Тақырып 2. Қазақстан Республикасының жоғары кәсіби білім беру

XIX ғ. Ресейде университеттегі оқу мен ғылыми бастамаларының 
тұтастығы туралы, ғылыми мен қолданбалының, білімнің тәжірибе 
қажеттілігімен және ӛмірмен байланыстылығы туралы; педагогтың 
шығармашылық ойлауының, студенттерді тәрбиелеу ісіне сүйіспеншіліктің 
маңыздылығы туралы; сабақ берудегі проблемалық тәсілді күшейту 
қажеттілігі туралы К.Д. Ушинский, НА. Добролюбов, Д.И. Писарев, Н.Г. 
Чернышевский, Н.И. Пирогов, Д.И. Менделеев, К.А. Тимирязев және т.б. 
идеялары үлкен беделге ие болды.
1917 жылдан кейін және, әсіресе, Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін 
жоғары мектеп педагогика саласында Ресейде келесі беделді ғалымдар еңбек 
етті: Н.Н. Бурденко, В.И. Вернадский, БА. Греков, И.М. Губкин, Н.Е. 
Жуковский, НА. Зелинский, П. Капица, А.П. Карпинский, А.Н. Крылов, М.Н. 
Покровский, СА. Чаплыгин және т.б. Әдіснамалық-теориялық бағыттағы 
жұмыстар (А.М. Арсеньев, СИ. Архангельский, Б.С. Гершунский, МА. 
Данилов, СИ. Зиновьев), тәрбие мен оқыту теориясы мен тәжірибесін ашатын 
жұмыстар (ТА. Ильина, И.Я. Лернер, К.Г. Марквардт, М.И. Махмутов, Н.Д. 
Никандров, Л.И. Рувинский, ВА. Сластенин, Н.Ф. Талызина, Т.И. Шамова 
және т.б.), мұғалімдерді, оқытушыларды даярлау саласындағы зерттеулер 
(Ю.К. Бабанский, В.В. Краевский, Н.В. Кузьмина, АИ. Пискунов, АИ. 
Щербаков және т.б.)
ерекше назарға ие. Осы жалпы педагогикалық 
жұмыстардың мазмұны мен қорытындылары жоғары мектеп педагогикалық 
идеяларының дамуына маңызды әсерін тигізді.
Сӛйтіп, ғасырлар бойы дамып келе жатқан педагогикалық идеялар 
жалпы және жоғары мектеп педагогикасының негізін қалады. Бірақ қоғам 
дамуының ӛзгерісіне орай жоғары мектеп педагогикасы да ары қарай 
зерттеуді және дамытуды қажет етеді. 
Қазақстандағы жоғары мектеп тарихы 1917 жылы қазаннан кейінгі 
бұрынғы 
КСРО 
жерінде 
болған 
ӛзгерістердің 
кӛрінісі. 
Тұрғындардың кӛпшілігіне ғылымның биік шыңына жетуіне жол ашылды, 
себебі оқудың барлық сатысында тегін білім алуға мүмкіндік болды. Бір 
ескеретіні, белгілі тарихи және экономикалық жағдайда кеңестік жоғары 
мектеп ӛзінің құрылысы жағынан классикалық жоғары білім беру жүйесінен 
ерекшеленді. 
Революцияға дейін жоғары білім тек жоғары таптың адамдарына ғана 
қол жетерлік еді. Санақ бойынша, 1880 жылы оқушылардың 85% Ресейдегі 
дворян, чиновник, 
купецтердің, 
құдай 
адамдары 
және 
―белгілі 
шетелдіктердің‖ балалары құрады. Қалған негізгі 15 пайыз ӛндіріс адамдары, 
саудагерлер, кулактар, ірі үйлері бар адамдардың балалары болған. Егер, 
1897 жылғы санақ бойынша Қазақстанның білім деңгейін Богданованың 
әдістемесі бойынша қарайтын болсақ, ғалым-демограф Н.В. Алексеенконың 
анықтауынша, 4147 тұрғындардың тек 438 ғана жоғары білімдері болған. 
Осылайша жоғары оқу орындары Ресейдің үлкен қалаларында ғана 
орналасты. Шекараның үлкен бӛліктері солтүстікте, Шығыста, Оңтүстікте, 
Ресейдің колониялы аймақтарында бір жоғары оқу орны болмады. 
Қазақстанда да осындай жағдай болды. Оның шекарасында бір жоғары оқу 

орны болған жоқ. Сондықтан, Ресей алдында бұрынғы колониялы 
аймақтарының мәдениет пен экономикалық теңсіздігін жою мақсаты тұрды. 
1917 жылы 15-ші қарашадан 22-қарашаға дейінгі уақытта Ташкент 
қаласында Түркістанның ӛлкелік кеңесінің үшінші сьезі ӛтті, онда осы 
ӛлкенің тарихында алғашқы жоғары оқу орнын ашу туралы қаулы 
қабылданды. Бұл жобаны кең түрде қарастыру үшін 1918 жылы ақпан 
айында Ташкентте жиналыс болып ӛтті. Бұл жиналысқа ғалымдар, 
инженерлер, дәрігерлер, заңгерлер мұсылман қоғамы, мұғалімдер және басқа 
зиялы ӛкілдер қатысты. 
Түркістанның халық университеті сол дәуірдің түсінігінде оқу орны 
дәстүрлі 
емес 
типке 
жатты. 
Бұнда 
жоғары оқу 
орындарының 
факультеттерімен бірге орта кәсіптік-техникалық мамандықтарды даярлау 
үшін курстар ұйымдастырылды. Сонымен қатар, оның құрамына бастауыш, 
жалы білім беретін және кәсіби мектептер кірді. Оқу кешенінің жанында 
балалар алаңы болды. Түркістан халық университетін ұйымдастырушылары 
ӛздерінің шешетін міндеттерін және оның шектен тыс мүдделерді 
қамтитынын түсінді.
Түркістан халық университеті сол жылдары дәстүрлі емес оқу 
орындары болды. Жоғары оқу орындарының факультеттерімен бірге онда 
орта техникалық білікті мамандардар үшін курстар ұйымдастырылды. 
Сонымен қатар оның құрамына жалпы, жалпы білім беретін және кәсіптік 
мектептер кірді. Оқу кешенінің жанында балалар алаңы орналасқан. 
Түркістан халық университетінің ұйымдастырушылары олар шешетін 
міндеттер локальды мүдделердің шеңберінен алысқа шығатынын түсінді. 
Орта Азия және Қазақстанның барлық жерінде халыққа білім беру үшін 
нақты және ашық халыққа білім беру міндеті тұрды. Сол кезде белгілі 
тәжірибесі бар, Ресейдің жоғары мектептерімен байланысты қажет ететін 
жоғары мектептерге маңызды рӛлді бӛлінді. 
1920 жылы 7 қыркүйекте В.И. Лениннің басшылығымен ХКО-ның 
―Түркістан Мемлекеттік университетінің мекемелері туралы‖ декретке қол 
қойды. Түркістан ӛлкесінде бұл бірінші жоғары оқу орны еді. Кейінірек 
Орта-Азиялық Мемлекеттік университеті (САГУ) деп қайта аталды. Орта 
Азия және Қазақстан жерінде жоғары мектепті құру, жер мәселесінің 
сұрақтарын 
күрделендіре 
түсірді. 
Орта 
Азия 
және 
Қазақстан 
республикасында жоғары мектептің қалыптасуы, сондай-ақ этномәдениет 
жағдайларының ерекшеліктерін анықтады. Ұлттық мемлекет құрылысы 
тұрғындардың бір деңгейлі құрамы жағдайында ӛтті. Ғалым-демографтардың 
мәліметтері бойынша, этникалық келеңсіздік, ең алдымен, тұрғындардың 
миграциялық белсенділігі және республика тұрғындарының құрамы жағынан 
жинақталу ерекшеліктері қарастырылды. Сонымен бірге халықтың білім 
деңгейі де әртүрлі болды. Сӛйтіп, білім беру жүйесінің кӛп ұлттылық 
құрылысының тәжірибесі болмады. Сондықтан, кӛптеген сұрақтармен бірге, 
жоғары оқу орнында тілді оқыту мәселесі тұрды. Бұл мәселе әлі күнге дейін 
назардан қалған жоқ. 

Кеңес ӛкіметінің алғашқы жылдарында арнайы декрет қабылданды, 
онда кӛрсетілген, ―…1-ана тілі-мәдениетті кӛрсететін маңызды құрал; 2- 
осы халық басқа тілдерді пайдаланылатын болса, қандай да болсын таным 
ана тілінде едәуір тиімді жүзеге асырылады; 3-егер осы халық екінші тіл 
ретінде әдеби тілінің дамуын меңгерсе, онда ол ана тілінде қысқа мерзім 
ішінде ӛзінің жалпы білім беретін және мәдениет деңгейін кӛтеруде, 
сауатсыздықты жоюда үлкен жетістіктерге жетеді―. Бұл құжаттың үлкен 
теориялық және практикалық маңызы зор еді. КСРО құрамына кіретін 
автономия және республиканың ұлттық тілінің қоғамдық қызметін бекітті, 
олардың оқыту қызметінің дұрыстығын құптады. Орта Азия және Қазақстан 
жоғары білім беру жүйесінің бастығы – Орта - Азиялық Мемлекеттік 
университеті сол кездегі жоғары оқу орынында барлық пәндер бойынша 
кӛптілді оқытудың тиімді әдістерін жасауға тура келді.
Қазақстанның жергілікті-әкімшіліктің дамуы білім беру жағдайына 
әсер етті. 
Қазақ Автономдық Кеңестік социалистік республиканың 1920 
жылы 26 тамызда құрылуы, ұлттық саясат, мәдениет сұрақтарын шешудің 
нәтижесі, еліміздің тарихындағы ең ірі тарихи актілердің бірі болды.
Қазақстандағы жоғары мектеп құрылысын мәдени майдан контекстінде 
қарастыру қажет. Осы жерде, ескере кететін жағдай, ұлттық республиканың 
ағарту ісіне және халыққа білім берудің дамуына үлкен үлес қосқан, зор 
маңыз берген В.И. Лениннің рӛлін атап кетпеуге болмайды. ―Одна из 
составных частей в той борьбе, которую мы сейчас ведем, - дело народного 
образования‖ - деп жазды В.И. Ленин. Социалистік құрылыстың алғашқы 
жылдарындағы басты міндеттердің бірі - білікті педагогикалық кадрларды 
даярлау болды. Осы міндеттерді шешуде орта арнайы оқу орындарының 
статусы бар халыққа білім беру институттары үлкен рӛл атқарды. 1919 жылы 
Орынборда Халыққа білім беру Практикалық институты (ПИНО) және 
Шығыс 
(Татарский) 
халыққа 
білім 
беру 
институты 
(ТИНО) 
ұйымдастырылды. 1920 жылы Семей қаласында және Ордада қазақ ұлтының 
ӛкілдері үшін дайындық бӛлімі бар халыққа білім беру институты ашылды. 
Бұл институтта студенттерді жинау және кадрлармен толықтыру қиынға 
соқты. Кейбір мекемелерде оқитындардың саны бірнеше ондықты ғана 
құрады, ал оқытушылардың кӛбінде орта білімдері болмады. Қазақстанда 
архив деректері бойынша, 1921/22 оқу жылында 4 институтта 537 студент 
оқыды және 94 оқытушы жұмыс істеді. Қазақстанда жоғары және орта 
арнаулы 
мектептер 
бұрынғы 
КСРО-дағы 
барлық 
ұлт 
республикалардағыдай тек 1917 жылы қазаннан кейін құрылып, дамуға ӛріс 
алды. 
1918 жылдың 2 тамыз айында В.И. Ленин РСФСР Халық 
Комиссарлары кеңесінің ―Жоғарғы оқу орындарына қабылдау ережелері 
туралы‖ Декретке қол қойды. Онда жоғары оқу орындарына 16 жасқа толған 
қыз бен жігіттерді қабылдау қаралды. Оқуға түсетіндерден жеке басы мен 
жасын кӛрсететін куәліктен басқасын талап етуге тиым салынды. Білім 
беруге ақы тӛлеу тоқтатылды. Мектептін материальдық базасының аздығы 

және оқушылардың нашар дайындығы жоғары оқу орындарына түсу 
үшін 2 сатыдағы мектеп бітірушілерінің дайындығын қамтамасыз ете 
алмады. 
Қазақстанда орта білімі бар жас адамдар санаулы ғана болды. 1920 
жылғы санақ бойынша 183 мұғалім жоғары оқу орнын бітіргендер болды, бұл 
8.1 пайыз (%) кӛлемін құрады. Сондықтан да ең алдымен жоғары оқу 
орнына дайындауға жағдай жасау. Осы тұрғыда дайындаудың түрі 
жұмысшы факультеттері болды, олар 1918 жылдың аяғында дайындық курсы 
ретінде құрылды. 1920 жылдың қыркүйек айында барлық жоғарғы оқу 
мекемелерінде бекітілді. Жұмысшы факультетте орыс емес халықтардың 
арасында жоғарғы білім беруді тез дамыту мақсатында ұлттық бӛлімдер 
құрылды. Жұмысшы факультетінде оқу мерзімі үш жылдан тӛрт жылға 
дейін ұзартылды, ал білім тӛрт сыныптық кӛлемдегі бірінші сатыдағы білім 
жұмысшы - шаруа балаларына тиімді болды. Жұмысшы факультетін 
бітіргендерді жоғары оқу орындарына емтихансыз қабылданды. Тек 1932 
жылы рабфакты бітірушілер үшін орта мектепті және техникумдарды 
бітірушілермен бірдей емтихан тапсырды. 
Қазақстанда бірінші жұмысшы факультеті және қазақ бӛлімі 1921 
жылы Орынбор қаласында құрылды. Орынбор сол кезде Қазақстанның 
астанасы болды. 1921 жылдың қараша айында Семей қаласында 
екінші жұмысшы факультеті жұмысқа құрамында 363 адамы бар, 1922 
жылы 1 қаңтарда 2 жұмысшы факультетінде 100 қазақ тыңдаушылары 
оқыды. Бұл 17,4 пайызды құрады, барлық қатысушылар саны бойынша 
жағдайдың қиындау себебі оқу орыс тілінде жүрді. Сол себептен жастарды 
қазақ тіліне үйрету үшін арнайы курстарды ашу қажет болды. 1924 жылы 
бірінші қабылдауда 45 адамды құрады. Олар қазақ ұлдары мен қыздары еді. 
Кӛптеген қиындықтарға қарамастан болашақ студенттер үшін кӛп жағдайлар 
жасалынды. Осылай бастала отырып, 1923-1924 жылдары рабфакта 
оқитындар мемлекеттік стипендия ала бастады. Ол 30 рубльден 150 рубльге 
дейін болды. 1926-1927 жылдары материалдық жағынан кӛмек кӛрсете 
отырып, жоғары оқу орындарының студенттеріне, рабфак және техникум 
студенттеріне 120 мың рубль ақша мемлекет тарапынан бӛлінді. 
Рабфакта оқитын студенттердің стипендиямен қамтамасыз ету пайызы 
тӛмендегі мамандықтар бойынша кӛрініс тапты: педагогикалық - 97 пайыз 
(%), индустриалды-техникалық - 87 пайыз (%), медициналық - 100 пайыз (%), 
ауыл шаруашылық - 99 пайыз (%,), әлеуметтік - экономикалық - 100 пайыз 
(%). Рабфакта оқитын тыңдаушылардың тұрмыстық жағдайларын жақсартуға 
кӛп кӛңіл бӛлінді. Тек 1932 жылы оқу корпустары мен жатақханаларға 259,5 
мың рубль ақша жұмсалды. 
Қазіргі уақытта 30 жылдары ӛз еріктерімен студенттердің құрған 
студенттік кооперативтер ӛздерінің мәнділігін жойған жоқ, ӛзара кӛмек 
кӛрсету студенттерді ақшамен кӛмек кӛрсетті және несиеге киім, аяқ-
киімдер тағы басқаларын алуға жәрдемдесті. Студенттер аяқ киім жӛндейтін 
және жону шеберханаларын ұйымдастырды. Бұның барлығы кӛптеген 
рабфактың тыңдаушыларына материалдық қолдау жасады, негізгі 

контингенттер жұмысшы табының және колхоздың шаруаларының ӛкілдерін 
құрды. 
Рабфактағы білім беру мазмұны талапкерлердің білім сапасы және 
болашақ 
кәсіптік 
кадрларды 
даярлауға 
қойылатын 
талаптармен 
анықталынды. Мамандықтарына қарамастан оқу жоспарлары барлық 
жұмысшы факультеттерінде тӛмендегі пәндер енгізілді: математика, физика, 
география, жаратылыстану, орыс тілі және әдебиет, тарихи материализм, 
саяси экономика, мәдениет тарихы, КСРО конституциясы, шет тілі. 
Сондай-ақ оқу жоспарларына қазақ тілі және әдебиет, Қазақстан 
тарихын енгізуге байланысты ӛзгерістер енгізілді. Берілген пәндерді оқытуға 
бӛлінген сағат саны біршама болды. Қазақ тілі және әдебиетіне 600-800 сағат 
жылына бӛлінді. Оқу жылы рабфакта триместрге бӛлінді. Оқу мерзімі
4 жылды құрады, қабылдау және бітіру жылына екі рет жүзеге асырылды. 
Оқу жоспары және бағдарламалар үнемі жетілдіріліп отырды, кӛп пәнділік 
және академизм жойылды, оқыту мектеп және жоғары оқу орындарының 
оқыту әдістерімен үйлестірілді. 
Жұмысшы факультеттернің саны жыл сайын ӛсті, 1930 жылдың 15 
желтоқсанында 5 құрады, онда 10543 тыңдаушылар оқыды. Рабфактың саны 
ӛсті, соған сәйкес оқушылар саны да ӛсті, бұл 30 жылдардың ортасында 
болды. 
1935 жылы 16 жұмысшы факультетінде 3633 студент оқыды. Берілген 
деректер біздің республикамызда болып жатқан әлеуметтік - экономикалық 
ӛзгерістермен қарастырылды. 1930 жылдың ортасында КСРО ХКО-ның 
қаулысының негізінде жұмысшы факультеттерінің қызметін қайта ӛзгертулер 
жүргізілді. 1940 жылы 8 жұмысшы факультетінде 1199 оқушы оқыды. 
Олардың саны біртіндеп қысқартыла бастады, себебі жоғары оқу орны орта 
мектеп бітірушілермен толықтырылды. Қазақстанның білім беру жүйесінде 
жұмысшы факультеттерінің орнын қарастыра келе, ескере кететін жағдай, 
сол жағдайдайда олар жоғары және орта арнайы білім беру негізін 
қалыптастыруда оң рӛльді атқарды, яғни негізгі бітірушілерді Қазақстандық 
студенттердің қатары толтырды. 30 жылдардың ортасына дейін 49,9 пайыз 
педагогикалық 
институттың 
бірінші 
курс 
студенттері 
жұмысшы 
факультеттерінің бітірушілері болды. 
Сонымен, жұмысшы факультеттері Қазақстандағы білім беру 
жүйесіндегі оқу орындарының жаңа типін ұсынды. Олар Қазақстандағы орта 
және жоғары кәсіптік мектептің дамуына және құрылуына негіз болды. 
Әртүрлі кезеңдегі Қазақстанның білім беру жүйесінің дамуы және 
оның экономикадағы, мәдениеттегі, саяси және әлеуметтік қатынастағы 
ӛзгерістермен қарастырылады. 
1926 жылдың маусымында Ташкент қаласында Қазақ ағарту 
институтының негізінде Қазақ педагогикалық институтын ашу қабылданды. 
Осы 
институттың 
директоры 
болып 
Орта-Азиялық 
мемлекеттік 
университетінің түлегі бекітілді, ол Қазақ АКСР халық ағарту 
комиссары Т.К. Жүргенов еді. Институттың тӛрт бӛлімі бар: физика-
математикалық, жаратылыстану - географиялық, қоғамтану - экономикалық 

және лингвистикалық, оның құрамына екі факультет кірді: қоғамтану-
линвистикалық және жаратылыстану - математикалық. Осы оқу орны 
институт болып саналғанымен, ол орта арнайы оқу орынының қызметін 
атқарды. 
Қазан тӛңкерісінен кейін бірінші он жыл бойында Қазақстанда жоғары 
кәсіптік білім беру жүйесін құру үшін белгілі алғышарттар жасалды, 
педагогикалық оқу орындарында 2397 адам оқыды. Қиындықтарға 
қарамастан, 30 жылдары барлық мұғалімдер үшін интеллектуалды және 
кәсіптік 
деңгейлерін 
жоғарлату 
қажеттілігін 
түсіндіретін 
жоғары 
педагогикалық білім беру идеялары айтылды. Бұл идея келесі жылдары 
бекітіліп, негізделді. Мемлекет педагогикалық кадрларға нақты талаптар қоя 
отырып, мұғалімдердің материалдық жағдайларына да үлкен кӛңіл бӛлді. Әр 
жыл сайын мұғалімдердің жалақысы кӛбейді, үй салуға керекті құрылыс 
материалдарын бӛлді, ауылдық жерлердегі мұғалімдер тегін пәтерлермен 
жылумен, жарықпен қамтамасыз етілді. 30 жылдары зейнеткер жасына 
жеткен мұғалімдерді зейнетақымен қамтамасыз ету белгіленді.
Жоғары мектептерді салуда жетістіктермен бірге қиындықтар да 
болды. Оқу-материалдық базаның жетіспеушілігі, орта мектептерді бітірген 
түлектердің дайындығының аз болуы, ал ең бастысы білікті мамандардың 
жетіспеуі Қазақстанда жоғары мектептердің құрылымын тежеді. Кӛптеген 
қиыншылықтарға қарамастан, республиканың әлеуметтік-экономикалық 
жағдайы жақсарды, зауыт, фабрикалар салынды. Ӛнеркәсіптің дамуы ауыл 
шаруашылық жағдайын жақсартуға ықпал жасады. Бұл инженерлер, мал 
дәрігері, зоотехниктер, дәрігерлерді, бірінші кезекте әр мамандықтар 
бойынша білікті педагогтарды дайындау міндетін қойды. 1928 жылғы 
шілдедегі БКП(б) ОК пленумында ‖жаңа мамандарды дайындау партияның 
маңызды міндет-мақсатына айналды‖ - деп кӛрсетілген. Сондықтан 
Қазӛлкелік ком және республика ӛкіметі Алматыда қазақ мемлекеттік 
университетін, ең алдымен педагогикалық факультетін ашу керек деген 
мәселені алдарына қойды. 
БКП(б) ОК-нің 1928 жылғы пленумында «Жаңа мамандарды 
даярлауды жақсарту туралы» мәселе қаралып, жоғары оқу орындарының 
мекемелермен байланысын күшейту, оларды оқытушылармен қамтамасыз 
ету, студенттердің материалдық жағдайы жақсарту туралы қаулы 
қабылданды.
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында-ақ жоғары оқу орындарындағы 
академиялық еркіндіктер шектелді. 1929 жылы жоғары оқу орындарындағы 
ӛзін-ӛзі басқару толық жойылып, ректорлар, декандар және т.б. 
қызметкерлер жоғарыдан сайланды.
1932 жылы жоғары техникалық білім берудің Бүкілодақтық комитеті 
құрылды. Комитет техникалық жоғары оқу орындарының оқу жоспарларын, 
бағдарламаларын дайындап, оқу-тәрбие жұмыстарын бақылап отырды. 
Комитет жанына Жоғары әдістемелік кеңес (ВУМО) ұйымдастырылды.
1935 жылы жоғары мектепті орталықтандыруға арналған кезекті қадам 
жасалды. Жоғары мектеп ісі бойынша Бүкілодақтық комитет (ВКВШ) 

ашылып, әскери және ӛнер мамандарын даярлайтын жоғары оқу орнынан 
басқа оқу орындарының барлығы соның құзырында болды.
Ұлы Отан соғысы жағдайына сәйкес республика жоғары 
педагогикалық оқу орындарының оқу-тәрбие жұмысын қайта құруға, соғыс 
жылдарында ғылыми зерттеу жұмысының дамуын талдауға, республикада 
жоғары педагогикалық мектеп жүйесін, мұғалім кадрларын даярлаудың 
сапасын арттыруға және ұлттық ғылым педагогикалық кадрларды даярлауға 
ерекше мән берді.
1944 жылы Қазақ қыздар педагогикалық институты алғышқы рет 
шаңырақ кӛтерді. Сонымен қатар, соғыс жылдары Қазақ мемлекеттік 
консерваториясы, Денешынықтыру институты ашылды. Ұлы Отан 
соғысының алғашқы жылында уақытша жабылған Семей және Орал 
мұғалімдер институттары қайта қалпына келтірілді. 
Жыл сайын ҚазАССР ӛкіметі республика бюджетінен университеттің 
қажетіне 100 мың сом бӛліп отырды. Республиканың бірінші жоғары оқу 
орны болып саналған институттың педагогикалық факультеті, 1930 жылы 
Қазақ педагогикалық институты болып ауыстырылды. Бірінші жоғары оқу 
орнының ашылуында сӛз сӛйлеген белгілі педагог А. Байтұрсынов: ―Қазақ 
институтын ашу-халықтың жоғары мәдениетке жету қажетінен туған‖ - деп 
айтқан. 1929 жылы Алматыда мал дәрігерлік - зоотехникалық институт 
ашылды. Бұл ауыл шаруышылығына бағытталған бірінші институт болды. 
Ескере кететін жәйт, 30 жылдары Қазақстан аграрлы республика болып 
қала берді. 1930 жылдың 20 ақпанында Қазақстанда құрамында 441931 
шаруашылығығы бар 6722 колхоз есепке алынды. Республикада тез 
қарқынмен коллективизация жүзеге асырылды. Ауыл-шаруашылықты 
дамыту туралы партия және ӛкімет құжаттарында ұйымдастырушылықты 
нығайту үшін мамандарды даярлау керектігі жӛнінде айтылды. Сондықтан 
1930 жылы қазанда Алматы ауыл шаруашылық техникумы негізінде Талғар 
станицасында ауыл шаруашылық институты ашылды, ол Қазақ КСР-нің
10 жылдығы атындағы деп аталды. 1931 жылы сәуірде КСРО-ның 
Жерхалкомда ―Қазақстан үшін ауыл шаруашылық кадрларын даярлау 
жӛнінде‖ қаулы қабылданды. Осы қаулыға сәйкес аймақтарда ауыл 
шаруашылық бағыттағы институттар ашыла бастады. Бұл институттар ӛте 
ұсақ болғандықтан мемлекеттен кӛп шығынды талап етті, сондықтан Қазақ 
ауыл шаруашылық және Алматы зооветеринарлық институттарымен 
біріктірілді. 
Республикада бірінші бесжылдықта денсаулық сақтау мекемелерінің 
саны кӛптеп ӛсе бастады. 1913 жылы ауруханалық мекемелер саны 98 болса, 
1928 жылы олардың саны 159-ға жетті. Осылай денсаулық сақтау 
мекемелерінің санының ӛсуі дәрігерлік кадрлардың кӛбеюін қажет етті. 
Соғысқа дейінгі жылдары дипломы бар дәргерлік қызметкерлерді саусақпен 
санауға ғана болды. 1930 жылдың 10 желтоқсанында және 1931 
жылдың 28 тамызында БКП(б) Қазаймақ комитеттері және ӛкіметтің 
отырысында медицина институтын құру жӛнінде мәселелер қарастырылды. 
Бірінші жоғары медицина мектебі республикада 1931 жылы қызметін 

бастады. Сол жылғы құжаттарға қарағанда, медициналық білім берудің 
дамуы мен құрылысы және басқа бағыттағы Қазақстандағы жоғары мектебі 
сияқты кӛптеген қиыншылықтарды кездестірді. Білікті оқытушылар 
жетіспеді, оқу-материалдық базаның жетіспеушілігі, мемлекеттің бӛлген 
қаражаты қажеттілікті қанағаттандыра алмады. Осындай қиыншылықтарға 
қарамастан, Қазақстандағы жоғары мектеп нығайып, дамыды. 1932 жылы 
Қазақстанда 6 жоғары оқу орны жұмыс істеді, онда 2 мың студент оқыды, 
оның ішінде 800-ге жуық қазақ ұлтының жастары болды.
Қазақстанда бірінші және екінші бесжылдықта кӛлік, мұнай және 
кӛмір ӛнеркәсібі, түсті металлургия тез қарқынмен дамыды. Сондықтан 
ӛзінің ұлттық ӛндірістік-техникалық зиялыларын құру жӛнінде сұрақ ӛте 
ӛткір тұрды. Осы мәселе БКП(б) -ның 17 сьезінде ӛзінің кӛрнісін тапты. 
Мамандарды Қазақстаннан тыс даярлау халық шаруашылығы мен 
экономикасынның қажеттілігін қанағаттандыра алмады. Сондықтан 
республикада техникалық жоғары оқу орындарын ашу уақыт талабы еді. 
1932 жылы Семей тау-кен институты және жұмысшылар факультеті негізінде 
Семей геологиялық барлау институтының базасында құрылды. Алғашқы 
жылы бірінші курсқа 75 адам қабылданды. Бірақта оны құру заң түрінде 
емес, қаулымен бекітілген болатын, сондықтан жоғары оқу орындарының 
тізімінде болмады. Оқу-материалдық базаның нашарлығы, педагогикалық 
кадрлардың жетіспеушілігінен осы оқу орыны кӛп қызмет істей алмады. 
Әрі қарай орта арнай білім және жоғары білім берудің даму 
бағдарламасы 1933 жылы 20 қазандағы ―Қазақстан үшін мамандар даярлау 
туралы‖ қаулыда қарастырылды. 
Осы қаулы орта және жоғары кәсіби мектепті дамыту үшін әрі қарай 
ұмтылыс болып табылды. 1934 жылы Семей геологиялық барлау институты 
Қазақ тау-кен институты болып қайта құрылып, ӛзінің жұмысын бір 
геологиялық 
бағдарлау 
факультетінде 
145 
студенттері 
мен
22 оқытушылармен жұмысты бастады. Осы оқу орынында оқу-материалдық 
базаны нығайту жӛнінде белгілі шартты қабылдады. 1935 жылы - ―Кен 
орындарын эксплуатациялау және түсті металлдар кені‖ атты жаңа 
мамандықтар бойынша даярлау жұмысы басталды.
1934 жылдың қаңтарында республикада ӛте ерекше оқиға болды. Қазақ 
Мемлекеттік университетінің (қазіргі Әл-Фараби атындағы Қазақ 
Мемлекеттік Ұлттық университеті) ашылуы еді. Оның алғашқы 
студенттерінің саны факультеттерге бӛлген кезде: физика-математика - 30, 
биология - 30, тарих - 50, химия - 60 адамнан, барлығы 170 адамды құрады. 
Университет кӛптеген мамандықтарға білікті кадрлар дайындауда 
республиканың ғылымы мен мәдениетін ӛркендетуде маңызды рӛл атқарды. 
30 жылдардың ортасында республикада барлық аймақтарда 
педагогикалық жоғары оқу орындарын ұйымдастыру жӛнінде қарқынды 
жұмыстар жүргізілді. Ол кезде олар мұғалімдер институты болып аталды. 
Барлық аймақтарда педагогикалық жоғары оқу орындарын ашуға обьективті 
себептер болды. 20-30 жылдары әлеуметтік-білімдік жағдайлар ең бірінші 
сауатсыздықты жою және бастауыш және орта мектептердің кең дамуын 

талап етті. Білім беру үрдісінің әртүрлі буындары үшін педагогикалық 
кадрларды қысқа мерзім ішінде дайындау қажет болды. Қазақстан халық 
ағарту комитетінде қазақтың талантты ұлдарының бірі - Ахмет Байтұрсынов 
бірінші жоғары оқу орны Абай атындағы Қазақ педагогикалық 
институтының ашылуына қатысып, сӛз сӛйлеген: ―…қазақ институтын ашу-
халықтың жоғары мәдениетке жету қажеттілігінен туған‖ - деген еді. 
1929 жылдардан бастан 1939 жылдарға дейін Қазақстанда 20 жоғары 
оқу орындары ашылды, онда республиканың халық шаруашылығының түрлі 
салалары үшін 10 мыңнан жоғары мамандар дайындалған. Бұл республика 
үшін үлкен жетістіктер деп есептелінеді, 1917 жылдың қазанына дейін бірде 
бір жоғары оқу орынында мұндай кӛрсеткіштер болмады. Республикада 
экономика, мәдениет және халық шаруашылықтың дамуына байланысты 
жоғары оқу орындары ашылды. 1941 жылдың 1 
қаңтарында 
республикамыздың халық шаруашылығында жоғары білімі бар 16,8 мың 
мамандар жұмыс істеді. 
Қазақстанда жоғары мектепті орнату үлкен қиыншылықтар туғызды. 
Соның бірі студенттердің жалпы білім дайындығының нашарлығы болды. 
Кейбір студенттердің тіпті орта білімдері де болмады, олар жұмысшы 
факультеттері арқылы түсті. Осындай жұмысшы факультеттерінде оқу 
мерзімі үш жылдан тӛрт жылға дейін созылды, ал бірінші сатылы тӛрт 
сыныпты кӛлемдегі белгіленген білім жұмысшы - шаруа балалары үшін ең 
тиімді болды. 1933 жылы Қазақстанның жоғары оқу орындарында 43,5 пайыз 
жұмысшы факультеттерінің түлектері оқытылды. Студенттерді, оқу 
озаттарын ынталандыру мақсатында, сонымен жоғары үлгерімге бұқаралық 
қозғалысты ӛрістету үшін, сондай-ақ ғылыми қызметкерлер мен жоғары оқу 
орындарынан қазақ кадларын дайындауды жеделдету мақсатымен барлық 
жүйедегі техникумдарды үздік бітірген студенттерге соған сәйкес жоғары 
оқу орындарына тікелей түсу құқығы (мамандығы бойынша белгіленген 
практика мерзімін ӛткізбей-ақ) берілді. 
Ал жоғары оқу орнын үздік бітірушілерге не аспирантураға түсуге, не 
жоғары оқу орнында педагогтік жұмысқа қалуға мүмкіндік берілді. 
Республикадан тысқары жерлерде жоғары және орта арнаулы білім алған 
Қазақстандықтардың саны жыл сайын арта түсті. Қазақстаннан осы 
жылдары жастар білім алу үшін негізінен әртүрлі Мәскеу, Ленинград, 
Ташкент, Омбы, Томск, Саратов, Қазан және т.б. сияқты қалаларға аттанды. 
1933 жылы Қазақстаннан тыс жерлерде 4 мың студенттер оқыды. Партия 
органдары басқа отандық 
республикаларда оқып жатқан 
барлық 
студенттерге әлемдік қолдау жасап тұрды. Оларға шәкіртақы бӛлінді, 
қосымша материалдық кӛмек кӛрсетілді. 
Дамыған елдердегі жоғары оқу орындарында кәсіби мамандарды 
дайындау ғылыми білімдер, білім берудің интегративті қызметін күшейтуге 
ықпал етті. Бұл республиканың мәдени потенциалы үшін, оның болашақтағы 
интеллектуализациясы үшін маңызды фактор болып табылады. Бұны 
тарих дәлелдеп отырғаны белгілі. Қазақстанның ӛтілген жолдарына қарасақ, 
осы жерлерде әртүрлі мәдениет және ӛркениеттің тіршілік етуінің әлемдік 

сарқылмайтын тарихи тәжірибесі, жердегі байлығы жинақталғанын айта кету 
керек. Ол рухани бағыттылық құндылығын қалыптастыруға ықпал етті, 
этностар арасындағы ӛзара кӛмек кӛрсету және ӛзара сыйластықтың 
орналасуы республика ішінде және одан тыс қалыптасты. Ескере кететін 
жәйт, кеңес уақыты кезеңінде екі халықтың - қазақ және орыстың мәдениеті, 
білім беру саласындағы ынтымақтастық бойынша позитивті тәжірибе 
жинақталған. 
Ӛткен он жылдықта Қазақстан республикасының тәуелділігі күні білім 
беру, 
ағарту, 
екі 
халықтың 
мәдениетіндегі 
ӛзара 
байланысты 
сұрақтардағы жаңа тенденцияларды кӛруге болады. Бүгінгі күні Еуразия 
шеңберіндегі бірыңғай білім беру кеңістіктегін қайта құру мәселесі ӛзекті 
болып қалып отыр. Бұл ӛте күрделі, сонымен бірге мәселені үнемі шешуді 
талап етеді. Орыс тілінде мектеп бітірушілердің кӛбі Ресейдің жоғары оқу 
орындарына барып оқиды. Ӛзбекстаннан кейін, Ресейде қазақ диаспорасы - 
800000 адамға жетеді. Әрине, бүгінгі күндері республикамызда білімдік 
тапсырмаларды шешуде және жақындасу бойынша белгілі қадамдар 
жасалуда. 
Қазақстанда Ресейдің жетекші жоғары оқу орындарының филиалдары 
ашылуда, екі жақтың келісімі негізінде жоғары курс студенттері оқуларын 
Ресейдің жоғары оқу орындарында жалғастыруға болады, дистанциондық 
оқыту жүйесі кең түрде қолданылады. Жыл сайын Ресейдің жоғары оқу 
орындарында ғылыми тағылымдамадан ӛтуге болады, Қазақстанның 
кӛптеген жоғары оқу орындарының оқытушылары кандидаттық және 
докторлық диссертацияларды қорғайды. Сонымен, ағарту ісінде, мәдениетте 
қазақ және орыс халықтарының ӛзара ынтымақтастығы әрі қарай дамып, 
жетілу үстінде. Тарихтың жаңа оралымында олар жаңа тұрғыдан келіп, жаңа 
мәнге ие болады, мазмұны ӛзгереді, бірақ екі халықтың рухани және мәдени 
құндылықтарын сыйлау мен түсіну ӛзгеріссіз қалады. 
Қазақстанда жоғары мектептердің ашылу кӛздеріне оралатын болсақ, 
республиканың жоғары оқу орындарында білікті мамандардың, соның ішінде 
қазақ ұлтының оқытушыларының үлкен жетіспеушілігі және оқу-әдістемелік 
базаның сәйкестігінің болмауы орын алды. Сол кезде осы мәселенің 
радикалды шешімі Кеңестік Ресейдің әр аймақтарынан педагог мамандарды 
тарту болды. Әрине, ол педагогтар қазақ тілін меңгермеген еді. Қазақ - 
студенттерінің негізгі мӛлшері орыс тілін нашар білгендіктен жоғарғы оқу 
орындарында оқитын қазақ ұлтының балаларының шығып қалуы байқалды. 
Оқытудың әр түрлі сатыларының арасындағы алшақтық республикадағы 
жалпы білімдік жағдайаттарға кері әсерін тигізді.
Қазақ халқының алдында таңдау мүмкіндігі мүлдем болмады: ана 
тілінде оқу кәсіби және азаматтық ӛсуге мүмкіндік бермеді. Берілген мәселе 
келесі он жылдықта үрдіс алды. Кӛптеген уақыт бойы Қазақстанның жоғары 
оқу орнында ана тілінде оқып жүрген топтар саны мүлдем тӛменгі деңгейде 
болды. Қазақ мектептерін бітіріп шыққан түлектер орыс топтарында оқуға 
мәжбүр болды. Берілген деректерге түсінік ретінде жоғарыда айтылған 

мәселелер себеп болды. Олар: оқу-әдістемелік әдебиеттердің болмауы, қазақ 
тілін меңгерген білікті оқытушылардың жетіспеушілігі және тағы басқа. 
Егер бірінші он жылдықта жоғары мектептердің құрылуына берілген 
деректерге ақтау болса, ал келесі жылдары берілген үрдіс басқа тенденция 
алды. ―Кеңес халқы‖ атты бірыңғай қоғамын құруға ұмтылыс, ұлттық тұрмыс 
салтын, мәдениеттің, әдет-ғұрыптың ұмытылуын, сол арқылы ұлт санасында 
орыс тілін басқа тілдерден басым кӛрсету, міне негізгі себептер осында 
болды. КСРО халқының арасындағы мәдениеттің артта қалуын жою, соның 
ішінде қазақ халқының мәденеттің ұлттық түрінің жойылуымен ӛтті.
1935 жылы мамырда Жоғары оқу орнының мәселелеріне байланысты 
арнайы комиссия құрылды. Бұл комиссия оқу, ғылым, саяси-тәрбиелік, 
жоғарғы оқу орындарының партиялық - комсомолдық жұмыстарын жаппай 
тексеріп, бақылауға алды. 1935 жылдың күзіне дейін жұмыс істеген бұл 
комиссия ЖОО орталықтандыруды жӛн кӛрді, ӛйткені олар 24 наркоматта 
болды. Осының негізінде 1936 жылы 23 шілдеде КСРО ХКО және БКП(б) 
ОК ―Жоғары оқу орындарының жұмысы және жоғары мектептерді басқару 
туралы‖ қаулы қабылдады. 1936 жылдан бастап, барлық жоғары оқу 
орындарын басқару әскери оқу мекемелерінен басқа және Бүкіл Кеңестік 
комитеттің ӛнер жұмысына кіретін оқу мекемелерінің барлығы бір органға 
шоғырландырылды - ол жоғары мектептің жұмыстары бойынша құрылған 
КСРО ХКО қарамағындағы Бүкіл кеңестік комитет болды. 
1937 жылдың 11 қарашада КСРО ХКО жоғары оқу орындарының 
құрамындағы профессор - оқытушылар үшін штаттық лауазым және 
лауазымдық айлық ақы енгізу туралы қаулы қабылдады. Берілген қаулы 
профессорлардың, оқытушылардың, факультет декандарының және жоғары 
оқу орындарының директоларының мәртебесін анықтады. 
Есте сақтайтын жәйт, білім беру саласындағы кеңестік партиялық-
мемлекеттік саясат тарихы бар, мәні жағынан, оның тарихы ―жоғарыдан‖ 
реформалау. Бұл жоғары мектепке қатысты болды. Партияның және 
мемлекеттің бірден - бір жарғысы ретінде жалпы білім беретін мектептер 
жоғары мамандандырылған білімнің алғашқы баспалдағы деп қарады: жаңа 
социалистік мемлекеттің құрылуы орта және жоғары буында дайындалған 
мамандарды талап етті. ―Тоталитарлық‖ және саясаттанулық қоғамдық жүйе 
30 жылдары жоғары мектепке тікелей қатысты болды. 
Республиканың жоғары оқу орындары партия ұйымдарымен реттеліп 
және бақыланды. 1938 жылдың 28 қарашасында Қазақстан Компартиясының 
ОК респуликаның жоғары оқу орындарының директорлары және партия 
ұйымдарының хатшыларының отырысын ӛткізді, онда жоғары оқу 
орындарының жұмысын нығайту жӛнінде сұрақтар қарастырылды. 20-40 
жылдарында Қазақстанның білім беру жүйесінің қызметіне сын талдау 
жасау, үлкен әлеуметтік эксперимент нысанасы болған халықтарды жоғалту 
бағасын ӛлшеу мен жаңаша түсінуді, білім беру мекемелерінің бір үлкен 
машина механизміне біртіндеп ауысу үрдісін кӛруге болады.
Жоғары мектеп жүйесі арқылы мамандарды даярлауды әрі қарай 
кеңейту, оның сапасын жақсарту 1938-1942 жылдардағы халық 

шаруашылықты 
дамыту 
жоспарына 
енгізілді. 
Қазақстанда 
30 
жылдарында бұрын ашылған жоғары оқу орындары кеңейтіліп, жаңадан 
жоғары оқу орындары ашылды. Жоғары сырттай білім беру жүйесі арқылы 
мамандарды даярлауға зор кӛңіл бӛлінді. 
20 жылдың басында 40 жылдардың аяғында педагогикалық жоғары оқу 
орындары басым болды. 
Жоғары оқу орындары үшін ғылыми - педагогикалық мамандарды 
даярлауда үлкен мүмкіндікті аспирантура алды. 1932-1938 жылдар 
бойында қоғамдық ғылымдар бойынша, педагогикалық және малдәрігерлік-
зоотехникалық мамандықтары бойынша аспирантуралар ашылды. 
Жоғары білім беру жүйесі ӛзі үшін және ӛзіне ғана тіршілік етпеді. Ол 
ӛндірістік және ӛндірістік емес саласындағы халық шаруашылығының 
қажеттілігін қамтамасыз ету үшін кәсіби білікті мамандарды даярлады, 
республиканың статусын нығайту және түсетін экономикалық қозғалысты 
қамтамасыз ететін міндеттерді үлкен есебін шешті. Сондықтан 
қарастырылатын кезеңде сандық кӛрсеткіштермен бірге жоғары білім беру 
жүйесі арқылы мамандарды дайындаудың сапалы сипаты маңызды мәнге ие 
болды, оны жеке тұлғаның тәрбиелік сапасы мен кәсіби білім беру 
сапасының бірлігі деп қарастыру керек. 
1932 жылы 19 қыркүйектегі КСРО ООК-нің ―Техникумдары мен 
жоғары мектеп режимі және оқу бағдарламалары туралы‖ қаулысы кәсіптік 
оқу мекемелерінің қызмет сапасын нығайтуда маңызды рӛл атқарды. 
Әдістемелік сипаттағы кӛптеген сұрақтар қайта қаралды: оқытудың негізгі 
түрі дәріс-семинар сабағы болып қалды, мектепте педагогикалық іс-
тәжірибелер, мекемелер және зауыттарда ӛндірістік іс-тәжірибелер 
кезектесіп ӛтілуін қарастырды. Мысалы, педагогикалық іс-тәжірибе былай 
ұйымдастырылды, 3-4 курс студентері бірінші семестрде мектепте жұмыс 
жасап, оқыды, сабақтың жоспарын құрастырды, ал екінші семестрде 
ӛзбетімен сабақтар берді. 
1939 жылға дейін студенттер оқытушылардың басқаруымен 
педагогикалық іс-тәжірибе кезінде бірнеше сабақтар берді. Мектеп 
жұмысына осындай даярлау жүйесі жеткіліксіз еді. 1939 жылдан бастап 
педагогикалық іс-тәжірибенің міндеттері мен қызметі едәуір кеңіді, үлкен 
назарды оқушылармен тәрбиелік шараларды істеуге бӛлді. 1940 жылдың 
қыркүйегінде КСРО ХКО жанындағы жоғары мектеп ісі бойынша 
педагогикалық тәжірибенің жаңа нұсқауын бекітті, ол 1945 жылға дейін 
әрекет етті. 1946 жылы жоғары білім беру Министрлігі педагогикалық 
тәжірибе бойынша жаңа нұсқауды бекітті, барлық тӛрт курстарда да 
студенттер тәжірибеден ӛтті. 
Ұжымдық сынақ және емтихандар жүйесі жойылды, жылына екі рет 
сынақ - емтихан жүйесі енгізілді, студенттердің үлгерімі сарапталып 
бағаланды. Жоғары мектепте оқыту тәртібіне ерекше бӛлімді арнады. Оқу 
жоспарларының болуы, қатаң сабақ кестесінің міндетті болуы, студенттер 
арасында, сондай-ақ профессор - оқытушылар құрамы арасында да тәртіпті 
қатаң сақтау міндетті болды. 

Жоғары кәсіби мектептің дамуы мен қалыптасу үрдісі кӛп жақты болды 
және әрі қарай бағытты Ұлы Отан соғысы жылдары тапты. Соғыс 
жылдары ӛндірісті қорғау үшін мамандарды даярлауға үлкен кӛңіл бӛлді. 
Тау кен, мұнай, радио техникалық және басқа ӛндіріс салалары бойынша 
студенттердің саны артты. Республиканың барлық жоғары оқу орындары 
1941/42 оқу жылдарынан бастап, оқу мерзімі қысқартылған оқу жоспарлары 
бойынша жұмыс істеді. Қазақстан кӛшірілген жоғары оқу орындарының 
жұмыстарына үлкен кӛмек кӛрсетті. Республиканың кӛптеген ірі 
қалаларында Ресей, Украина, Белоруссияның 22 жоғары оқу орындары 
жұмыстарын жалғастырды. Кӛшірілген жоғары оқу орындарының 
оқытушылары мен профессорлары ең алдымен білікті мамандарды даярлауға 
және Қазақстанның ғылыми ой-пікірлерінің әрі қарай дамуына кӛмектерін 
кӛрсетті. 
Соғыс жылдарындағы қиындықтарға қарамастан, елімізде сол кезде бар 
жоғары оқу орындарын нығайту және жаңа оқу орындарын құру жұмыстары 
жалғасып жатты. 1941 жылдың қазанында Алматы мұғалімдік шет тілдер 
институтын ұйымдастыру жӛнінде жұмыстар басталып кетті. Оның 
құрамында 3 факультет болды: ағылшын, неміс және француз. 
1942 жылдың мамырында КСРО ХКО және БКП(б) ОК ―1942 жылы 
жоғары оқу орындарына қабылдау және жоғары оқу орындарын нығайту 
жӛніндегі шаралардың жоспары туралы‖ қаулы қабылданды. Берілген 
құжатта жоғары білім берудің маңыздылығы кӛрсетіледі және жоғары мектеп 
қызметін әрі қарай нығайтудың жолдары қарастырылады. Қазақстандағы 
жоғары оқу орындарында жаңа факультеттер ашылды, сырттай 
педагогикалық білім беруге ерекше назар аударды.
Кесте 1 Соғыс жылдарындағы жоғары оқу орындарының ӛсуі және 
студенттердің саны
Оқу жылы 
ЖОО саны 
Студенттер саны (мың.адам) 
1 940/41 
20
10,4 
15ақпан 1942 
26 
10,8 
1942/43 
35 
16,5 
1943/44 
30 
16 
1944/45 
25 
10,5 
Ұлы Отан соғыс жылдары кезінде білікті мамандарды даярлау 
жұмысымен қатар жоғары оқу орындарында ғылыми-зерттеушілік 
жұмыстарды жетілдіру бойынша жұмыстар жалғастырылды. Жаңа 
мамандықтар бойынша аспирантуралар ашылды, кандидаттық және 
доктарлық диссертацияларлар қорғалды, ғылыми жетекшілерге Мәскеу, 
Ленинград және басқа орталық жоғары оқу орындарының профессорлары 
жетекші - тәжірибелі ғылыми күштер тартылды. 
1947 жылы КСРО-ның Министрлер кеңесінде ―Қазақ КСР-інде орта 
және жоғары білімді дамыту туралы‖ қаулы қабылданды. Бұл қаулы білім 

жүйесінің әрі қарай жақсаруына, соның ішінде республикадағы жоғары оқу 
орындарының қызметін белсендіруге маңызды ықпал жасады. 
1950/51 оқу жылында Қазақстанның 26 жоғары оқу орнында 31 
мыңнан астам студент білім алды, 1767 оқытушылардың 57-сінде ғылым 
докторы, 354 - ісінде ғылым кандидаты дәрежесі болды. 
1952 жылы Шығыс аймағында жоғары оқу орындарының алғашқысы 
болып Ӛскемен педагогикалық институты бой кӛтерді, оның басты мақсаты 
ӛңірді білікті педагогикалық кадрлармен қамтамасыз ету болды. Ал 1958 
жылы Ӛскемен қаласында қазіргі Д.Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан 
мемлекеттік техникалық университеті, Құрылыс-жол институты (СДИ) 
ашылды. Бұл оқу орны аймақтың индустриялық және аграрлық даму 
қажеттілігіне сай тау-кен, ауыл шаруашылығы, архитектура саласындағы 
мамандарды даярлай бастады.
Сонымен, 20-50 жылдары Қазақстанның білім беру жүйесінің дамуы 
КСРО-ның барлық жерлерінде орын алған тенденциялармен анықталды. Аз 
уақыттың ішінде еліміз ғылым, мәдениет, ағарту ісінде айтарлықтай 
жетістіктерге жетті. Ересек адамдардың сауатсыздығын жою мен мектеп 
жасындағы балаларды алғашқы оқытуға тарту сұрақтары дұрыс шешілді. Дәл 
осы кезде орта және жоғары кәсіби білім беру негізі қаланды, қоғамның 
әлеуметтік құрылымындағы жаңа зиялылардың рӛлі анықталды. Бірақ, 
Қазақстанның экономикалық күштеріне, мәдениеттік және әлеуметтік 
деңгейіне байланысты дамуы білім беру жүйесінің дамуында ӛзіндік 
ерекшеліктері болды. 
Қазақ қоғамының тарихи қалыптасқан сапалы ӛзгерістері қазан 
кезеңінен кейін мәдени дәстүрлерді түпкілікті жоюмен жалғастырылды. Бұл 
мәдени майданның құрамды бӛлігі болып табылатын білім беру жүйесіне 
ықпал етпей қоймады. 20-жылдары қабылданған, білім беру жүйесінің 
бірлігін орнатуға, білім берудің жаңа теориялық үлгісін жүзеге асыруда 
КСРО-ның әртүрлі аймақтарының этноәлеуметтік және мәдени ерекшеліктері 
ескерілмеді. Бұл ақыр аяғында оқытудың барлық сатыларындағы білім беру 
мазмұнының ұлттық компоненттерін жоюға әкеледі.
Егемендік алған 1991 жылдан бастап, Қазақстан Республикасында ең 
алдымен жоғары білім беру жүйесін реформалау жұмыстары қолға алынды. 
Реформа жүргізудің алғашқы кезеңі 1991-1994 жылдары болды. Бұл кезде 
жоғары білімнің нормативтік және құқықтық негізі жасалды, 1991 жылы 
«Білім беру туралы» ҚР алғашқы Заңы қалбылданды, сонымен бірге 
«Жоғары білім туралы» 1993 жылы ҚР Заңы жасалып қабылданды. 1994 
жылы Қазақстан Республикасы жоғары білімнің Мемлекеттік стандарты 
бекітіліп, онда алғаш рет білім берудің кӛпсатылы құрылымы, бакалавр мен 
магистранттардың академиялық дәрежелері белгіленді.
Реформалаудың келесі кезеңі 1995-1998 жылдары болды, ол жоғары 
білім жүйесін модернизациялау, оның мазмұнын жаңартумен сипатталды.
1995-1997 
жылдар аралығында 310 жоғары кәсіптік білім 
мамандықтары бойынша алғашқы рет қазақстандық білім беру стандарттары 
және жоғары оқу орындарының қызметін реттейтін жаңа нормативтік-

құқықытық Ережелер қабылданды. Сонымен қатар, 342 мамандықты 
қамтитын ҚР жоғары білім мамандықтарының жаңа жіктемесі қабылданды. 
Осы кезде жоғары білім берудің мемлекеттік емес секторы дами бастады.
Аймақтарда салалас жоғары оқу орындарын біріктіру жолымен 
классикалық үлгідегі университеттер ұйымдастырылды.
1997 
жылдың 
13 
желтоқсандағы 
Лиссабон 
конвенциясын 
ратификациялау және бекіту туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 
Жарлығы Қазақстанның жоғары білім жүйесінің әлемдік жоғары білім 
жүйесіне интеграциялануына зор мүмкіндік берді.
Осы жылдары Беларусь, Қырғызстан, Ресей Федерациясы, Қазақстан 
Үкіметтері арасында білім жӛніндегі құжаттардың, ғылыми дәрежелер мен 
ғылыми атақтардың эквиваленттілігі және оларды ӛзара тану жӛніндегі 
келісімге қол қойылды. Бұл құжат 1998 жылдың 1 қазанына ӛз күшіне енді.
Қалыптасқан жағдайға байланысты білім жүйесін нарықтық жолға 
кӛшіру, 
Қазақстан 
Республикасы 
Конституциясымен 
кепілденген 
азаматтардың білім алу құқығын қамтамасыз ету, мемлекеттік емес білім 
секторларының орны мен рӛлін анықтау, шетелдік халықаралық және діни 
білім ұйымдарының қызметін құқытық негіздеу туралы 30-шы бабын толық 
ашу үшін жаңа «Білім туралы» заңнамасын құрастырудың қажеттілігі 
туындады. Ол 1999 жылы іске асты. Бұл жылдары жоғары оқу орындарына 
қабылдау принциптері түбегейлі ӛзгерді. Мемелекеттік тапсырыс негізінде 
жоғары кәсіптік мамандар даярлау жүзеге асырылды. 1999 жылы ҚР-да 
талапкерлерді тӛрт пән бойынша кешенді тестілеуден ӛткізу арқылы 
студенттер контингентін қалыптастырудың жаңа моделі жасалып енгізілді. 
2004 жылы ол кешенді тестілеу мектептегі бітіру емтихандарымен 
біріктіріліп, Ұлттық Бірыңғай Тестілеу енгізілді. 2003-2004 жылдары 
халықаралық стандарттарға сай үш сатылы жоғары және жоғарыдан кейінгі 
кәсіптік білім беру жүйесі: бакалавр-магистр-доктор PhD жүйесінің 
нормативтік негізі қалыптасты. Ол «2015 жылға дейінгі Қазақстан 
Республикасының білім беру жүйесін дамыту тұжырымдамасы», «2005-2010 
жылдарға арналған Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамыту 
бағдарламасы». Бұл бастамалар толықтай 2007 жылдың 27 шілдесінде 
қабылданған «Білім туралы» ҚР Заңымен бекітілді. 2011 жылы ақпан айында 
қабылданған «Ғылым туралы» ҚР Заңы жоғары кәсіптік білім жүйесін 
дамытуға ӛз үлесін қосты.
1991 жылы Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері жоғары мектеп 
кӛптеген ӛзгерістерге ұшырады, ол институционалдық, заңдық, қаржылық-
шаруашылық тұрғыда.
Бұрыңғы алдыңғы қатарлы кеңестік жоғары оқу орындарымен кӛптеген 
байланыстарын 
үзуі 
Қазақстанның 
жоғары 
мектебінің 
бүкіл 
инфрақұрылымының ӛзгеруіне әкелді. Жоғары оқу орындары дамуына 
еліміздегі күрделі әлеуметтік-экономикалық жағдай едәуір зардап тигізді.
Оның салдарынан құнды ғылыми кадрлар шетел асып, жоғары оқу орындары 
ғылыми-оқу базаларын жоғалта бастады. Кӛрсетіліп отырған мемлекеттік 
кӛмек олардың ӛмір сүруіне жеткіліксіз еді және олардың кірістерін азайтты. 

Сәйкесінше, бұл жағдайда жоғары оқу орындарының алдында «сақталып 
қалу» мәселесі туындады.
Сыртқы әлеммен коммерциялық қатынастарды дамытқан сайын, 
жоғары оқу орындарының ішкі реформаларға қажеттілігі ӛсе берді.
Қазақстанның тәуелсіздік алғалы ӛткен уақытты шартты түрде бірнеше 
кезеңге бӛлуге болады:
Бірінші кезең - 1991ж.-1994ж. Жоғары білім берудің нормативтік-
құқықтық негізінің қалыптасуы. 
Бұл кезеңнің негізгі міндеттеріне жатқызуға болады: жоғары оқу 
орындарының желісін құру; республиканың кадрларды даярлауда жеткілікті 
дербестікті қамтамасыз ету және еңбек нарығының қажеттіліктерін 
қанағаттандыру мақсатында мамандықтар тізімін жаңарту. Бұл жүргізілген 
шаралар «Жоғары білім беру туралы» Қазақстан Республикасының Заңында 
(1993 ж) анықталды. 1994 жылы елімізде алғаш рет жоғары білім берудің 
кӛпдеңгейлі құрылымын, бакалавр және магистр академиялық дәрежелерін 
енгізілуін бекіткен Қазақстан Республикасының жоғары білім берудің 
мемлекеттік стандарты бекітілді. 
Екінші кезең – 1995ж.-1998ж. Жоғары білім беру жүйесінің 
модернизациясы, оның мазмұнының жаңаруы.
Бұл кезең жоғары білім беру жүйесі дамуының концептуалдық 
негіздерінің қалыптасуымен сипатталады, ол 1995 жылдың 4 тамызында 
Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы мемлекеттік саясат 
бойынша Ұлттық Кеңес бекіткен білім беру саласындағы мемлекеттік саясат 
тұжырымдамасында кӛрініс тапты. Сонымен бірге, бұл кезде жоғары оқу 
орындарының қызметін реттейтін басқа да нормативті-құқықтық құжаттар 
қабылданды. Жоғары кәсіптік білім берудің алғашқы қазақстандық білім 
беру стандарттары қабылдана бастады. Білім берудің мемлекеттік емес 
секторы белсене дами бастады. 
Үшінші кезең – 1999ж.-2000ж. Білім беруді басқару мен 
қаржыландыруды 
орталықсыздандыру, 
білім 
беру 
ұйымдарының 
академиялық еркіндігін кеңейту.
Бұл 
кезеңде 
білім 
беру 
ұйымдарын 
басқару 
жүйесінің 
орталықсыздандыру жүрді. Жоғары оқу орындарына қабылдаудың 
қағидалары ӛзгерді, мемлекеттік білім беру тапсырысы негізінде жоғары 
кәсіптік білімі бар мамандарды даярлауға кӛшу іске асты. 1999 жылдан 
бастап жоғары оқу орындарында студенттер контингентін қалыптастыру 
талапкерлерге конкурс негізінде мемлекеттік білім беру гранттарын және 
мемлекеттік білім беру несиелерін беру арқылы жүзеге аса бастады.
Тӛртінші кезең – 2001 жылдан бастап. Жоғары кәсіби білім беру 
жүйесінің стратегиялық дамуы.
2007 жылғы 27 шілдеде қабылданған «Білім беру туралы» Қазақстан 
Республикасының Заңы толықтай әлемдік тәжірибеге сай үш деңгейлі 
жоғары кәсіптік білім беру моделіне кӛшуді жүзеге асыруға мүмкіндік берді: 
бакалавриат – магистратура – PhD докторантурасы. 

2010 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының 2011-2020 
жылдарға арналған білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы 
жоғары білім беру жүйесінің дамуына жаңа ӛзгерістер әкелді. Мамандарды 
даярлау жүйесінің ғылыммен және ӛндіріспен байланысын күшейту мәселесі 
басты орынға қойылды. Болон декларациясына сәйкес жұмыс берушілерді 
мамандарды даярлаудың негізі болып табылатын оқу жоспарларын жасауға 
белсенді тарту қолға алына бастады. Жоғары оқу орындарының жаңа типтері 
зерттеу, инновациялық және тағы басқалар. 
2012 жылдан бастап елімізде жоғары оқу орындарын оптимизациялау 
басталды, яғни санын қысқарту арқылы білім сапасын арттыру қолға алынды. 

жүктеу/скачать 1.05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: