А. М. Саидов, Н. Д. Жангабылова, Б. Аманжол
Теориялық зерттеудің моделі мен құрылымы
жүктеу/скачать 1.25 Mb. Pdf көрінісі
|
| 4.2 Теориялық зерттеудің моделі мен құрылымы
Теориялық білім - бұл бұрын ашылған фактілер мен эмпирикалық заңдылықтарды түсіндіруге, сондай-ақ болашақ оқиғалар мен фактілерді болжауға және алдын ала айтуға мүмкіндік беретін кез-келген пәндік ғылыми салаға арналған жалпы заңдылықтар. Теориялық білім эмпирикалық білім сатысында алынған нәтижелерді тереңірек жалпылауға, құбылыстардың мәнін, зерттелетін объектінің пайда болу, даму және ӛзгеру заңдылықтарын ашуға айналдырады. Эмпирикалық және теориялық білім арасында айырмашылықтар бар. Мысалы, Бойль-Мариотт, Чарльз және Гей - Люссактың газ заңдары эмпирикалық заңдар болып табылады, ал молекулалық кинетикалық теория, идеалды газ моделі, Клайперон-Менделеев теңдеуі негізінде осы газ заңдарын жалпылау теориялық білім болып табылады. Теориялық зерттеу іздеуден басталады. Қандай тұжырымдама, теория немесе пәндік аймақ барлық жинақталған эмпирикалық нәтижелерді немесе олардың кӛп бӛлігін біріктіріп, жинай алатындығы белгілі болды. Кӛбінесе нәтижелердің бір бӛлігі бір арнаға енбейді және оларды тастау керек. Бірақ кейде қажетті эмпирикалық нәтижелердің бірі жетіспейді және зерттеудің эмпирикалық бӛлігі жалғасуы керек. Зерттеуші пәндік аймақты анықтаған кезде теорияның, тұжырымдаманың және т. б. логикалық құрылымын құру процесі басталады. Логикалық құрылымды құру процесі екі кезеңнен тұрады. Бірінші кезең - индукция кезеңі - нақтыдан абстрактіге кӛтерілу. Зерттеуші ӛз теориясының орталық жүйе құраушы буынын анықтауы керек: тұжырымдама, аксиомалар жүйесі немесе аксиомалық талаптар, немесе бірыңғай әдіснамалық тәсіл және т. б. Сонымен қатар, зерттеуші эмпирикалық нәтижелерді жалпылау процесінде, бір жағынан, теорияның толықтығына қойылатын талаптар аспектісінде (пәндік аймақта қалыптасқан "бос орындар") ӛзінің алдын-ала аймағына үнемі жүгінуі керек. Болашақта оларды, оның ішінде қосымша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс арқылы немесе басқа авторлардың нәтижелерін (әрине, сілтемелермен) толтыру қажет. Екінші жағынан, алынған жалпылау мен пәндік аймақты толықтық талабы аспектісінде алынған теориялық нәтижелер жиынтығымен, сондай-ақ салынып жатқан тұжырымдама мен теорияның бірізділігімен үнемі байланыстырыңыз. Индукция кезеңіндегі зерттеуші барлық нәтижелерді, қызығушылық тудыруы мүмкін барлық нәрселерді егжей-тегжейлі түгендейді. Ол оларды жіктеудің белгілі бір негіздері бойынша бастапқы жалпылауға, содан кейін екінші ретті жалпылауға және т.б. топтастыра бастайды. Индуктивті процесс жүреді - абстракция-нақтыдан абстрактіге кӛтерілу - барлық нәтижелер авторлық тұжырымдамаға дейін - қысқа (5-7 жол), бірақ жалпы сығылған түрде теориялық жұмыстың бүкіл мәнін және нәтижелер жиынтығын 58 кӛрсететін кеңейтілген тұжырым. Келесі кезең - дедуктивті процестің уақыты, яғни нақтылау - абстрактіден нақтыға кӛтерілу. Бұл кезеңде тұжырымдаманы тұжырымдау факторлардың, жағдайлардың, принциптердің, модельдердің, механизмдердің, теоремалардың және т.б. жиынтығында дамиды. Кейде, егер зерттеу мәселесі бірнеше салыстырмалы тәуелсіз аспектілерге бӛлінсе, тұжырымдама бірнеше тұжырымдамалық ережелерге бӛлінеді - және олар принциптер жиынтығында одан әрі дамиды. Логикалық құрылым процесі диаграммада кӛрсетілген (сурет 15) Сурет 15- Теориялық зерттеудің логикалық құрылымын құру 59 Тек дұрыс және негізделген таңдалған әдіс зерттеу барысында алынған нәтижелердің сенімділігіне кепілдік береді. Сондықтан ҒЗЖ-ның маңызды кезеңі зерттеу әдістемесін әзірлеу болып табылады. Әдістеме теориялық және эксперименттік зерттеулерді кӛздеуі тиіс. Әдетте теориялық зерттеулер модельдеу әдісімен жүзеге асырылады, яғни, модельді қолдана отырып құбылысты зерттеу. Модель-зерттелетін объектінің, яғни түпнұсқаның негізгі қасиеттерін кӛрсететін жасанды жүйе. Математикалық модельдеуде құбылыстар физикасы әртүрлі болуы мүмкін, бірақ математикалық тәуелділіктер бірдей. Физикалық модельдеу кезінде объект пен модельдегі құбылыстар физикасы және олардың математикалық тәуелділігі бірдей. Күрделі процестерді зерттеуде математикалық модельдеу жиі қолданылады. Модельді құру кезінде зерттелетін объект және оның қасиеттері әдетте жеңілдетіледі. Алайда, модель түпнұсқаға неғұрлым жақын болса, теориялық зерттеу кезінде алынған нәтижелер шындыққа жақын болатындығын есте ұстаған жӛн. Модельдер физикалық, математикалық және табиғи болуы мүмкін. Физикалық модельдер табиғатта болып жатқан процестерді кӛрнекі түрде кӛрсетуге және жеке параметрлердің олардың қасиеттеріне әсерін зерттеуге мүмкіндік береді. Математикалық модельдер физикалық модельдерде зерттеу қиын құбылыстарды сандық пайдалануға мүмкіндік береді. Табиғи модельдер масштабты ӛзгертілген нысандар болып табылады, олар табиғи жағдайда болатын процестерді толығымен зерттеуге мүмкіндік береді. Модель процестің маңызды құбылыстарын кӛрсетуі және оңтайлы болуы керек. Шамадан тыс егжей-тегжейлер модельді қиындатады және теориялық зерттеулерді қиындатады, оларды қиын етеді. Бірақ сонымен бірге тым жеңілдетілген модель қажетті жеткіліктілік пен дәлдікті қамтамасыз етпейді. Құбылысты оның моделі физикалық болмыстың сипаттамасымен ұсынылған және математикалық кӛрініске ие болған жағдайда ғана зерттеуге және талдауға болады. Модельдерді зерттеудегі теориялық зерттеулер компьютерді едәуір жылдамдатады. Егер аналитикалық әдістермен кіріс және шығыс параметрлер арасында сандық байланыс орнату мүмкін болмаса және эмпирикалық тәуелділікті алу үлкен шығындарды талап етсе, компьютерді модельдеу пайдалы. Компьютерде модельдеу процесі бес кезеңнен тұрады: 1) процестердің негізгі факторлары мен сипаттамаларын анықтау және математикалық теңдеулер кӛмегімен олардың арасындағы ӛзара байланысты сипаттау; 2) математикалық сипаттаманы компьютерге енгізу үшін ыңғайлы түрге түрлендіру; 60 3) компьютерге арналған бағдарлама жасау; 4) алынған нәтижелерді талдау; 5) осы нәтижелерді тәжірибелілермен салыстыру. Сондай-ақ, модельдеуді компьютерлік бағдарламалар арқылы жүзеге асыруға болады [2]. жүктеу/скачать 1.25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|