Абадилдаева Шырынкуль Келесбаевна Ағылшын мәтініндегі когнитивті метафораның қолданылуы 6M011900 Шетел тілі: екі шетел тілі педагогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация


«Көркем мәтіндегі метафоралық ауысулардың когнитивтік үлгілері



бет2/3
Дата06.03.2016
өлшемі381.73 Kb.
#44782
түріДиссертация
1   2   3

«Көркем мәтіндегі метафоралық ауысулардың когнитивтік үлгілері» 1.3 тармағында метафоралардың жасалуындағы ауысулардың үлгілері беріледі. Адамның ойлау әрекетінің негізінде жатқан білім қорындағы әртүрлі операциялардың жасалуы ауысуларға әкеледі. Бұл ауысулар адамның қоршаған әлемді тану үлгілерін құрайды. Метафораларда нысандар шегінің бұзылуы жаңа мағына, ұғымдар туындауына жол ашады.

Метафоралық мағыналардың ауысуы- адам санасындағы терең үдерістер тұрғысындағы метафоралық мағыналардың ауысуы. Метафораның мағынаны сипаттайтын мықты құрал екендігі бірнеше рет айтылып жүр. Ассоциациялық-бейнелеуші табиғаты бір құрылымдық бірлікте обьективті мағынаны, нысан немесе сыртқы әлем құбылысы жайлы ақпараттық мәліметті және оның субьективті бағасы мен түсіндірмесін құрайды. Метафоралық ауысулар белгілерді модельдеуге мүмкіндік береді. Образдық-аналитикалық құрылым кез келген күрделі мағынаны және семантикалық конфигурацияны беруге мүмкіндік береді.

Ақиқат шындық үдерістеріне және рационалды ойлау табиғатына сәйкес келмеуі метафораны поэтикалық құрылымның элементі ретінде танытады. Метафоралық тіркестерді толық түрде зерттеуге әдеттегі құрылымдық-семантикалық деңгейде қарастыру мүмкін емес. Метафораның мәні сөйлемнің басты элементтері –оның субьектісі мен предикаты коммуникативтік қажеттіліктерді өтемейді. Субьекттің идентификациялаушы қызметінде метафора қисынсыз, ол толық түрде нысанды айқындамайды. Сондықтан «метафораның табиғи орны поэтикалық сөзде, онда ол коммуникативті (ақпараттық) емес, эстетикалық қызметті атқарады. Оның мақсаты – ақпаратты жеткізу емес, бейне жасау болып табылады.

Көптеген зерттеушілердің ойынша, тілдегі метафоралық ауысулар нақты заңдылыққа бағынады және белгілі бағыттарда жүргізіледі. Кең тараған түрлерінің ішінде Г.Н.Скляревская келесі схемадағы ауысуларды айқындайды: ЗАТ > ЗАТ (the Soamses in their nest ); ЗАТ > АДАМ (the letter was like a boy); ЗАТ > ФИЗИКАЛЫҚ ӘЛЕМ (He has been admitted to a vision of the dim roads of social progress); ЗАТ > ПСИХИКАЛЫҚ ӘЛЕМ (Life was slipping away from her); ЗАТ > АБСТРАКЦИЯ (Revel between earth and heaven); ЖАНУАР > АДАМ (They were old cats ); АДАМ > АДАМ; ФИЗИКАЛЫҚ ӘЛЕМ > ПСИХИКАЛЫҚ ӘЛЕМ [7].

О.И.Глазунованың айтуынша, шындық туралы метафоралық ауысуға салынған когнитивтік түсініктер сөйлемде белгілі бір семантикалық, эмоционалдық, ақпараттық және стилистикалық мәртебесі және өзінің функционалдық сипаты бар нақты тілдік формаларда іске асады [8] Метафора жағдай, қасиет пен әрекеттерді сипаттайтын семантикалық жақындық негізінде бір құбылыстың екіншісіне ұқсауы кезінде пайда болады. Формалды түрде қарасақ, метафоралық ауысу предикаттық белгілері болып есептелетін шартты тепе-теңдік негізінде болмыстың бір объектілерін белгілеуге арналған.

Метафоралық ауысу кезінде жасалатын ассоциативті байланыстар жалпы қабылданған сипатта болады немесе қарастырылып отырған жағдайдың субъективті авторлық бағасына сүйенеді.

Көркем мәтіндегі метафоралық ауысудың тілдік механизмі түрліше. Метафоралық ауысу: 1) нысанды атауда: the house was a white elephant –үй қажетсіз сыйлық еді; 2) предикат қызметіндегі зат есімде: he had become almost a myth – ол мүлдем миф болып қалды; 3) етістік пен предикат қызметіндегі етістік формаларында: by deserting his wife and child – әйелі мен баласын тастап; 4) сын есім мен үстеулерді қолдануда: cold grey eyes– суық сұр көздер, the spidery fingers of her hands – оның қолдарының ұқыпсыз саусақтары; 5) генитивті тіркестерде: crown of red-gold hair – сары, алтын түстес шаштардың тәжісі; 6) адвербиалды құрылымдарда; 7) салыстырмалы құрылымдарда: a film like a bird was beginning to come, followed her– фильм оған құстай көріне бастады; 8) тұрақты фразеологиялық тіркестерде.

Көркем мәтіндегі ассоциациялық образдар бейнеленетін нысанға және автордың прагматикалық ұстанымына байланысты түрленіп отырады. Салыстырылатын образдарды таңдау көп жағдайда сол тілде сөйлеушілердің санасында бекіген тұрақты ассоциациялармен анықталады.

Көркем сөздің авторы қарапайым тілдік ортаның өкілі және ол барлық базалық метафораларды репрезенттеудің жеке авторлық тәсіліне, сонымен қатар оның басты көркем сана концептілерінің құрылымы мен мазмұнына өзіндік ізін қалдырады. Мағына желісіндегі тірек буындарды байланыстырушы құралы болып сюжеттік көрініс болып табылады. Оны құру үшін әлемді ұжымдық тану емес, жеке тану болып табылатын субьективті-авторлық метафоралар құрылады. Метафораның бұл типі тілдік метафораға қарама-қарсы қойылады, ол дәстүрлі тақырыптық-логикалық байланыстарға негізделіп, ұлттық символикаға немесе белгілі бір коммуниканттардың өткен тәжірибесіне сай құрылады.

Генитивтік құрылымдар түрі жағынан ықшам, әрі толық мазмұнды келеді. Сондықтан метафоралық мағыналарды презентациялаудың поэтикалық тәсілі болып табылады. Метафоралық аталым мен предикаттан айырмашылығы генетивтік құрылымдар предикаттық белгілердің бірі арқылы нысанды сипаттайды. Олардың сөйлемдегі функционалды ролі жаңа семантикалық мағыналарды жасау емес, адресаттың назарын тілде сөйлеушінің санасында бекіген айқын контрастивтік мағынадағы құрылымдарға назар аударту болып табылады

Атрибуттық немесе адвербиалды атрибуттық метафоралық тіркестер метафоралық ауысулардың өнімді түрі болып табылады. Метафоралық мағыналардың түрлі реңктерін жүзеге асыруға арналған. Метафоралық тіркестердің ішінде жиі қолданылатын атрибуттық сөз тіркестер тобы. Атрибуттық құрылымның келесі тобын көсемше, есімшелі сөз тіркестері жатады, Үшінші топқа субстантивтік сөз тіркестері жатады. Соңғы атрибуттық құрылым тобының ерекшелігі шынайы болмыс нысанына бағыттайды, ал атрибуттық мағынадағы лексема метафоралы түрде қолданылады.

Көркем мәтінде атрибуттық метафоралар идеологиялық статусқа ие болады және шығарманың басты кейіпкерлерін субьективті-авторлық тұрғыда сипаттайды. Бұл жағдайда коннотативті реңк басым болады.

Салыстырмалы құрылымдар бір жағынан шынайы болмысты көрсететін логикалық тілдік құрылымдар болса, екінші жағынан мағынаның метафоралық ауысуының негізін құрайды. Салыстырмалы айналымдардың лингвистикалық табиғаты предикаттық белгімен байланысты және оның семантикалық мағынасы нысанды немесе құбылысты сипаттау болып табылады.

Салыстыру метафоралық ауысудың басым бөлігін құраса да, метафоралық құрылымдар әруақытта салыстырмалы айналымдарға ауыса бермейді. Атауыштық қызметтегі коннотативті образдар салыстырмалы құрылымда әрқашан қолданыла бермейді. Өйткені, басты және көмекші субьектілердің арасындағы қатынас предикат белгіге негізделеді. Болмысты ментальды қабылдаудың негізі болып табылатын белгілердің субстантивтік әмбебап жүйесі предикаттық сипаттағы тұрақты ассоциациялық образдардың тілде сөйлеушілердің санасында қалыптасуының базасы болады. Коннотативті образ-символдардың айқын белгіленген мағынасы бар және жаңа семантикалық құрылымдар жасаудағы болмысты субьективті-авторлық қабылдауды бейнелейді. немесе ұлттық ерекшелігіне орай тілде сөйлеушінің санасында предикат белгілердің мағынасын күшейтеді.



Метафора-бұл кең көлемдегі құбылыс, ол айтылымға жаңа мән беретін мағынаның ауысуына негізделеді. Адамның ойлау әрекетінің негізінде жатқан білім қорындағы әртүрлі операциялардың жасалуы ауысуларға әкеледі. Бұл ауысулар сөздік қор арқылы таңбаланып, адамның қоршаған әлемді тану үлгілерін құрайды. Метафораның негізгі құндылығы- бір мағынаның екіншісіне ауысуының нәтижесінде жаңа мағыналық өріс пайда болады. Айтылған ойды сараптауға кең мүмкіндіктер береді. Адамның көру мүшесі арқылы танылып, ұқсастығы белгіленетін «сыртқы пішін» көбінесе нақты заттарды атауда кеңінен қолданылады. Тілдік бірліктерді жасаудағы ауысулардың кеңінен қолданылуы адам мен оны қоршаған әлем нысандарының бір-бірімен байланыста құрылғандығынан деп санаймыз. Сонымен қатар, метафораны түрі мен орналасуына қарай әртүрлі түсіндіруге болады. Егер оқырман оны контекстен бөліп алып қарастырса, метафораның мағынасы біреу болады, ал контексте метафораның мағынасы кеңееді. Осындай кеңеюде тек қана мағыналар ғана емес, сол сияқты бүтін концептуалды құрылым (схема, фрейм, модель, сценарий) беріледі. Ал бұл өз кезегінде шығарманы түсінуде маңызды фактор болып табылады.

Диссертацияның екінші тарауы «Дж. Галсуорсидің «The Man of Property» шығармаcындағы метафораларға танымдық талдау» деп аталады. Адамзат баласына тіл қаншалықты тән болса, таным қызметінің маңызы сондай болмақ. Демек жазушының таным әлеміндегі дүниедегі заттар мен құбылыстар жөніндегі танымы сәйкес болғанымен, олардың аталуына өзге де қасиеттерін түсіну барысында жалпы адамзаттық тұрғыда емес жеке индивидуалдық тұрғыда баға беруге қарай икемделеді. Әрбір этнос өзін қоршаған дүние мен ондағы заттар мен құбылыстарға атау беруі, әлемдік ситуацияға көзқарасы, оны сезінуі әр қилы болады да, осыдан келіп ғаламның тілдік бейнесі концепт арқылы адамзат немесе жазушы тілінде түрліше сипатқа ие болады.

Тіл өзін қажетіне жаратушы халықтың менталитетімен тікелей байланысты. Сол себептен де тіл тек ақыл-ойды жарыққа шығарушы оны таратушы қызметін ғана атқармайды, ол тарихи, танымдық, мәдени өркениеттік құндылықтарды хабарлаушы. Өте күрделі абстрактілі ұғымдарды адам баласы қабылдау барысында оларды тіл арқылы жарыққа шығаруда тілдік құралдарды пайдаланады. Танымдық әрекет үстінде адам алдымен физикалық тұрғыда көруге, сезінуге, естуге, сөйлесуге т.б болатын көпшілікке мәлім дүниедегі заттар мен құбылыстарға нақты реалилердің санадағы прототиптік «сурет», «схема», «фрейм», «сценарий», «символ» түріндегі құрылымына сүйенетіндігін концептілік талдау барысынан көруге болады.

Шығармадағы метафоралар жазушының дүниеге деген көзқарасын когнитивті танымын, рухани дүниесі мен мәдениетінен хабар бере отырып, әлем, дүние туралы түсініктерінің ескі элементтерін жаңғыртуға жәрдемдеседі, ғаламның біртұтас тілдік келбетін жасауға қатысады. Ғалам бейнесі жайлы В.Н. Телия: «...Ғаламның тілдік бейнесі-көріністері әр тілдің өзіне ғана тән ерекшеліктеріне, әр халықтың дүние-ғаламның түрлі-түсін өзінше мүшелей тануына, ол фрагменттерді өзінше бейнелеп атауына байланысты тіл-тілде өзгеше болып өріледі»-дейді [9].

Танымдық модельдердің ішкі мазмұны-шындық өмірдегі көптеген құбылыстардың тарататын мәліметтерді қабылдау, ой түю, талдау, логикалық пайымдау, қорытындылау ескі де көне мәліметтерді қайта өңдеу белгілі бір танымдық модельдер арқылы санадан орын алып, тілде көрініс табады. Айнала қоршаған ортадан көптеген танымдық әдістер негізінде (есту, сезу, дәм, иіс, көзбен көру, тыңдау, түйсіну) түскен ақпараттарды жаңаша өңдеп талдау әрекеті адам танымы үшін қайталанып отыратын қалыпты жағдай. Осының негізінде бүгінгі тіл білімінде тіл мен ойлаудың байланысын когнитивтік негізде қарастыру тенденциясы басымдыққа ие болып отыр.

Когнитивтік талдау сөздің танымдық табиғатын таныту барысында «семантикалық талдау», «компоненттік талдау» әдістерімен өзара ғылыми әдістемелік байланысқа түседі. Осы орайда компоненттік талдаудың лингвистикалық түсіндірмесіне тоқтала кетсек. Компоненттік талдау әдісі- мағыналы тіл бірліктерінің мазмұндық жағын зерттеу әдісі. Оның мақсаты мағынаның ең кіші семантикалық бөлшектерін ажырату. Компоненттік талдау әдісі алғашында (XXғ.50 жылдары) лексиканы зерттеуде әр түрлі тілдердегі лексикалық бірліктердің шағын тобын сипаттау үшін пайдаланылған. Ол әрбір тіл бірлігінің мағынасы семантикалық белгілерден (семалардан) тұратыны, тілдің сөздік құрамы шағын семантикалық белгілердің көмегімен анықталуы мүмкін деген ғылыми болжамға негізделген. Компоненттік талдау әдісі тіл туралы жүйелі-парадигмалық түсініктермен, мәселен, өріс теориясымен тығыз байланысты. Болжам бойынша, жалпы категориялық семантикалық белгілер универсалдық сипатта болып, көптеген тілдерде кездесуі мүмкін.

Лексикалық мағынаның компоненттік құрамы ұғымының деректі-дерексіздігіне байланысты. Нақты заттық ұғымы бар сөздерді (піл, қарағай) компонеттік талдауда, олардың осы сөзді сипаттайтын жеке белгілеріне мән беріледі. (пілдің тұмсығы). Сөйтіп, сөздің семантикалық белгісінің мазмұны мен оны білдіретін зат белгісінің мазмұны сәйкес келу мүмкіндігі артады.

Сөздердің сөйлеу кезіндегі қызметіне байланысты компоненттік талдау әдісін синтагматикада қолдануда бірқатар заңдылық бар. Мысалы, олар сөздердің сұрыпталу шегін анықтау (Дж.Кац, Дж.Фодор), лексикалық мағыналарды білдіру (Ю.Д.Апресян), семантикалық келістіру (В.Г.Гак) т.б. Осылардың негізінде сөз тіркесінде сөздерді дұрыс қолдану ережелері қалыптасады.

Когнитивтік талдауда ақиқат пен жалғандық мәселелеріне қатысты тілдегі қарапайым көзқарасты қайта қарап, конкретті ғылымдарда алынатын практикалық деңгейдегі көңілге қонымды нәтижелер алуға болады. Жеке адамдар мен әлеуметтік топтардан үздіксіз алынып жататын жаңа ақпараттар арқылы үнемі өзгеріске түсіп отыратын «ішкі әлемнің» үлгісін жасауға жәрдемдесетін, оның адамдар арасындағы қарым-қатынастарындағы келісімдер мен қарама-қайшылықтарды, саяси және идеологиялық жүйелер негізін анықтауда таптырмайтын әдіс екенін, осы ретте ол жаратылыстану, техника салаларындағы өлшегіш құралдар құралдар ролін атқаратын қасиетінде [10] деген анықтама өзегінен когнитивтік талдаудың ойдың өрелігімен, рухани білімнің қуаттылығын қажет ететінін көруімізге болады.

Дж. Галсуорсидің «The Man of Property» романындағы танымның бір түрі- метафораларды танымдық тұрғыда талдаудың негізінде олардың табиғатымен танысуға болады. Метафоралық тіркестердің құрылымдық-семантикалық сараптамасы денотаттарды зерттеу шеңберінде жүргізілді және тақырыптық топтарға байланысты сарапталды. Көптеген зерттеушілердің ойынша, тілдегі метафоралық ауысулар нақты заңдылыққа бағынады және белгілі бағыттарда жүргізіледі. Жазушы шығармасындағы ұқсатулар мен ауыстырулар немесе шендестірулер, метафоралар жиі қолданылатын тәсілдердің бірі. Жазушы дүниені ерекше байқағыштығы мен өте күшті сезімталдығын, сол сезген, байқаған, көрген дүниесін сөзбен суреттеп жеткізу қабілеттерінің күштілігін танытады. Белгілі бір ұғымды түсіндірудегі қолданған сөз айшықтарынан оның дүниеге деген көзқарасын, ой-түйіндеулерін байқауға болады. Жазушыға тән ерекшелік-абстрактілі ұғымдарды ой елегінен өткізіп, адресат санасында қалыптастыруында. Сезініп, түйсінген дүниелерін метафоралар арқылы бейнелеп жеткізеді.

Тілді танымдық тұрғыдан зерттеу мәселесі көптеген ғылыми сала әдістерінің кешенді гармониясымен және ойлау, ой түю, қабылдау, түйсіну, қорытындылау, тану, танымдық талдау тәрізді деректі-дерексіздік құбылыстарды нақтыландыру әдісі тұрғысынан қарастырылады. Тараудың «Табиғат құбылыстарына негізделген метафоралар» тақырыбындағы 2.1 тармағы Дж. Галсуорсидің «The Man of Property» романындағы табиғатқа негізделген метафораларға танымдық таладау жасалған.

The sky was so blue, and the sun so bright, that an eternal summer seemed to reign over this prospect. Thistledown floated round them, enraptured by the serenity of the ether. The heat danced over the corn, and, pervading all, was a soft, insensible hum, like the murmur of bright minutes holding revel between earth and heaven.



The heat danced over the corn – бидайдың үстінде ыстық ойнады. Автор ауа-райының қаншалықты ыстық екнін оқырманға жеткізу үшін аталған метафоаны қолданған. Когнитивтік метафораның айқын мысалы, зат→физикалық әлем бағытында жүргізілген метафоралық ауысу үлгісі предикат қызметіндегі етістік арқылы жүзеге асып тұр. Негіз- фрейм «to dance - билеу» жаңа мағынада қолданылып, табиғат құбылысы «heat - ыстық» мақсат-фреймге ауысып, ұғымды вербалдайды. Мақсат-фреймге бимен байланысты санадағы нысанның бейнесі ақпараты ауа-райының ыстықтығын белгілеу үшін ауысқан. Мағына түзуге «to dance - билеу» негіз-фрейм ақпараттары себепші болды. Негіз-фрейм ретінде таңба мақсат-фреймге ауысты. Бұл ауысуда мақсат-фреймнің ұяшығы жаңа ақпаратпен толықты. Сондықтан біз бұл метафораны «the corn  died from the heat –бидай ыстықтан өлді» метафорасына ауыстыра аламыз. Когнитивтік концептуалды деривация үдерісі орын алған.

The sky was so blue, and the sun so bright, that an eternal summer seemed to reign over  this prospect. Thistledown floated round them, enraptured by the serenity of the ether. The heat danced over the corn, and, pervading all, was a soft, insensible hum, like the murmur of bright minutes holding revel between earth and heaven.



Summer seemed to reign over – жаз бұл жерде мәңгі патшалық ететіндей. Когнитивтік метафора, зат→физикалық әлем үлгісі бойынша жасалған метафоралық ауысу предикат қызметіндегі етістік арқылы жасалып тұр. Автор «to reign – патшалық ету, үстемдік құру» етістігін оқырманды осы құбылысқа аудару үшін қолданған. «to reign» негіз-фреймі жаңа мағынада қолданылып, «to be – болу, орналасу» мақсат-фрейміне ауысып, ұғымды вербалдайды. Метафора жаз мезгілін сипаттау үшін қолданылып тұр. Сондықтан бұл метафораның орнына «it was summer here»-ны қолдануға болар еді.

Their residences, placed at stated intervals round the park, watched like sentinels, lest the fair heart of this London, where their desires were fixed, should slip from their cluthers, and leave them lower in their own estimations. There was old Jolyon in Stanhope Place; the Jameses in Park Lane, Swithin in the lonely glory of orange and blue chambers in Hyde Park Mansions- he had never married, not he!- the Soameses in their nest off Knightsbridge; the Rogers in Prince’s Gardens.



Heart of London – Лондон жүрегі. Когнитивтік метафора затты атауға негізделген. Зат→физикалық әлем үлгісі бойынша жасалған метафоралық ауысу. Мұндағы зат есім «heart - жүрек» жаңа мағынада қолданылып «орталық» деген мағына жасап тұр. Негіз-фрейм- «жүрек» мақсат-фрейм «орталық» сөзіне ауысты. Мақсат-фреймге жүрекпен байланысты ақпарат жаңғыртылып, Лондонның басты, маңызды, орталық қала екенін сипаттау үшін қолданылған. Когнитивтік концептуалды деривация үдерісі орын алған. «heart - жүрек» зат есімі мағынаны вербалдайды.

He has been admitted to a vision of the dim roads of social progress, has understood something of patriarchal life, of the swarming of savage hords, of the rise and fall of nations. He is like one who, having watched a tree grow from its planting- a paragon of tenacity, insulation, and success, amidst the deaths of a hundred other plants less fibrous, sappy, and persistent- one day will see it flourishing with bland, full foliage, in an almost repugnant prosperity, at the summit of its efflorescence.



The death of plants  өсімдіктердің өлімі. Когнитивтік метафора, метафоралық ауысу предикат қызметіндегі зат есім арқылы жүзеге асады. Мұнда тілден тыс обьектіні жанама бейнелеу орын алып тұр. Негіз фрейм «death -өлім» мақсат фрейм «to dry up – қурап қалу» ауысты. Зат→физикалық әлем үлгісі бойынша жасалған метафоралық ауысу. Мұндағы «death» зат есімі адамның жағдайын сипаттайды. Бұл жағдайда ол өсімдіктерге қатысты айтылып тұр. Зат есім «to dry up – қурап қалу» ұғымында қолданылған. Мұнда тілден тыс обьектіні жанама бейнелеу орын алған.

Almost from their feet stretched ripe corn, dipping to a small dark copse beyond. A plain of fields and hedges spread to the distant grey-blue downs. In a silver streak to the right could be seen the line of the river. The sky was so blue, and the sun so bright, that an eternal summer seemed to reign over this prospect. Thistledown floated round them, enraptured by the serenity of the ether. The heat danced over the corn, and, pervading all, was a soft, insensible hum, like the murmur of bright minutes holding, revel between earth and heaven.



Revel between earth and heaven –аспан мен жер арасында тойлау. Когнитивті метафора, атрибуттық құрылым жасайтын «between earth and heaven – аспан мен жер арасы» тіркесі ауыспалы мағынада қолданылған. Бұл тіркес «everywhere – барлық жерде» ұғымын вербалдайды. Зат→абстракция үлгісі бойынша жасалған метафоралық ауысу. Когнитивтік концептуалды деривация үдерісі жүреді.

Almost from their feet stretched ripe corn, dipping to a small dark copse beyond. A plain of fields and hedges spread to the distant grey-blue downs. In a silver streak to the right could be seen the line of the river. The sky was so blue, and the sun so bright, that an eternal summer seemed to reign over this prospect. Thistledown floated round them, enraptured by the serenity of the ether. The heat danced over the corn, and, pervading all, was a soft, insensible hum, like the murmur of bright minutes holding revel between earth and heaven.



Bright minutes – жарқын минуттар. Бұл когнитивтік метафорадағы метафоралық ауысу сын есім арқылы жасалып тұр. Зат→психикалық әлем үлгісі бойынша жасалған метафоралық ауысу. «bright» сын есімінің бастапқы мағынасы «жарқын, жарқыраған» бірақ, «minute - минут» зат есімімен жаңа мағынада қолданылып, «бақытты, есте қаларлық» мағынасына ие болады. «bright» сын есімі «happy, remembered» ұғымын вербалдайды.

The appearance of this park, the centre of his own battlefield, where he had all his life been fighting, excited no thought or speculation in his mind. These corpses flung down there from out the press and turmoil of the struggle, these pairs of lovers sitting cheek by jowl for an hour of idle Elysium snatched from the monotory of their treadmill, awakened no fancies in his mind; he had outlived that kind of imagination; his nose, like the nose of a sheep, was fastened to the pastures on which he browsed.

The appearance of the park – парктің пайда болуы.  Бұл когнитивтік метафорадағы метафоралық ауысу предикат қызметіндегі зат есім арқылы жүзеге асады. Зат→физикалық әлем үлгісі бойынша жасалған метафоралық ауысу. «appearance – пайда болу» зат есімі «it was the park» ұғымын вербалдаған. Когнитивтік концептуалды деривация үдерісі орын алады. «Кейіпкерлерді сипаттайтын метафоралар» 2.2 тармағында шығармадағы кейіпкерді сипаттайтын метафораларға талдау жасалды.

In plainer words, he has gleaned from a gathering of this family- no branch of which had a liking for the other, between no three members of whom existed anything worthy of the name of sympathy- evidence of that mysterious concrete tenacity which renders a family so formidable a init of society, so clear a reproduction of society in miniature.



A gathering of this family  no branch of which had a liking for the other – осы отбасының жиыны – олардың бірде біреуі екіншісіне деген ешқандай сүйіспеншілігі болмады. Метафоралық ауысу предикат қызметіндегі зат есімді қолдану арқылы жүзеге асып тұр. Зат→зат үлгісінде жасалған метафоралық ауысу. Метафора атрибуттық құрылым болып, нысан «жанұя» тура мағынадығы зат есім ретінде беріліп тұр, ал субъект «бұтақ» - метафоралық ауыспалы мағынада. Негіз- фрейм «бұтақ» «жанұя» мақсат- фрейміне ауысып тұр.

“Doctors!” said James, coming down sharp on his words; “I’ve had all the doctors in London for one or another of us. There’s no satisfaction to be got out of them; they’ll tell you anything. There’s Swithin, now. What good have they done him? There he is; he’s bigger than ever; he’s enormous; they can’t get his weight down. Look at him!” Swithin Forsyte, tall, square, and broad, with a chest like a pouter pigeon’s in its plumage of bright waistcoats; came strutting towards them.



Plumage of bright waistcoats – жарқын жилеттердің қанаттануы. Когнитивтік метафора, предикат қызметіндегі зат есім арқылы метафоралық ауысу орын алады. Мұндағы «plumage - қанаттану» зат есімі метафоралық мағынада қолданылып, «ornament - әшекей» ұғымын вербалдайды. Зат→зат үлгісінде жасалған метафоралық ауысу.

Each brother wore an air of aggravation as he looked at the other two, knowing by experience that they would try to eclipse his ailments. “We were just saying,” said James, ‘that you don’t get any thinner’ Swithin protruded his pale round eyes with the effort of hearing.» Thinner? I am in good case”, he said, leaning a little forward, not one of your thread - papers like you”! But, afraid of losing the expansion of his chest, he leaned back again into a state of immobility, for he prized nothing so highly as a distinguished appearance.



Not one of your thread-papers – сендер сияқты қу ағаш емес. Затты атаудағы метафоралық ауысу. Зат→адам үлгісінде жасалған метафоралық ауысу. Мұндағы екінші аталым болып тұрған «thread-papers – жаңқа,қағаз жіптер». Мұндағы зат есім жаңа мағынада қолданылып «жаңқа» деп ерекше аталып тұр, Мағынасы кішкентай, әрі жіңішке нәрсе. Метафоралық ауысудың орын алуының себебі, «жаңқа кішкентай әрі жіңішке нәрсе. Сөйтіп, зат есім «арық» ұғымды вербалдайды.

Irene’s face remaining dark and puzzled, she went on: “Your new house at Robin Hill, of course. What? Don’t you know?” “Oh then, I suppose I oughtn’t to have told you!“ Looking impatiently at her friend, she cried: “You look as if you didn’t care. Don’t you see, its what I have been praying for – the very chance he has been wanting all this time. Now you will see what he can do;” and there upon she poured out the whole story. Since her engagement she had not seemed much interested in her friend’s position; the hours she spent with Irene were given to confidences of her own; and at times, for all her affectionate pity; it was impossible to keep out of her smile a trace of compassionate contempt for the woman who had made such a mistake in her life-such a vast, ridiculous mistake.



She poured out the whole story ол бүкіл әңгімені жайып салды. Когнитивтік метафора предикат қызметіндегі етістікті қолдануға негізделген. Мұндағы «to pour out – сұйықтықты құю» метафоралық мағынада қолданылып, басқа етістікпен «to tell - айту» ауысады. Автор айтылған әңгіменің кенеттен болғаны туралы айту үшін осы форманы қолданған, яғни «жаңбыр сияқты құйып кету, кенеттен». Зат→зат үлгісінде жасалған метафоралық ауысу.

No wonder he was upset. Engaged for fifty four years (he had been admitted a solicitor on the earliest day sanctioned by the law) in arranging mortgages, preserving investments at a dead level of high and safe interest, conducting negotiations on the principle of securing the utmost possible out of other people compatible with safety to his clients and himself, in calculations as to the exact pecuniary possibilities of all the relations of life, he had come at last to think purely in terms of money. Money was now his light, his medium for seeing, that without which he was really unable to see, really not cognizant of phenomena; and to have this thing, “I hope I shall never know the value of money!” said to his face, saddened exasperated him. He knew it to be nonsense, or it would had frightened him. What was the world coming to? Suddenly recollecting the story of young Jolyon however, he felt e little comforted, For what could you expect with the father like that! This turned his thoughts in to a channel still less pleasant. What was all this talk about Soames and Irene?



Money was now his light  ақша оған сәуле төккендей. Когнитивтік метафора, метафоралық ауысым заттарға атау беру арқылы жүзеге асып тұр. Зат→зат үлгісінде жасалған метафоралық ауысу. Мұнда аталым ретінде «light - жарық» зат есіммен берілген, «important - маңызды» ұғымын вербалдайды, «жарық» деген сөз мұнда «барлық маңызды нәрсе, жалғыз нәрсе» мағынасында берілген.

It was already half-past seven, and Irene, dressed for dinner, was seated in the drawing room. She was wearing her gold-coloured frock-for, having been displayed at a dinner party, a soiree, and a dance, it was now to be worn at home-and she had adorned the bosom with a cascade of lace, on which James’ eyes riveted themselves at once. “Where do you get your things?” he said in an aggravated voice. “I never see Rachel and Cicely looking half so well. That rose-point, now-that’s not real!” Irene came close, to prove to him that he was in error. And, in spite of himself, James felt the influence of her difference, of the faint seductive perfume exhaling from her. No self – respecting Forsyte surrendered a blow; so he merely said: He didn’t know – he expected she was spending a pretty penny on dress.

Twisting his long, thin legs, James went on: “Jolyon, he will have his own way. He’s got no children--” and stopped, recollecting the continued existence of old Jolyon’s son, young Jolyon, June’s father, who hade made such a mess of it, and done for himself by deserting his wife and child and running away with that foreign governess. “Well,” he resumed hastily, “if he likes to do these things, I s’pose he’ll give her a thousand a year: he’s got nobody else to leave his money to.” He stretched out his hand to meet that of a dapper, clean-shaven man, with hardly a hair on his head, a long, broken nose, full lips, and cold grey eyes under rectangular brows.

Cold grey eyes – суық сұр көздер. Мұнда ұқсастыққа негізделген гетерогенді метафораны айтуға болады. Метафора ұғымдар ұйқасына негізделген. Зат→физикалық әлем бағытында жүргізілген метафоралық ауысу үлгісі «cold - суық» сын есімін қолдану арқылы жүзеге асып тұр. «cold grey eyes» метафорасы адамның сырт келбетін суреттеуде әсерді күшейтеді. Аталым туралы сөз еткенде «cold -суық» сын есімін «indifference - парықсыз», «wicked - зұлым» т.с.с сын есімдермен ауыстыруға болады. Өйткені, «cold - суық» сын есімінде «жылы шырайсыз, қатал, парықсыз» реңктері бар.

«Метафораға негізделген салыстырмалы құрылымдар» 2.3 тармағында салыстырмалы құрылымдарға талдау жүргізілді.

The perfect luxury of his latter days had embedded him like a fly in sugar; and his mind, where very little took place from morning till night, was the junction of two curiously opposite emotions, a lingering and sturdy satisfaction that he had made his own way and his own fortune , and a sense that a man of his distinction should never have been allowed to soil his mind with work.



Like a fly in sugar  қанттағы шыбын сияқты. Когнитивті метафора. Метафоралық ауысу «like» салыстырмалы құрылымы арқылы жүзеге асқан. Мұндағы қанттағы шыбын деп баршылықта өмір сүрген адамды сипаттаған. «fly - шыбын» зат есімі ауыспалы мағынада қолданылып тұр. Ол- негіз фрейм болады. Мақсат фрейм- баршылықта өмір сүрген адам.

Never had there been so full an assembly, for mysteriously united in spite of all their differences, they had taken arms against a common peril. Like cattle when a dog comes into the field, they stood head to head and shoulder to shoulder, prepared to run upon and trample the invader to death. They had come, too, no doubt, to get some notion of what sort of presents they would ultimately be expected to give; for though the question of wedding gifts was usually graduated in this way-‘What are you giving’? Nicholas is giving’ spoons!’- so very much dependent on the bridegroom. If he were sleek, well-brushed, prosperous-looking, it was more necessary to give him nice things; he would expect them. In the end each gave exactly what was right and proper, by a species of family adjustment arrived at as prices are arrived at on the Stock Exchange-the exact niceties being regulated at Timothy’s commodious, red-brick residence in Bayswater, overlooking the Park, where dwelt Aunts Ann, Juley, and Hester.



Like cattle  бір қора мал сияқты. Когнитивті метафора. Метафоралық ауысу салыстырмалы құрылым арқылы жүзеге асып тұр. «cattle – бір қора мал, табын» зат есімі жаңа мағынада қолданылып тұр және ол адамға қатысты айтылып тұр. Метафоралық ауысудың орын алуы «бір қора мал, табын әдетте бірге жайылып жүрген малды айтады. Бұл метафора адамға қатысты айтылады егер адамдар тобырмен шашыраңқы түрде бірнәрсені бірге істесе» Мысалы: «the stood like cattle head to head… - олар мал сияқты бастарын бір-біріне түйістіре тұрды…». Осылайша «cattle – бір қора мал, табын» «crowd – тобыр» ұғымын вербалдап тұр.

“This very singular-looking man,” as Mrs. Small afterwards called him, was of medium height and strong build, with a pale, brown face, a dust-coloured moustache, very prominent cheekbones, and hollow cheeks. His forehead sloped back towards the crown of his head, and bulged out in bumps over the eyes, like foreheads seen in the lion-house at the Zoo. He had sherry-coloured eyes, disconcertingly inattentive at times. Old Jolyon’s coachman, after driving June and Bossinney to the theatre, had remarked to the butler: “ I dunno what to make of ‘im. Looks to me for all the world like an ‘alf –tame leopard.”



Like a leopard – сілеусін сияқты. Метафоралық бірлік когнитивтік метафора жасап тұр, метафоралық ауысу салыстырмалы құрылым арқылы жүзеге асып тұр. «Like a leopard» метафорасы романның басты кейіпкерінің мінез-құлқының ерекшелігін сипаттайды. Осылайша жаңа мағынада қолданылған «сілеусін» зат есімі ұғымды жүзеге асырып тұр.


Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет