А. Ф. Зейнулина филология ғылымдарының кандидаты, профессор

Жануарлар морфологиясы

Жануарлар морфологиясы (грекше morphe – пішін) – денесінің пішіні мен құрылысы, олардың жекеше және тарихи эволюциялық дамуы туралы ғылым. Бұл анатомия, гистология, эмбриология, цитология ғылымдарымен тығыз байланысты. Қазақстанда эволюциялық морфология (ұзақ тарихи даму процесі кезінде жануарлардың төменгі сатыдағы қарапайым түрінен жоғарғы сатыдағы күрделі организмдерге дейінгі аралығы); салыстырмалы морфология (әр түрлі мал тұқымдарының ұқсастығы мен айырмашылығы заңдылықтарын салыстыра зерттеу); мал тұқымдары морфологиясы (малдың органдарының құрылысын мал тұқымына байланыстыра зерттеу); функционалдық морфология (жануарлар организмі құрылысының ерекшеліктерін қызметіне байланысты сипаттау) салаларындағы зерттеулер кең өріс алды. Сүтқоректілердің (олардың ішінде малдың), құс пен балықтың, бауырымен жорғалаушылардың, жәндіктердің тыныс алу, ас қорыту, жүйке, жүрек-қантамыр, сүйек-ет жүйелері зерттеліп, олардың эволюциялық, экологиялық, филогенездік, түраралық, тұқымаралық ерекшеліктері анықталды. Салқын қанды жануарлар денесінде пигменттердің таралу ерекшеліктері айқындалды. Жүн мен жүн талшықтары, тері морфологиясы жөнінде көптеген құнды мәліметтер алынды.

Жануарларды сұрыптау

Жануарларды сұрыптау (латынша selectіo – таңдау, сұрыптау) – малдың жаңа тұқымдарын шығару және оларды жақсарту тәсілдері туралы ғылым; зоотехния саласы. Мұның мақсаты: малдың өнімділігін және түрлі ауруға төзімділігін арттыру, тіршілік мерзімін ұзартып, қазіргі өндіріс технологиясына бейімдеу. Қазақстанда өнімді аз беретін жергілікті мал тұқымдарын сұрыптау, іріктеу, оларды мол өнімді тұқымдармен будандастыру арқылы малдың жаңа тұқымдарын шығару іске асырылды. Республика селекционерлері тұқым таңдау, жұптастыру, аса бағалы генотиптерді іріктеп, оларды сұрыптауда пайдалану, алынған тұқымдардың қоршаған ортаға бейімделуі, алыстекті будандастыру мәселелерімен айналысты. Қазақтың ақбас сиыры, Әулиеата, Алатау сиырлары, Қазақтың биязы жүнді қойы, Оңтүстік қазақ мериносы, Солтүстік қазақ мериносы, Биязылау жүнді дегерес қойы, Қазақ арқар-мериносы, Кеңес жүндес ешкісі, Қостанай, Көшім жылқылары, жабы тәріздес Қазақ жылқысы, сонымен қатар үйректің “Медеу”, тауықтың “Алатау” түрлері, т.б. шығарылды. Сондай-ақ, Қырдың қызыл, Галловей, Санта-гертруда сиырларының тұқымын жақсарту әдістері ұсынылды. Айршир, Қалмақ сиырларының таңдаулы табындары мен Кроссбред қойының отарлары құрылды, биязылау жүнді және құйрықты қой типтері шығарылды.

Жануарлар физиологиясы

Жануарлар физиологиясы(грекше physіs – табиғи) – жануарлар организмінің, оның жеке клеткалары, тіндері мен органдарының, қызмет жүйелерінің тіршілігі туралы ғылым. Оның негізгі мақсаты – адамның мұқтажына, талабына сәйкес үй хайуанаттарының тіршілік әрекеттерін зерттеп, олардың өнімділігін, өнімінің сапасын арттыру. Жануарлар физиологиясы негізінде малдың қоректік заттар мен энергияға деген мұқтаждығы анықталып, нормативтер белгіленеді; төл өсіру мен малды күтіп-бағудың ғылыми негіздері ұсынылады; мал өсірудің тиімді жолдары анықталып (қолдан ұрықтандыру, ұрықты көшіру, т.б.) практикада әр түрлі техниканы қолдануға жол ашылады (мысалы, сауу қондырғылары); малды үйрету, машықтандыру негіздері анықталады; малдың жұқпайтын ауруларының себептері айқындалып, малдың өсуін жеделдететін түрлі биологиялық активті заттар – витаминдер, гормондар, тіндік қуаттандырғыш заттар қолданылады. Жануарлар физиологиясы ғылым ретінде тек 19 ғасырдың ортасы мен 20 ғасырдың басында қалыптасты.

Жануарлар экологиясы

Жануарлар экологиясы – экологияның бір саласы. Бұл салада экожүйедегі популяцияның тіршілік ету заңдылықтары анықталып, жануарлардың қоршаған ортаға бейімделуі зерттеледі. Қоршаған ортада болып жатқан антропогендік факторлар жануарлар тіршілігін өзгертіп, тіпті кейбір түрлерінің жойылып кетуіне әкеледі. Қоршаған ортаға адамның тигізген іс-әрекетінің нәтижесінде, сондай-ақ технологиялық қалдықтар мен радиоактивтік заттардың, әр түрлі табиғатта болып жататын апаттардың әсерінен ауа, ландшафт құрамының бұзылуы, топырақтың ластануы – жануарлар әлемі мен өсімдіктер дүниесіне елеулі өзгерістер әкеледі. Мысалы, 20 ғасырдың 50 жылдарындағы Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игеру нәтижесінде сол аймақта тіршілік ететін омыртқасыз жануарлардың 70%-ы жойылып кетті. 20 ғасырдың 60 жылдарынан бастап, Арал теңізінің тартылуына байланысты бағалы балықтар (сазан, қаяз, ақмарқа, т.б) құрып кетті. Омыртқалы жануарлардың 125 түрі және омыртқасыз жануарлардың 105 түрі Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген. Осыған орай, жануарлар экологиясы – қазіргі заманның өзекті мәселелерінің бірі.

Жануарлардың көне атаулары

Жануарлардың көне атаулары – жануарлардың сирек қолданылатын не ұмытылған атаулары. Қазақ халқының көшпелі өмір салты сан ғасырлар бойы табиғатпен етене танысуына мүмкіндік берді. Осының нәтижесінде жабайы жануарлардың тіршілік тынысын, олардың бір-бірінен айырмашылығын, мекен орнын, пайдасы мен зиянын ажырата білді. “Түз тағысы табиғатпен тілдес” екендігін айқын аңғарып, олардың аталық, аналық және ұрпақтарын жеке атаумен атап, әрқайсысына ерекше мән берген. Кейбір жануарларды киелі, қасиетті деп санаған, немесе кесірі тиеді, не киесі ұрады деп есептеген. Мысалы, жыланды – қыбыр, ұзынқұрт, түймебас, т.б. деп, ал қасқырды – итқұс, бөрі, ұлыма, т.б. деп атаған. Ежелден қазақ аңшылары мен саяткерлері арасында аңдар төлдеген кезде, құстар жұмыртқалап жатқанда, балықтар уылдырық шашқанда оларды ауламайтын салт-дәстүр қалыптасқан. Мұның өзі түз тағыларына деген үлкен қамқорлықты көрсетеді. Жабайы жануарларды кең байтақ еліміздің әрбір облыстарында жергілікті атаумен атай беру де кездеседі. Мысалы, аққуды – ақ шандоз, жираф – керік, мысықтың баласы – шаған, т.б. Бұдан 5 ғ. бұрын жазылған Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының “Шипагерлік баян” атты шығармасында кездесетін жануар атаулары да қазіргіден өзгеше. Мысалы, тышқан – сумақы, сиыр – маңғаз, барыс – айбар, жылқы – тұлпар, т.б. Қазіргі кезде жануарлардың көне атаулары мүлде ұмытыла бастаған (мыс., жұпар жылан, таутайлақ, маңқұс, құртқа, мәлике, т.б.). Жануарлардың көне атаулары ұлттық фольклорда, ауыз әдебиетінде, мақал-мәтелдерде жақсы сақталған. Мысалы, “Борақты ұрсаң тұмсықтан, тез өледі шымшықтан”, “Таутанның алма аланын, кесіріне жолығарсың балаңның”, т.б. Мұндай ұмытылған атауларды пайдалану – тіл байлығымызды молайта түспек.

Жануарлар туралы ертегілер

Жануарлар туралы ертегілер, хайуанаттар туралы ертегілер – ертегінің көне замандағы мифтер мен әр түрлі тұрмыстық, аңшылық әңгімелердің негізінде пайда болып, кейінгі замандардағы адамдар мінезін, олардың өзара қатынасы мен байланысын аллегориялық түрде жан-жануарлар бейнесі арқылы тұспалдап көрсететін түрі. Жануарлар туралы ертегілер, негізінен, үш топқа бөлінеді: этиологиялық жануарлар туралы ертегілер, классикалық жануарлар туралы ертегілер және мысал ертегілер (аполог). Этиологиялық жануарлар туралы ертегілер – өзінің шығу мерзімі жағынан мұндай ертегілердің ең көнесі. Мұнда хайуанаттардың сыртқы пішіндегі немесе жүріс-тұрысы, мінез-құлқындағы бір ерекшелігі, оның солай болу себебі жайында баяндалады. Бұл топтағы ертегілердің басты ерекшелігі – оқиғаны себеп-салдарлы сипатта баяндауы және байырғы синкреттілікті сақтап қалуы мен этиологиялық мифке жақын болуы. Бұл ертегілердегі хайуанаттардың сипаттамасы басқа елдер ертегілермен сарындас. Мысалы, түлкі – аса айлакер, екіжүзді, алаяқ қу, қасқыр мен жолбарыс – адуынды озбыр, қара күш иесі, аю – икемсіз, қарабайыр, т.б. Шығыс және Еуропа халықтарының жануарлар туралы ертегілерінің көпшілігін классикалық жануарлар туралы ертегілер құрайды. Олардың сюжеті де ұқсас болып келеді. Өйткені, бұл ертегілердің көпшілігі әр халықтың тарихында болған ұқсас жағдайдан туған. Ал біразы арғы тегі бір түркі халықтарының ежелгі дәуірінде пайда болған. Енді бір бөлігі мәдени, сауда, т.б. қарым-қатынастар арқылы ауысқан. Бұлардың моральдік және әлеум. мазмұны аса терең. Жыртқыштар қанаушыларды, әлсіз жануарлар кедейлерді еске түсіреді. Олардың іс-әрекетімен қатар мінездері де шебер сомдалады. Классикалық жануарлар туралы ертегілердің құрылымы онша күрделі емес. Олардағы сюжет хайуанаттар арасындағы кездесулер мен қақтығыстарға құрылады. Бір сарынды эпизодтардың өзгермей, үнемі қайталанып келетін түрі көптеген әлем халықтары ертегілерінде бар. Олардың үлгілері – “Қотыр торғай”, ”Кім неден күшті”, т.б. ертегілер. Мысал ертегілерде – баяндау белгілі бір моральдік қағида мен тұжырымды дәлелдеуге бағытталады, сол себепті олар көп жағдайда нақылмен аяқталады. Қазақ халқының мысал ертегілері шығыс фольклорымен тығыз байланысты. Мысалы, Орталық Азияға кең тараған “Қалила мен Димна”, “Тотынама”, т.б. Жануарлар туралы ертегілер адам болмысының ертедегі тотемдік сенімдермен байланысты пайда болған. Жануарлар туралы ертегілердің прозалық баяндаудан өлеңге көшіп отыратын үлгілері де кездеседі.

Тест сұрақтары
1. Күрделі баяндауышты табыңыз:

A) Адам тілі тас жарар, тас жармаса, бас жарар;

B) Білегі жуан бірді жығады, білімі толық мыңды жығады;

C) Мұрат диссертациясына материал жинап жүр;

D) Салиқа қырман басына келді;

E) Самат біздің институттың көркем әдебиет үйірмесіне жиі келіп жүр.

2. Есімдіктен жасалған баяндауышты табыңыз:

A) Жылқыда өт жоқ;

B) Біз – бесеуміз;

C) Басқаға үлгі болатын сен;

D) Әскери адамның өңі суық, сөзі қысқа;

E) Сен кімсің?

3. Зат есімнен болған баяндауышты табыңыз:

A) Өнерлі өрге жүзеді;

B) Ақыл – көпке жеткізер, өнер – көкке жеткізер;

C) Ағаш көркі – жапырақ, адам көркі – шүберек;

D) Мектеп адамға жүйелі білім береді;

E) Халықтың ортақ үйі – Отаны.

4. Зат есімнен болған баяндауышты табыңыз:

A) Жылқыда өт жоқ, өсер малда өлім жоқ;

B) Атты қамшымен айдама, жеммен айда;

C) Еңбек түбі – береке, көптің түбі – мереке;

D) Еңбексіз отырған адам жалқау болып кетеді;

E) Ырыс алды –ынтымақ.

5. Тиянақты тұлғасында тұрған баяндауыштарды көрсетіңіз:

A) Бұлақты таудан арна ақса, теңіз болар аяғы;

B) Әкесі ұрысса балаға, о да – достық;

C) Батыр бол, бірақ мақтанба; жомарт бол, бірақ көрінгенге шашылма; батыл бол, бірақ басбұзарлыққа барма;

D) Аздың азаншысы болғанша, көптің қазаншысы бол;

E) Ербол Тоғжанды апарып тастады да, өзі қайта шауып кетті.

6. Тура толықтауышы бар сөйлемді анықтаңыз:

А) Алда ұзағынан сұлап ақ басты Алатау жатыр;

В) Шоқан бұл жерлерде бұрын болған жоқ;

С) Қоянды қамыс өлтiредi, ердi намыс өлтiредi;

D) Жылтырағанның бәрi алтын емес;

Е) Өзiн-өзi билеген ел бақытты.

7. Күрделі бастауышты табыңыз:

A) Төрт жердегі төрт-он алты;

B) Бәріміз жиналдық;

C) Бұлтты аспан;

D) Қара қоян жепті ғой;

E) Мәдени, демалыс паркі.

8. Есімдіктен болған бастауышты табыңыз:

A) Бәрі келген болар;

B) Сіздің бар шығармаларыңыз осы үйден табылды;

C) Үстел әлдеқашан жиналған;

D) Сіздерге ақылды көп үйреттік;

E) Біздің қақпан әне.

9. Берілген сөйлемнің бастауышы қай сөз табынан екенін көрсетіңіз: Кейбіреулер сәл тоқтап, Абайдың аузына қарады;

A) Есімдік;

B) Сын есім;

C) Зат есім;

D) Етістік;

E) Одағай.

10. Негізгі сын есімнен жасалған бастауышты табыңыз:

A) Жақсы байқап сөйлер, жаман шайқап сөйлер;

B) Көрмес – түйені көрмес;

C) Айла – алтау, ақыл – жетеу;

D) Көне сөз – жаңа сөздің қазығы;

E) Арман – адам қанаты.

11. Зат есімнен болған күрделі бастауышты анықтаңыз:

A) Күн көзі тым өткір;

B) Жұрт тынышталды;

C) Бәйге бригадаға берілді;

D) Ол – инженер;

E) Ендігісін өздерің біле беріңдер.

12. Есімшеден болған бастауышты табыңыз:

A) Көрмес түйені де көрмес;

B) Бағып-қаққан анаңды аялай біл;

C) Ұрыс даласы азан-қазан;

D) Сен бүгін бізге таң қалма;

E) Жирен қасқаға тек бастықтар ғана мінеді.

13. Бастауышты табыңыз:

A) Ол келді;

B) Кеш келді;

C) Кеше келді;

D) Жазда келді;

E) Пойызбен келді.

14. Етістіктен болған бастауышты табыңыз:

A) Іздеген жетер мұратына;

B) Күн жылынды;

C) Ақылды ісіне сенеді;

D) Ешкім жоқ;

E) Төрт екіге бөлінеді.

15. Дара бастауышы бар сөйлемді көрсетіңіз:

A) Ұлжан – сыншыл адам;

B) Жаңбыр жауды;

C) Төрт жердегі төрт – он алты;

D) Кеш жатқан – жаман;

E) Республика алаңы адамға толы.

16. Бастауышы сын есімнен жасалған сөйлемді көрсетіңіз:

A) Жомарт жоқтығын, жүйрік тоқтығын білдірмес;

B) Ақылды тауға бармайды;

C) Жақсыдан қашпа, жаманға баспа;

D) Кірпігін сирек қағады;

E) Бірлік болмай, тірлік болмас.

17. Жай сөйлемнің түрін белгілеңіз:

Балам, қайдан келдің?

A) Толымды сөйлем;

B) Жайылма сөйлем;

C) Атаулы сөйлем;

D) Толымсыз сөйлем;

E) Жақты сөйлем.
18. Толымсыз сөйлемді табыңыз:

A) Мен ауылға бардым;

B) Кітап – білім бұлағы;

C) Ол кеше барды;

D) Абайдың өлеңдері;

E) Қайнаған күн.

19. Толымсыз сөйлемді көрсетіңіз:

A) Үй жылы еді;

B) Ол дос жүрегіне сенеді;

C) – Әділетіңе ризамын, Абай! – деседі;

D) Тоғай;

E) Аяз.
20. Толымсыз сөйлемді табыңыз:

A) Өзеннен балық аулаймыз;

B) Таң мезгілі;

C) Сен жеті жұрттың тілін біл;

D) Қайда барасыз?

E) Абай Ділдәмен оңаша қоштасты.
21. Толымсыз сөйлемнің толымды сөйлемнен айырмашылығын көрсетіңіз:

A) Пысықтауыш түсіріліп айтылады;

B) Айтылуға тиісті мүшелер түгел қатысады;

C) Іс-оқиғаны баяндамайды;

D) Қажеті жоқ сөздердің бәрі қатысады;

E) Айтылуға тиісті мүшелер түсіп қалады.

22. Толымсыз сөйлем қандай жағдайда жиі қолданылады:

A) Құрмалас сөйлемде;

B) Диалогта;

C) Төлеу сөзде;

D) Төл сөзде;

E) Түсіндірмелі салаласта.

23. Қай салалас сөйлем екенін табыңыз:

Біресе біріне-бірі кезек бермей бәрі бірдей шулайды, біресе теп-тегіс ұйықтап қалғандай бәрі тына қалады.

A) Қарсылықты салалас;

B) Түсіндірмелі салалас;

C) Ыңғайлас салалас;

D) Кезектес салалас;

E) Талғаулы салалас.
24. Қай салалас сөйлем екенін табыңыз:

Кейде ашу, кейде айламен кеп ойлайды.

A) Қарсылықты салалас;

B) Түсіндірмелі салалас;

C) Ыңғайлас салалас;

D) Кезектес салалас;

E) Талғаулы салалас.
25. Қай салалас сөйлем екенін табыңыз: Хатты біресе кеудесіне қысады да, біресе оған мейірі қанбағандай бетіне басады.

A) Талғаулы салалас;

B) Кезектес салалас;

C) Қарсылықты салалас;

D) Түсіндірмелі салалас;

E) Ыңғайлас салалас.

26. Түсіндірмелі салаласты көрсетіңіз:

А) Жұрттың бәрі соған қарай дүрлікті: біреу қолын бұлғады, біреулері оның атын атап айғайлады;

В) Малды не жерден сұрау керек, не аққан терден сұрау керек;

С) Сәуле күндегі әдетінше ерте тұрды;

Д) Оның институтқа түскісі келеді;

Е) Қуаныштың жаны да таза, ары да таза.

27. Салалас құрмалас сөйлемді табыңыз:

А) Сен жақсы жігітсің, бірақ оңай лапылдайсың;

В) Сабақты жақсы оқысаң, ата-анаң қуанышқа кенеледі, жолдастарың құрметтейді;

С) Өзінің анасын, ана тілін, халқын ардақтаған, сүйген азамат қана басқа аналарды, тілдерді, халықтарды сүйе алады;

Д) Қаланың көлемі үлкен болғанмен, көп қабатты үйлер сирек;

Е) Кеме жүзіп келеді.

28. Түсіндірмелі салалас құрмалас сөйлемді табыңыз:

А) Ата – бабаларымыздың бұл замандағылардан артық екі мінезі бар екен: әуелі – елбасы, топ басы деген кісілер болады екен, екіншісі – намысқор келеді екен;

В) Таным-түсініктің дұрыс қалыптасуы – мәдениеттіліктің кепілі;

С) Кітап оқудан тыйылған адам ойлаудан да тыйылады;

Д) Көктемнің ұзаққа созылуы да біздерге жайлы тиіп тұрған жоқ: көбінің киімі жеңіл, алыс фермаға барып жұмыс істей алмайды;

Е) Одан әрі олар сөйлескен жоқ: әңгімеге уақыт та қалмаған.

29. Түсіндірмелі салалас құрмалас сөйлемді табыңыз:

А) Олжабек сасқаны сонша – орнынан атып тұрды;

В) Сенің алдыңда екі –ақ жағдай бар, не сабақты жақсы үлгеруің керек;

С) Ақжелкеннің сенімін не ел ақтауға тиіс, не тілмаш ақтауға тиіс;

Д) Көктемнің ұзаққа созылуы да біздерге жайлы тиіп тұрған жоқ: көбінің киімі жеңіл, алыс фермаға барып жұмыс істей алмайды;

Е) Балалы үй-базар, баласыз үй – мазар.

30. Құрамындағы жай сөйлемдері ешбір жалғалық шылаусыз, әрдайым ұласпалы интонация арқылы байланысатын салалас түрін табыңыз:

А) Түсіндірмелі салалас;

В) Қарсылықты салалас;

С) Ыңғайлас салалас;

Д) Себеп-салдар салалас;

Е) Талғаулы салалас.

31. Қай салалас сөйлем екенін табыңыз:

Оның келмеген себебі мынау: кеше жұмыстан кеш қайтты.

А) Түсіндірмелі салалас;

В) Ыңғайлас салалас;

С) Талғаулы салалас;

Д) Себеп-салдар салалас;

Е) Қарсылықты салалас.
32. Қай түсіндірмелі салаластың сөйлемінде қос нүктенің орнына сызықша қойылады?

А) Оның қорыққандығы сондай: не айтып, не қойғандығын білген жоқ;

В) Сізге айтар тілегім сол: мені ұшқыштар оқуына жіберіңіз;

С) Қазақ мақалы бар: асыл тастан, өнер жастан;

Д) Дүниенікі дүниеде қайтты: патша Николайды, болыс Итбайды біз де өлтірдік;

Е) Балалар ол ұяға барудың да әдісін табады: сирағын қияққа тілдірмеу үшін олар аяғына жас қоғажайдан етік өріп алады, қолына қоғажайдан қолғап өріп киеді.

33. Қай салалас сөйлем екенін табыңыз:

Абай енді байқады: әкесі сөзін аяқтап келеді екен;

А) Түсіндірмелі салалас;

В) Ыңғайлас салалас;

С) Талғаулы салалас;

Д) Себеп-салдар салалас;

Е) Қарсылықты салалас.

34. Түсіндірмелі салалас құрмалас сөйлемнің анықтамасы қандай?

А) Екінші жай сөйлем бірінші сөйлемнің мағынасын түсіндіріп тұратын салалас түрі;

В) Жай сөйлемдердің мағыналары бір-біріне қарама-қарсы болып келетін салалас түрі;

С) Жай сөйлемдердің бірі екіншісінің себебін білдіретін салалас түрі;

Д) Жай сөйлемдері бір-біріне іргелес болған уақиғаны, істі білдіретін салалас түрі;

Е) Жай сөйлемдердегі іс-қимылдың кезектесіп келетінің білдіретін салалас түрі.

35. Түсіндірмелі салалас құрмалас сөйлемді белгілеңіз:

А) Мен енді ғана аңғардым: жолдың үстінде бұлар мініп келген өзіміз жел қайық деп атайтын «виллис» тұр екен;

В) Тереңге балық уылдырық шаша алмайды, неге десең онда уылдырық оралатын не балдыр, не шөп, не қамыс жоқ;

С) Биыл шөп қалың шықты, өйткені жаңбыр көп жауды;

Д) Көктем келді, бірақ күн суық;

Е) Бүгін біресе қар жауды, біресе жаңбыр жауды.

36. Жақсыз сөйлемді көрсетіңіз:

А) Қараңғы қазақ көгіне өрмелеп шығып, күн болам;

В) Баяу ескен қоныр жел;

С) Туған жерге туың тік;

Д) Сабақтан кешігуге болмайды;

Е) Оның елі – дүйім қазақ.

37. Тұрлаусыз мүшелердін болу-болмауына қарай жай сөйлемдер қалай бөлінеді?

А) Жақты, жақсыз;

В) Атаулы;

С) Толымды, толымсыз;

Д) Жалаң, жайылма;

Е) Жай, құрмалас.

38. Жақты сөйлемді көрсетіңіз:

А) Баланы жаман үйретпеу керек;

В) Орынсыз талаптарға көне беруге болмайды;

С) Өңінен ештеңені болжап бомайды;

Д) Мұрат, мені танимысың?

Е) Лық толған халық.

39. Жақты сөйлемді табыныз:

А) Әрнешік білмек керек;

В) Кітапты жыртуға болмайды;

С) Палаткаларды апарып тігеміз;

Д) Япыр-ай, Абайжан – ай;

Е) Менің қалаға барғым келеді.

40. Жақты сөйлемді табыңыз:

А) Айсыз, бұлтсыз қараңғы түн;

В) Біздің ашық сөйлесуіміз керек;

С) Қандай ғажап!

Д) Қалың қар жауды;

Е) Менің бұл сөзге қосылғым келмеді.

41. Жақсыз сөйлем дегеніміз не?

А) Бастауышы мүлдем жоқ және баяндауыш арқылы табуға болмайтын сөйлемнің түрі;

В) Бастауышы бар, кейде айтылмай тұрса да баяндауыш арқылы табуға болатын жай сөйлемнің түрі;

С) Бастауыш пен баяндауыштан ғана құралған сөйлем;

Д) Тұрлаулы мүшелермен бірге тұрлаусыз мүшелері де бар

С) Белгілі бір атау мағынасында жұмсалатын сөз немесе сөз тіркесі түріндегі жай сөйлем.

42. Хабарлы сөйлемнің соңында қандай тыныс белгісі қойылады?

А) Нүкте;

В) Үтір;

С) Қос нүкте;

Д) Нүктелі үтір;

С) Сұрау белгісі.

43. Хабарлы сөйлемнің айтылу мақсатына қарай белгілеңіз:

А) Суреттеу, баяндау;

В) Жауап алу, сұрақ қою;

С) Бұйыру, тілек-өтініш;

Д) Қуану, ренжу;

С) Өкіну, аяу.

44. Сұраулы сөйлемнің жасалу жолдары:

А) Есімдік, шылау, оқшау сөздер арқылы;

В) Етістік, одағай, көмекші сөз арқылы;

С) Зат есім, сын есім, сан есім арқылы;

Д) Үстеу, есімше, есімдік арқылы;

Е) Еліктеу сөздер, шылаулар арқылы.

45. Айтылу мақсаты мен дауыс ырғағына қарай сөйлем түрлерін белгілеңіз:

А) Хабарлы, сұраулы, бұйырықты, лепті;

В) Толымды, жақты, жақсыз, атаулы;

С) Хабарлы, атаулы, жайылма, жақты;

Д) Лепті, толымсыз, бұйрықты, атаулы;

Е) Сұраулы, атаулы, хабарлы, жақты.

46. Сөйлемнің құрылысына қарай бөліну түрлерін белгілеңіз:

А) Жай сөйлем, құрмалас сөйлем;

В) Хабарлы, сұраулы;

С) Толымды, толымсыз;

Д) Предикативтілік, модальдік;

Е) Дауыс ырғағы, лепті.

47. Мен қателескен шығармын? Сұраулы сөйлем қандай жолмен жасалғанын белгілеңіз:

А) Көмекші сөз;

В) Модаль сөз;

С) Оқшау сөз;

Д) Еліктеуіш сөз;

Е) Есім сөз.

48. Лепті сөйлемнің айтылу мақсатына қарай белгілеңіз:

А) Қуану, ренжу, өкіну, аяу;

В) Бұйыру, тілек айту, өтініш айту;

С) Хабарлау, суреттеу, баяндау;

Д) Ренжу, сұрау, суреттеу;

Е) Тілек айту, сұрау, суреттеу.

49. Япыр-ай, ұшқыр екен мына жорға! Лепті сөйлемнің жасалу жолын анықтаңыз:

А) Одағай сөз;

В) Еліктеу сөз;

С) Күшейтпелі сөз;

Д) Есім сөз;

Е) Оқшау сөз.

50. Не бітірдің, бітпей тағы нең қалды? Сөйлем есімдіктің қай түрінен жасалғанын көрсетіңіз:

А) Сұрау есімдік;

В) Белгісіздік есімдік;

С) Өздік есімдік;

Д) Жалпылау есімдік;

Е) Болымсыздық есімдік.

51. Жай сөйлем айтылу мақсатына қарай неше түрге бөлінеді?

А) 4;

В) 5;

С) 6;

Д) 2;

Е) 3.
52. Жай сөйлемнің грамматикалық негізі ретінде бөлінетін түрлері:

А) Жақты, жақсыз, аталуы;

В) Жалаң, жайылма;

С) Толымды, толымсыз;

Д) Жалаң, жақсыз;

Е) Жақсыз, атаулы.
53. Құрамында бастауыш қатысқан жай сөйлемнің түрін анықтаңыз:

А) Жақты сөйлем;

В) Жақсыз сөйлем;

С) Толымды сөйлем;

Д) Толымсыз сөйлем;

Е) Атаулы сөйлем.

Әдебиеттер
1 Бектұров Ш. К. Қазақ тілі : лексика, фонетика, морфология, синтаксис : оқуға түсүші талапкерлерге, студенттерге және оқытушы-мұғалімдерге арналған. – Алматы : Атамұра, 2006. – 336 б.

2 Демисинова Н. Х. Орыс және қазақ тілдерінің салыстырмалы

грамматикасы. Синтаксис. – Алматы : Қазақ ССР «ҒЫЛЫМ» баспасы, 1966. – 220 б.

3 Оразақынова Н., Әбдірейімова К. Қазақ тілі. Сөз мәдениеті : әдістемелік нұсқау : жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10 сынып мұғалімдеріне арналған құрал. Өңд., толықт. 2-бас. – Алматы : Мектеп, 2010. – 168 б.

4 Оралбаева Н., Әбдіғалиева Т., Шалабаев Б. Практикалық қазақ тілі : жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқулық. – Алматы : «Ана тілі», 1993. – 272 б.

5 Орыс және қазақ тілдерінің салыстырмалы грамматикасы.

Морфология. – Алматы : Қазақ ССР «ҒЫЛЫМ» баспасы, 1966. – 457 б.

6 Әкімұлы И. Аңдар мен қабілеттер. – Алматы : ШЫҢ-КІТАП, 2011. – 32 б.

7 Садықұлов Т. С., Бексейітов Т. К. Мал өсіру және селекция : жоғары оқу орындарының ауылшаруашылық мамандықтары бойынша оқитын студенттерге арналған оқулық. – Павлодар : ЭКО, 2009. – 376 б.

8 Садықұлов Т. С., Баймужанов А., Бегімбеков Қ. Н. Мал өсіру және селекция пәнінің практикумы. – Павлодар : Кереку, 2009. – 182 б.

9 Ковшарь А. Ф., Ковшарь В. А. Қазақстандағы жануарлар әлемі. Ғылыми-көпшілік басылым. – Алматы : «Алматыкітап» ААҚ, 2004. – 128 б.

10 Частная зоотехния и промышленное животноводство / Н. Г. Дмитриев, И. А. Чижик, А. В. Вилль и др.; под ред. Н. Г. Дмитриева. – Ленинград : Колос, 1981. – 496 с.

11 Қазақ халық әдебиеті. М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты. Қазақ халқының мақалдары мен мәтелдері / құраст. : Алпысбаева Қ., Әуесбаева П., Әлібеков Т., Қосанов С., Сәкенов С. – Алматы : Қазмем ҒАҒЗИ, 2001. – 463 б.

12 Қазақ мақал-мәтелдері. – Алматы : Ана тілі, 1993. – 176 б.

13 Қазақ мақал-мәтелдері / құраст. Ж. Малайсарин. – Алматы : «Ана тілі» баспасы ЖШС, 2010. – 184 б.

Мазмұны

	Кіріспе.........................................................................................	3
1	Лексикалық тақырып. Мал шаруашылығының өсімдік шаруашылығымен байланысы.................................................	4
2	Лексикалық тақырып. Қорықтар аймағы.................................	7
3	Лексикалық тақырып. Малдардың өсіп-жетілуіне әсер етуші факторлар...................................................................	9
4	Лексикалық тақырып. Жануарлардың адамға тигізетін пайдалары. Түйе сүті................................................................	11
5	Лексикалық тақырып. Қара мал қанша жыл тіршілік етеді?...........................................................................................	14
6	Лексикалық тақырып. Мал өсіру әдістері. Үй жануарларының аурулары........................................................	17
7	Лексикалық тақырып. Ауылшаруашылық малдарының өнімділігі....................................................................................	20
8	Лексикалық тақырып. Сүт өнімділігі.......................................	23
9	Лексикалық тақырып. Сиырдың беретін сүт өніміне байланысты бағалау және есептеу әдістері............................	26
10	Лексикалық тақырып. Ет өнімділігі.........................................	29
11	Лексикалық тақырып. Жүн, тері, елтірі, тон өнімдері.......................................................................................	32
12	Лексикалық тақырып. Қой шаруашылығы..............................	35
13	Лексикалық тақырып. Жануарлардың жұмыс өнімділігі.....................................................................................	36
14	Лексикалық тақырып. Жұмыртқа өнімділігі..........................	39
15	Лексикалық тақырып. Гибридтеу.............................................	42
16	Қазақ халқының төрт түлікке байланысты мақал- мәтелдері......................................................................................	44
17	Қазақ тілінен орыс тіліне өз бетімен аударуға арналған мәтіндер......................................................................................	45
18	Орыс тілінен қазақ тіліне өз бетімен аударуға арналған мәтіндер......................................................................................	50
19	Өздігінен жұмыс жасауға арналған мәтіндер..........................	52
	Тест сұрақтары............................................................................ Әдебиеттер...................................................................................	67 78