. Шалының мына қаталдығы қытығына тиіп кеткен Жайбасқан:
— Əй, Сібірден басқа жерді жау шауып па? Жөндеп жаз ана пртөкөліңді! Шаш ал десе бас
алмай! — деп бұрқ етті.
— Жазылмайды. Бітті. Шеге, мөрді əкел! — деді, Шəріп одан бетер шақшия түсіп. —
Барсын, кіспүрыш! Тапқан екен ойнайтын кісісін!
"Сібірден" қырыс қабақ Əзбергеннің де көзі атыздай болды. "Шыны ма, ойыны ма
мынаның?" дегендей еңсесін көтеріп ажырайып қарады. Торқа кемпір де шолтаң етіп:
— Адыра қалғыр, осы көрсеткен қорлығы да жетер,
барсын Сібіріне! — деді. — Түу, шешей-ай, ауыл-үйдің арасына осы от салғаныңыз да
жетпей ме? — деп бір əйел күңк етті.
Мөр колына тигенде Шəріп арқаланып, ұшатұғын бүркітше екі иығын қомдап алды. Бота
табан мөр қолында. Əйелдер жағы зəрелері ұшып, шектерін тартты.
— Шəріп, ей, Шəріп, асасы, аңдап іс қылмаққа керек! — деп ыңыранды Пахраддин, ауыр
денесін қозғай түсіп.

Шəріп тас керең. "Пртөкөлді" алдына жайып қойып, мөрді ауызына тақап үрлеп "дем
салды". Жүрт тырс етпей сіресіп, үркіп, шошып қарап қалған. Содан Шəріп əй-шəйға
қараған жоқ, жерүстел үстінде жатқан табақтай қағазға бота табан мөрді құлаштап əкеп
"тоңқ" еткізді. Жұрт селк етті. "Əй" деп шыңғырып қалды əйелдер.
— О, шебер Құдай!
— Мə! — деді Шəріп, мөр басқан қағазды мелисаға беріп жатып. — Дүкеңе берерсің!
"Дүкеңі" болыстық кеңес ағасы Дүкенбай еді.
Шүйдесі қалындау Бұқабай мелиса қағазды бүктеп асықпай жан қалтасына салды.
Ықтияттап калтасының аузын түймеледі. Сосын Əзбергенге сүзеген бұқадай кілбие қарап:
— Марш, түс алға! — деді.
Əзбергеннің қалың беті қабарып, сүметіліп орнынан тұрды. Есікке беттей беріп,
Пахраддинге тағы көз тастады. Ағасы назарымен жер шұкып отыр екен.
Жұрт "арыстыбай1 болған Əзбергенді шығарып салуға сыртқа лап қойды.
— Ау, халайық, ешқайда тарамаңдар! Қонақасыларың бар! — деп дауыстады Шəріп. —
Əй, Шеге, тұр, ана қызыл токтыны əкеп сой!
— Қонақасыға, асасы, тойдық қой, құрдас!— деді Пахраддин, ренішін жасырмай орнынан
ауыр қозғалып тұра беріп.
— Құрдас, сен өкпелеме! Өкімет ісі өз алдына, ағайындық өз алдына. Солай емес пе, ахун
аға? Шақырса келмейтін өңшең жақсылар себеппен есік ашып қалған екенсіздер, енді
қонақасыларыңызды жемей кетпейсіздер! — деді Шəріп, шын ықыласымен...
Пахраддин мен Лабақ ахун бір-біріне қарады. "Бұнысы да жол екен-ау" дескендей.
Мезгіл сəске тұс еді. Сырттағы үлкенді-кішілер шығыс қабаққа тырмысқан жалғыз қасқа
жолға карады. Сол жолда көлденең белге қарай атты кісі бір жаяуды алдына сап сүргітіп
айдап барады. Емпеңдетіп қатты айдайды. Жаяудың аяқ шаңы бұрқ-бұрқ етеді. Жаяу -
"арыстыбай" болған Əзберген еді.
Күн көзін торлаған кіреуке бұлт бар. Мазаны алып арқадан қатқыл ызғу жел соғады.
Қолдарында жез құман, шапандарының шалғайын қаусыра түсіп ауыл сыртындағы жусан
арасына таман балпаң-балпаң басқан Пахраддин мен сырықтай ұзын арық шал Лабақ ахун
барады. Ренжулі. Пахраддин тамағын кенеді.
— Ахун аға! Қалай ойлайсыз? Бұның арты, асасы,немен тынбақ?
— Алла білсін, лекин, заман жаман өзгерген-дүр, інім! Əгерки, біреулер бахаслық жасап
жүрмесе, тергер-тергер де жіберер!
— Олай болмаса керек. Бұл іс соңы, мен білсем, асасы, насырға шаппаққа керек. Кешегі
жəрмеңкеде сөйлеген өкіл сөзі есімде. Айтқаныңыз бек келді. "Бай-бағлаңды кем көрер,
құл-құтанға дем берер" дегеніңіз бек келді. Қазір ана
сорлыны болыстық кеңсеге апаруға керек. Онда бардым дегенше орным түрме болды дей
бер.
— Заман! Заман! Репетің жаман! — деді Лабақ ахун күңіреніп.
Əлден уақытта Пахраддин тағы тамағын кенеді.
— Əлгі шырылдауық та, асасы, соны бек біліп істеп отыр. Мынандай уакта, "түймедейдің
түйедей боларын" біліп істеп отыр. Не істеуге керек, ахун аға! Əзберген ит те болса
жалғыз тірегім еді. Заманның түрі мынау. Дауды ауыл арасынан шығармау керек еді... Бала
ойынынан шыққан от қой!
— Бала ойыны... Иə, бала ойыны, лекин...
Лабақ ахун құманын жерге қойып бір уақ төсіне түскен қауғадай күміс сақалын қос қолдап
саумалап ойланып тұрып қалды,
— Баланың бірі бойжетіп, бірі ержеткен-дүр, лекин, —деді, əлден уақытта.
— Солайы солай ғой!.. — деді Пахраддин күрсініп. Мықтап жадап, шаршаған түрі бар.
— Ымм... — деп ахун ойланып шағырмақтанған аспанға қарады.
Үйге кіргеннен кейін:
— Уай, Шəріп! — деді төрге озып тізе бүге беріп саңқ еткен аққудай Лабақ қартыңыз.
— Лəббай, құлағым сізде! — деп елп етті Шəріп.
— Тізеңді бүк! Торқа келін, сен де отыр! Уəп, сен де құлақ сал! Лекин кешелі бергі дау-
далаба хəммəңізге баян-дүр. Жəмиғат! "Қанды көйлек кисе де, шыдамайды туысқан". Екі
бала ұрысса, ұғыстырмақ лайқат. Екі ағайын ұрысса, туыстырмақ лайқат... Шəріп!
Пахраддин! Уай, Торқа келін! Уəп, інім! "Дау мұраты біту-дүр, жол мүраты жету-дүр, қыз
мұраты кету-дүр". Жаспен жастың тілегі бір. Торқа келіннің ұлы ержетсе, сенің, лекин,
қызың бойжетіп отыр, Пахраддин! Құда болыңдар, азаматты қайтарыңдар. Осыған
тоқтасаңдар, кəне қолдарыңды жайындар! — деді Лабақ ахун, бата жасайтын ниет
білдіріп.
Тас төбеден жəй түскендей мына бəтуадан екі жақ та іркіліп дағдарып қалды. Мол
денесімен Пахраддин ырғала түсіп, төмен қарап сыр шығармады. Шəріп болса қышып
кеткен тамағын қайта-қайта кенеп, астынан су шыққандай қыбыжықтап Пахраддинге бір,
ахунға бір жалтактады. Əлгінде, басы селтең ете қалған Торқа кемпір, енді дымы өшіп,
"əліптің артын" бақты. Ұзынтұра Уəптің жағы сопайып екі ұрты бүлкілдеді.
Босаға тұста жаңа сойылған тоқтының терісін тұздап жатқан Шеге ышқынғандай оқты
назарымен мына отырғаңдарды атып жіберердей сұрланып қарады. Сөйткенше, Шəріп
елпең етті. Үлкен жапалақ көзі ойнақшып, шақалақтап күліп, орнынан ұшып кетердей
қопаңдап:

— Пай, пай, бабам-ай! Тауып кеттіңіз-ау! Сөз бар ма? Уай, садағаң кетейін, көненің көзі-
ай! Міне, ақыл! Міне, жөн! Уа, Торқа, жарылып кетпей неғып отырсың! Бағы бар екен
боқмұрын балаңның! Жай қолыңды! — деп алдымен өзі елеуреп ербеңдетіп қолын
көтерді. Торқа сықсың етіп
күліп, шалын шынтағымен түртіп жіберіп, қолын жайды.
Еңді тосылып отырған жалғыз Пахраддин еді. Қарт ахун енді солай бұрылды.
— Ал, інім Пахраддин, қолыңды жай! Патиха берейін!— Ахун орақ тұмсығын көтеріп
биік маңдайшаға қарап сүйекті арық қолын алға созды. Пахраддин жұрттың соңын ала
керсолқылау қозғалып қол жайды.
Осы арада Шеге есіктен ыта жөнелді. Шəріп:
— Уай, көргенсіз!.. — деп қалды.
Лабақ ахун нақысты дауысын əндей созып, көтеріңкі əуезді мақаммен дұға оқуға кірісті.
— Ағуз-зи бил-лаһи...
Жұрт сілтідей тынды.
"Пахраддин Қозбағарға қызын беретін болыпты. Əзбергенді сөйтіп құтқаратын болыпты"
деген хабар дүңкілдеп ауыл ішін аралап кетті.
Үлкен ақ боз үй алдында сары самауырға от салып тұрған Хансұлу Шəріптің үйінде
болған жаңалықты шулаған балалардан естіп, етегіне сүріне - аттап "апалап" үйге жүгіріп
кірді. Босағада шешесі күмпілдетіп саба пісіп тұрған. Болған сұмдықты ол да балалардың
айқайынан естіп, піспегі қолында, өңі шүберектей бозарып тұр екен. Сырттан жүгіріп
кірген қызын құшақтай алды.
— Жасаған Ие-ай, ақылдасу деген де жоқ... Бұ сорлыға не болған? Жүр, əлгі алжыған
əкеңе барайық! — деп қолын сүртіп есікке беттеді.
— Бармаймын! — деді Хансұлу жұлып алғандай. Көзінде жарқ еткен ыза. Безеріп алған.
— Жарайды. Өзім-ақ барайын, — деді шешесі байғұс. Жаулығын дұрыстап тартты да,
майда басып сыртқа беттеді. Дүние күйіп жатса да сол бір биязы жұмсақ қалпынан
танбайтын əдеті шешесінің. Əкесінің алған бетінен қайтпайтынын білетін Хансұлудьң
қазір төбесіне аспан құлағандай. Дүниесін өрт шалғандай. Керегеге қыстырулы қамшысын
суырып алды да, кермеде тұрған Қаракеріне жүгірді, неге екені белгісіз, жүгіре түсті де
басына бір ой келіп, Қозбағардың үйіне бұрылды.
Қозбағар үйінде төсек тартып жатқан. Бет-ауызы ісік. Жаңа Шеге келіп зəресін жаман
ұшырды. Жағасына жабысып əй-шəй жоқ төсектен суырып алды. "Иттің баласы,
Хансұлуда нең бар сенің?" деді буыңдыра түсіп. Өзі жылауға жақын. "Өй, Шеге, не айтып
тұрсың?!" деп бұл шыр-пыр болды. Шегені алжасқан дерсің. Бұны төсекке итеріп тастап,
есіктен ата жөнеді. Əзірейіл өкшелегендей дүрсілдеп барады. О, тоба! Қозбағар сөйтіп
əңкі-тəңкі болып отырғанда сырттан бір топ бала шулап өтті. Шегенің "алжасқан" себебін
сонда түсініп, лажсыз езу тартты Қозбағар. Көз алдында — тал шыбықтай Хансұлу.
Бұралып келіп мойнына асылғандай. Құшағына кіргендей. Тіптен ақылға сыймайды.
Хансұлу Қозбағардың жары! Міне қызық!
Сөйтіп жатқанда есік шалқасынан сарт етіп ашылды да, үйге Хансұлудың өзі кіріп келді.
Тура орыстың əписеріндей тіп-тік. Қарақаттай көзінде жарқ еткен ашу. Қайқы кірпік, түрік
ерін. Қолында қамшы.
Қозбағар ойланбастан көрпені басына бүркей қойды. Бірақ қыз жетіп келіп көрпесін бір-ақ
жұлқып үстінен сыпырып алды. — Сен бе, сонда, мені алатын? — деді. Қозбағар:
— Ойбай, мен емес! — деп көтерілген қамшыға қарап баж етті. Қамшы "шарт" етіп оң
жамбастан осып өтті. — Ойбай-ай-и-и! — деп қалды Қозбағар.
Кекірейген тікбақай қыз, сол тіп-тік қалпы есікті сарт жауып, шығып жүре берді.
Бұ кезде Шəріптің үйінің сыртында — Пахраддин мен бəйбішесі кездескен еді. Бəйбішесі
ə дегеннен:
— Жазған-ау, не болды? — деді, қаттырақ айтуға батылы жетпей. — Не көрінді саған?
Бурыл тарта бастаған сақал-мұртын жел козғап, келбетті келген саналы жүзі түнеріп,
шалбарланып, қабақ шытып біраз ой сабылтып тұрды Пахраддин. Өңі тым жадау еді.
— Асасы... көзді ашып қарауға керек заманға, — деп баяу тіл қатты əйеліне. — Алтын
басты бай-мырзадан, бүгінде бақыр басты кедей артық! Бұны көруге керек! Зерделеуге
керек... Менің де ойлағаным қызыңның болашағы болуға керек!.. Соны үғуға керек!
1927 жылдың қара күзінде "Тасқұдық" басыңда болған бұл уақиға дүмпуі Жем өзенінің
түстік жағы — Үш Оймауыт, Доңызтау далаларын жайлаған қалың табын еліне лезде-ақ
дүңкілдеп тарап жатты. Байлығы тасып бара жатпаса да, ел арасында əділ билігімен, тілді,
шешендігімен атағы шыққан сырбаз жан, ауыл ағасы Пахраддиннің мандайына біткен
жалғыз қызын есігіндегі жалшысына өз еркімен бергелі жатқаны естір құлаққа ерсі
жаңалық, тосын хабар болып тарап жатты.