Абулғози баҳодурхоннинг илмий мероси ва унинг тарихий аҳамияти
II.2. Абулғози Баходирхон тарихий асарларининг асосий мазмуни ҳамда уларнинг тарихнавислик ва насабшунослик илмида тутган ўрни
жүктеу/скачать 234.43 Kb.
|
| II.2. Абулғози Баходирхон тарихий асарларининг асосий мазмуни ҳамда уларнинг тарихнавислик ва насабшунослик илмида тутган ўрни
“Шажарайи тарокима” муаллиф томонидан ёзилган қисқа сўз боши билан бошланади [Қўлёзмада: 6;7;]. Асарнинг бу қисми анъанавий мусулмон тарихнавислигидаги каби тасанно ва тамҳид билан бошланиб, унинг ёзилиш сабаби ва услублари ҳақида баъзи қайдлар билан якунланган. Асарнинг ёзлиш сабаблари Абулғозихон томонидан қуйдагича шарҳланган: “Туркманларнинг яхшилари навкар ва ёмонлари раъиятлари ва беклари менинг тарихни яхши билуримни эшитиб турурлар тақи бир кун барчалари келиб, арз қилдилар ким бизнинг ичимизда “Ўғузнома” кўп турур, аммо ҳеч яхшиси йўқ, барчаси ғалат ва бириси бирисиға мувофиқ эрмас, ҳар қайсиси бир турлук ва бир дуруст эътибор қилғудек тарих бўлса эрди, яхши бўлур эрди теб ўтун қилдилар эрса, онларнинг ўтунларини қабил қилдим...”211. Кўриниб турибдики, асар туркман қабилалари оқсоқолларининг илтимосига кўра, туркман қабилаларининг тарихига бағишлаб ёзилган. Асарнинг ёзилиш услуби ва тили масаласи ҳам Абулғозининг эътиборидан четда қолмаган. Бу ҳақида муаллиф қуйдагиларни эътироф этган: “.Барча билинг ким, биздин бурун туркий тарих айтқанлар арабий луғатларни қўшуб турурлар ва форсийни ҳам қўшуб турурлар ва туркийни ҳам сажъ қилиб турурлар, ўзларининг ҳунарларин ва устодлиқларини халқға маълум қилмақ учун биз мунларнинг ҳеч қайсисини қилмадук, анинг учун ким, бу китобни ўқуғучи ва тинглағучи албатта турк бўлғуси турур. Бас, туркларга туркона айтмак керак, то уларнинг барчаси фаҳм қилғайлар бизнинг айтған сўзимизни билмасалар андин не ҳосил агар анларнинг ичларида бир ва ё икки ўқуған ақл киши бўлса, билмаган кўпнинг қайси бирина айтиб билдурур...”212. Юқорида кўрсатиб ўтилганидек, асар ўз даврининг адабий тили эски ўзбек тилида ёзилган. Бунда муаллиф ўз асарининг кўпчилик учун тушунарли тилда бўлишини таъминлашга уринганлигини назарда тутган. Абулғози “Шажарайи тарокима” асарида кўрсатилган “Одамдин то бу вақтғача ким тарих мингда етмиш бирда турур”,213 яъни “одамзод пайдо бўлган даврдан” то 1660/1661 йилларгача бўлган хронологик давр воқеаларни қамраб олишга интилган. Асар дашт оғзаки ижод (дашт историографияси) услубида ёзилган бўлиб214, бир қанча халқ ривоятлари ва афсоналари унинг таркибига киритилган. Унинг биринчи бўлими “Одам алайҳиссаломнинг зикри” [7;8;9;10;11;12;] деб аталиб, бунда муаллиф “Қуръони карим” ва бошқа манбалардан ўрин олган Одам Атодан тортиб (эрон историографиясидан фарқли ўлароқ) турклар отаси Ёфас ва унинг авлодларини тарихигача бўлган воқеалар ҳақидаги афсонавий маълумотларни келтириб ўтган. Асарнинг марказий қаҳрамони сифатида Ўғузхонни эътироф этиш мумкин. “Шажарайи тарокима”нинг бешта бўлими: “Ўғузхоннинг дунёга келганининг зикри” [13-17;], “Ўғузхоннинг хон бўлғанининг зикри” [17-21;], “Ўғузхоннинг Турон ва Ҳиндистонга юрганининг зикри” [21;22;], “Ўғузхоннинг Эрон, Шом ва Миср сари юрганининг зикри” [23-27;], ва “Ўғузхоннинг юртина келиб тўй қилғанининг зикри” [27-29;]215 деб аталувчи бўлимлари бевосита Ўғузхоннинг ҳаёти ва фаолиятини ёритишга бағишланган бўлиб, бу мавзуларга оид маълумотлар “Ўғузнома”, Рашидиддиннинг “Жомеъ ут-таворих” асари ва Ўғузхон ҳақидаги бошқа ҳалқ оғзаки ижоди намуналарида учрайдиган хабарларга асосланади. Асарнинг кейинги қисмлари: “Ўғузхоннинг улуғ ўғли Кунхоннинг подшолиқ қилғанининг зикри” [29;30;], “Ўғузхоннинг ўғлонлари ва набираларининг зикри” [31;32;], “Кунхоннинг инилари ва ўғлонлариға ўрун берганининг зикри” [32-35;], “Ўғузхоннинг набираларининг отларининг маъниси ва тамғалари ва қушларининг зикри” [35-37;], “Ўғуз элининг аҳд қолғанларининг зикри” [37;38;] деб аталувчи бўлимлари ва кейинги 24 бўлимида216 қаламга олинган масаларни ёритишда Абулғозихон юқорида эслаб ўтилган манбалар “Ўғузнома”, Рашидиддиннинг “Жомеъ ут-таворих” асари ва ҳалқ оғзаки ижоди намунаси бўлмиш халқ ҳикояларидан фойдаланган. Мисол учун асарнинг “Ўғузхоннинг ўғлонлари ва набираларининг зикри” “Кунхоннинг инилари ва ўғлонлариға ўрун берганининг зикри”, “Ўғузхоннинг набираларининг отларининг маъниси ва тамғалари ва қушларининг зикри” ва бошқа бир қанча маълумотлар Рашидиддиннинг “Жомеъ ут-таворих” ҳамда “Ўғузнома” асарларида берилган маълумотларга асосланган бўлса217, “Иналёвининг хон бўлғанининг зикри” [42;43;], “Дуйли Қайининг иниси Эркининг подшоҳ бўлғани ва ўғли Туманнинг дунёға келганининг зикри” [43-47], “Туманнинг ўғли бўлғани ва анға ёвли от қўйғанлари ва йигит етганидан сўнг қонли ёв от қўёғанларинин зикри” ва “Туманнинг хон бўлғанининг зикри”218 [47;48;] деб аталувчи бўлимларида туркман халқининг орасида кенг тарқалган “Қўрқут ота” афсонасидан унумли фойдаланилган. Абулғозихон ўз асарида туркманларнинг шажарасининг бошланишини Одам отадан бошлаб ҳисоблаган. Туркман қабилаларнинг барчасини бир илдизга Ўғузхонга олиб бориб тақайди. Аммо, эътироф этиш керакки муаллиф “Сўнг туркман бўлиб, туркманга қўшилған элларнинг зикри” [72-79;] деб аталган бўлимида аслида туркман бўлмаган турли даврларда туркманлар билан биргаликда яшаб уларга қўшилиб кетган этник гуруҳлар: эски хизр, хизр эли, али эли, тевачи, қора ёйли, қуллар, мўғулчиқ ва бошқа гуруҳларнинг номини эслаб ўтиш орқали узоқ ўтмишда бўлган баъзи этник жараёнларни ёритиб берган. Асарнинг баъзи ўринларида муаллиф ўзи гувоҳ бўлган воқеалар ҳикоя қилинган бўлиб, бу оригинал маълумотлар асарнинг манба сифатидаги қийматини ошириши билан бир қаторда уни мазмунан бойитиб, Абулғозихон томонидан ўртага ташланган илмий муаммонинг ечимида катта аҳамият касб этади. Асар муқаддимасида “Анинг учун ким бу китобни айтқандин ўн етти йил илгари барча туркманлар бизга ёғи бўлиб эрдилар. Ул сабабдин биз анларни кўп чопдуқ ва бир каррат Хуросонда Дурунға таъаллуқ Бурма теган сувнинг ёқасинда бизнинг бирлан саф тортиб урушдилар. Тангри бизга берди. Аввалдин то охириғача биз сабабли яхши ва ёмондин йигирма минг чоқлиқ кишилари ўлди анинг ичида гуноҳкорлари ҳам бор эрди ва бегуноҳлари ҳам бор эрди”219, деб ёзилганида Абулғозий ўша мураккаб ва фожиали даврларга ишора қилган. Марказий ҳокимият заифлашган бир пайтда турли қабила ва уруғларнинг ўзаро курашлари авж олган. Хон ва муаррих Абулғозий ўз ҳукуматини мустаҳкамлаш учун энг аввало мамлакат ичкарисида ва яқин атрофидаги аҳоли ва кучларни ўзига бўйсундириши керак эди. Марказий ҳукуматга қарши бўлган маҳаллий ҳукмдор ва қабила зодагонлари унинг бу ташаббусига қаттиқ қаршилик кўрсатганлар. Табиийки, ҳар иккала тарафнинг асосий қуроллари раият, яъни оддий халқ бўлган. Шунинг учун Абулғозихон бу ўринда “гуноҳкорлар” деганда Хива хонлигида кечган ички урушлар ва сиёсий етакчилик учун курашнинг фаол иштирокчилари бўлмиш туркман қабилаларининг сардорлари, зодагонлари ҳамда уларнинг гумашталарини назарда тутгани ҳолда, “бегуноҳлар” сифатида оддий меҳнаткаш туркманларни назарда тутгани маълум бўлади. Бу маълумотларда Абулғозихоннинг марказий ҳукуматни мустаҳакамлаш учун олиб борган сиёсатидаги ортиқча қон тўкишлар, халққа етказган зулм ва зўравонликлардан афсусланаётган бир сиёсатчи ва адиб сифатида гавдаланади. “Шажарайи тарокима” нинг таҳлили қуйидаги хулосаларни илгари суришга ундайди: мазкур асарида Абулғозий аввало, туркманлар тарихини ёритиб беришни мақсад қилиб қўйган ва асарда келтирилган маълумотлар асосида муаллиф бунга қисман муваффақ бўлган; Иккинчидан, Абулғозихон мазкур асарини яратишда “Ўғузнома”нинг турли нусхалари, таниқли тарихнавис олим Рашидиддиннинг “Жомеъ ут-таворих” асари, Ўғузхон ҳақидаги ҳалқ оғзаки ижоди намуналарида учрайдиган хабарлар, “Қўрқут ота” афсонасида берилган материаллардан унумли фойдаланган ҳолда ўзи гувоҳ бўлган воқеалар ва қария оқсоқолардан олган маълумотлардан ҳам фойдаланган; Учинчидан, Хива ҳукмдори туркманларнинг тарихини ўз қўллари билан ёзиш орқали узоқ вақтлардан буён мамлакатда давом этиб келаётган этник зиддиятларни бартараф этишни, анъанавий тарзда туркманлар ва туркий элатлар орасида мавжуд бўлган этник иерархияни сиёсий, генеалогик ва тарихий жиҳатлар асосида мустаҳкамлашни кўзлаган. Чунки, асарда муаллиф томонидан туркий халқларнинг ягона илдизга бориб тақалиши ғояси қатъий илгари сурилган бўлиб, унда қабилалар орасида иерархия ва кучли қабилаларнинг етакчилик ўринлари баъзан очиқ ва баъзи ҳолатларда яширин тарзда баён қилинган; Тўртинчидан, “Шажарайи тарокима”нинг ўша даврда халқ сўзлашадиган эски ўзбек тилида ёзиш орқали тил тараққиёти ҳамда тарихнавислик анъаналари ривожида янги босқични бошлаб берди; Бешинчидан, бу асарнинг ёзлишини муаллифнинг кейинги йирик асари “Шажарайи турк”ни яратилишида ўзига хос маҳорат мактаби вазифасини бажарган дейиш мумкин. Абулғозихоннинг иккинчи асари “Шажарайи турк” номи билан машҳур. Мазкур асарнинг асосий қисми 1663-1664 йилларда ёзилган. Унда Хоразмнинг XVI - XVII асрнинг биринчи ярмидаги ижтимоий-сиёсий тарихи баён этилади. “Шажарайи турк”нинг ёзилиш сабаблари ҳақида муаллифнинг ўзи бундай дейди: “Аммо бизнинг ота-оқаларимизнинг бепарволиғи ва Хоразм халқининг бевуқуфлиқи, бу икки сабабдин, бизнинг жамоатимизнинг Абдуллоҳхоннинг (шайбоний Абдуллахон II; 1583 - 1598 йиллари Бухоро хони) оталари (Искандар 1528-1568 йиллар) бирлан бизнинг оталаримизнинг (шайбоний Ёдгорхон; XV аср) айрилган еридин то бизга келгунча тарихларини битмай эрдилар. Бу тарихни бир кишига таклиф қилали деб фикр қилдуқ, ҳеч муносиб киши топмадуқ, зарур бўлди [ва] ул сабабдин ўзимиз айтдуқ”220. Асар қисқа муқаддима [Қўлёзмада: 2а,2б,3а,] ва тўқиз бобдан иборат:1) Одам Атодан то туркларнинг қадимги хонларидан Мўғулхонгача кечган ҳодисалар зикри [3б -7б]; 2) Муғулхондан Чингизхонгача бўлган тарих [7б -39а]; 3) Чингизхоннинг туғилганидан то вафотигача бўлган тарихи [39а -77б]; 4) Чингизхоннинг учинчи ўғли Угадой қоон ва авлоди; шунингдек Чингизхоннинг бошқа ўғиллари наслидин бўлган ва Муғулистонда подшолик қилганлар зикри [77б -87б]; 5) Чингизхоннинг иккинчи ўғли Чиғатойхон авлодидан Мовароуннаҳр ва Кошғарда подшолик қилган хонларнинг зикри [87б -96а]; 6) Чингизхоннинг кенжа ўғли Тулуйхон авлодидан Эронда подшолик қилганлар (улар тарихда элхонийлар деб аталади; 1256-1336 йиллари ҳукмронлик қилганлар) зикри [96а -98б]; 7) Чингизхоннинг улуғ ўғли Жужихон авлодидан Дашти Қипчокда подшоҳ бўлганлар зикри[98б - 102б]; 8) Жўжихоннинг бешинчи ўғли Шайбон (XIII аср) авлодидан Мовароуннаҳр, Қрим, Қозок, ва Туронда хонлик қилганлар, шунингдек Жужихоннинг ўн учинчи ўғли Туқа Темурхон наслидан Қрим, Қозоқ ва Мовароуннаҳрда подшолик қилганлар зикри[102б - 106б]; 9) Шайбон авлодидан Хоразм мамлакатида подшолик қилганлар зикри [106б -194а]; Абулғозихон асарнинг 7, 8 ва 9-бобининг бир қисмини (1644 йилгача кечган воқеалар тарихини) ёзиб улгурган холос. 1-6-боблар ва 9-бобнинг давоми (1644-1664 йил воқеалари) Анушахоннинг топшириғи билан Маҳмуд ибн мулла Муҳаммад Урганжий деган олим тарафидан ёзилган. Бу ҳакда асарда мана бундай қайд бор: “Маълум бўлсинким, Абулғозихони жаннат макон бу китобни тасниф қилиб ярмига етканда хаста бўлдилар, ўғилларига васият қилиб турурларким, бу китобни нотамом қўйманг, итмомига саъй қилинг. Ул сабабдин Абу-л-музаффар ва-л-мансур Анушахон ибн Абулғозихон марҳум ва мағфурий, бу бандайи бебизоат ва каминайи беиститоат Маҳмудий ибн мулла Муҳаммад Замони Урганжий бўлғайман, “бу китобни итмомиға еткур”, деб ҳукм қилдилар”221. Энди бу ҳукм қачон бажарилганини аниқласак. Бунда бизга асарнинг хотимасига илова қилган Маҳмуд ибн Муҳаммад Замоннинг изоҳлари ёрдам беради. Биринчиси шуки, Маҳмуд Урганжий асарни давом эттиришга киришар экан унда Анушахон ибн Абулғозийни “марҳум ва мағфур”, яъни оламдан ўтган шахс сифатида тилга олган. Бас, Маҳмуд Урганжий буйруқ берган хоннинг вафотидан сўнг асарни давом эттиришга киришган. Иккинчи изоҳ эса асарнинг ёзиб тугатилиши санасини аниқлайди. Тўққизинчи бобдаги “Аванешхоннинг подшоҳлиқининг зикри” бобчасидан кейин келувчи қисмча матнида акс топган. Уни Маҳмуд Урганжий ҳижрий 1116/1704-05 йили Хоразмда бош хон бўлиб турган “олийшаън Мўсо Муҳаммадхон” буйруғи билан китобга киритган. Мўсо Муҳаммадхон эса Шоҳғозий ибн Авазғозий ибн Султонғозий ибн Элбарсхоннинг ўғли бўлган. Унинг насабига келсак Абулғозий қуйидаги маълумотларни беради. Дашти қипчоқлик Элбарсхон 1512-1513 йиллари Хоразмдан сафавийларнинг ноиблари ва қўшинларини ҳайдаб, хон кўтарилади ва қариндошларидан амакиларини ҳам даъват этиб, уларга мамлакат туманларини идора этиш учун беради. Орадан анча вақт ўтгач 1532 йили арзимаган нарса учун Элбарсхон авлодлари билан унинг амакиваччаси Аванеш султон ва авлод-уруғлари ўртасида қирғин-барот урушлар бўлади. Оқибатда Элбарснинг фарзандлари мағлуб бўлиб, барчалари Бухоро, Самарқанд ва Тошкентга қариндош шайбонийлар ҳузурига кетишга мажбур бўладилар. Улардан султон Ғозий ибн Элбарс Бухоро хони Убайдуллахон кўмагида Хоразмни қисқа вақтга қайтариб олишидан ҳам натижа чиқмайди. Булар ҳақида Абулғозий муфассал маълумот беради. Шундай экан “Шажарайи турк” ҳижрий 1116/1704-05 йили Мўсо Муҳаммадхон ҳукмронлиги даврида, унинг буйруғи билан ҳам ўз ниҳоясига етказилган. Асар Абулғозихондан аввал ёзилган бир қатор тарихий китоблар (умумий сони 18) га асосланган. Бундан ташқари, асарнинг оригинал қисмини (8, 9-боблари) ёзишда муаллиф ўзи билган ва сўраб-суриштириб тўплаган маълумотлардан кенг фойдаланган. “Шажарайи турк” тарихнинг турли масалаларига (ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, этник ва ҳ.) оид эътиборга молик, маълумотларга бой асардир. Биз мисол тариқасида улардан айримларинн қайд этиб ўтамиз. Тарихий маълумотлар ичида Шайбон улуси ва унинг сарҳадлари, унинг XV асрнинг сўнгги чораги ХVI аср бошларидаги умумий аҳволи, Сибирь хонлиги, Хоразмнинг XVI – XVII асрнинг биринчи ярмидаги ижтимоий-сиёсий аҳволи, унинг Русия, Қозоқ ҳамда Бухоро хонликлари билан бўлган ўзаро муносабатлари ҳақидаги маълумотлар диққатга сазовордир. Масалан, Шайбон улусининг сарҳадлари ва ташкил топган вақти ҳақида асарда бундай дейилган: “Ул (Ботухон) бу сафарда (1236-1240 йиллари Можор, Бошғирд, Рус ва Курил ерларига қилинган ҳарбий юриши) ишимни битирган сен бўлдинг” теди. Тағи Шайбонхонга жулду теб ўн беш минг эвлик эл берди... ул сафарда олған ўлжа вилоятлардин Қурил (асли Келар) юртини берди. Байри элиндан қўшга ва найман ва қорлиқ ва буйракни, [яъни] бу тўрт уруқ элни берди. Тағи айдиким, “ўлтурур юртунг акам (Ўрда) Ичан бирлан менинг орамизда бўлсун. Ёз ёзина Ирғиз ва Ур ва Ила (дарёларидан) то Урол тоғигача, Ёйиқнинг (Урол дарёсининг) кун туғиш тарафини яйлағил. Қиш бўлганда Орақум, Қорақум ва Сир сувининг бўйини, Чу сувининг, Сари (Сариқ) сувининг оёқина қишлағил, теди”222. Маълумки, XV асрнинг 20-йилларида ташкил топган, Сибирь хонлиги номи билан машҳур бўлган ва Ғарбий Сибирь устидан ҳукм юргизган феодал давлат тепасида ҳам ўша Шайбон наслидан бўлган хонлар турган. Уларнинг сўнгги хонларидан Кўчумхон (1563-1598) ҳақида асарда мана буларни ўқиш мумкин “...Маҳмудакхони мазкурнинг бир ўғли Муртазохон, анинг ўғли Кучумхон... Бу Кўчумхон Туро вилоятинда қирқ йил подшоҳлик қилди. Узун ёш тобди. Ахир икки кўзи нобино бўлди. Тарих 1003/1595 йилда Кўчумхоннинг қўлиндин Турони ўрис олди. Кўчумхон қочиб манғит халқининг ичига борди. Тақи ҳақ раҳматиға кетди”223. Асарда рус халқи ва Русия билан муносабатлар ҳақида ҳам қисқа, лекин эътиборга молик маълумотлар келтирилган. Мана улардан баъзилари: “[Араб Муҳаммад] хон бўлгандин (1602 йили) олти ойдин сўнг Қўш ёйиқ теганди юруган ўруснинг қозоқиндин минг киши саратоннинг аввалги куни ғофил келиб, Урганчининг қалъасина кирди. Шаҳарда раъиятдин ўзга киши йўқ эди. Хоннинг урдуси ва сипоҳ халқи Аму сувининг лабинда эрдилар... [Урус қозоқи] Урганчда раъиятдин минг кишини ўлтурди ва минг қиз бирлан жувонни олди. Минг арабаға яхши моллардин юклади. Бўз ва буёғли ва палос ва тўн ва тўшак-ястуқ мундағ нимарсаларнинг барчасини ўтга ёқди. Буларни саранжом қилгунча етти кун бўлди. Андин сўнг Урганчдин чиқиб дарё лабига юруду...” Ва яна: “Биз дунёга келган йилининг аввал бахоринда ўн етти киши Урусға савдога кетар. Қўш ёйиқ теганда минг қозоқ ўрус бор эрканда. Йўлда анга учрай қолур, [алардин] иккисини ўлтурур, сақлаған кишилардин Урганчнинг хабарин сўрар...”224. Асарда келтирилган этнографик, яъни турк-мўғул қабилалари, хусусан, улар номларининг маъноси ҳақидаги маълумотлар, ўзбеклар, сартлар ҳамда туркман уруғлари (сариқ, ёвмут, қизил аёқ, эрсари ва ҳ) ҳақидаги маълумотлар хам ўта муҳимдир. Жумладан, у туркий қабилаларга кирувчи ва турк номи билан аталаувчи қабилалар қуйидаги катта 5 авлод (бўғин)ни ташкил қилади деган. Булар: уйғур, қанғли/қангли, қипчоқ, қалач, қарлуқ қабилалари. Сўнгра у бошқа туркий қабила ва уруғлар ҳақида тўхтаб ўтади: 1.Текрин ёки мекрин. 2. Қирғизлар. 3. Кем-кемчутлар.4. Ўрмонкат.5. Нукузлар. 6. Татарлар. 7. Ойрат/уйрат.8. Тўрғовут. 9. Қўри. 10. Тўлас. 11. Булғочин. 12. Кермучин. 13. Туленгут. 14. Ўрасут. 15. Кусутмай. 16. Найман. 17. Керайит. 18. Ўнгут. 19. Турғоқ. Ажойиби шундаки, Абулғозий бу этнонимларнинг баъзиларини этимологияси билан беради225. Абулғозий Баҳодирхон ўз китобида мўғулларни икки катта бўлакка бўлади. Бири қиён/қиёт (нирун), иккинчиси нугуз/нукуз (дарликин). Булардан ташқари мўғуллардан 25 та уруғ ва қабилаларни тилга оладики, улардан бариси ўзбек халқининг этник таркибига кирган226. “Асл лафзи мўғул мўнгул турур. Авомнинг тили келмасликидин бора-бора мўғул тедилар. Мўнгнинг маъносин барча турк билурлар: қайғу маъносина турур. Улнинг маъноси содадил, яъни қайғули сода темак булур”; “Қипчоқ – Тан (Дон) ва Итил (Волга) ва Ёйиқ (Урал), бу айтилған сувларнинг орасинда ўлтурлар”; “Қиниқли туркман бирлан бирга ултурур эрдилар. Туркман вилоятға тушгандин сўнг Иссиқкўл ва Чу ва Талош; бу айтилған сувларнинг ёқаларинда ватан қилиб, кўп йиллар ўлтурдилар, Урганч подшоҳлариндин Текашхон (1172-1200 йиллари ҳукмронлик қилган) қиниқлининг бир ўғлининг қизин олди. Туркан отлиқ. Султон Муҳаммад Хоразмшоҳ (1200-1220 йиллари ҳукм сурган) ул қиздин туғди”. Сўнгги мисол: “Тўқтоғухон (1290-1312-йиллари ҳукмронлик қилган Олтин Ўрда хони), ўлгандин сўнг ўн уч ёшинда Ўзбекхон (1312-1342) хон бўлди. Тақи элни ота-бобосининг дастури бирлан забт қилди. Ҳар кимнинг мартабасини лойиқ ҳурмат қилиб, инъомлар берди. Эл-улусни дини исломға киргузди... Андин сўнг Жужи элини ўзбек эли тедилар”227. Ўзбекларнинг уруғ ва қабилаларига тегишли маълумотлардан асарда келтирилган уруғ ва қабилалар номи жуда муҳим. Булар: Орлот/арлат, оғор, олаюнотли, ўқли, аймоқ, бошқирд, баёт, тот, тотар, темирли, турумчи, турк, туркман, така, турботли, тевачи, жоби, жомачи, чўбичоқ, чўбони, чиғатой, чўни, хизир эли, хуросонли, халаж, дукар, соиқ, солур, сурхи/сурқи, соқар, салжуқ, султонли, савроқи, совчили, қўрғоли, қўрқин, қорлиқ, қипчоқ, қоратошли, қалмоқ, қирғиз, чиройли, қутлар, лола, мўғул, манғит, найман, мўнди, ёзир, яғмо, ёвмут, юрти ва бошқалар228. Ўлканинг ижтимоий-иқтисодий аҳволига оид маълумотлар асарда Хоразмнинг ўша замонларда ҳам обод бўлганлиги, Амударё ўзанининг ўзгарган вақти ва унинг оқибатлари ҳақидаги маълумотлар ҳам қимматлидир. Бу хусусда ҳам бир-икки мисол келтириш мумкин: “Ул вақтда (Сўфиёнхон замонида) Урганчдин Абулхон (Каспий денгизининг шарқий тарафида, Ҳозирги Красноводск қўлтиғининг жануби-шарқий тарафида жойлашган тоғли ноҳия) бормоқ бу овулдин ул овулға борғонтек эрди. Анинг учун Аму суви Урганч қалъасининг тубидан ўтиб, Абулхон тоғининг кун туғишина бориб, тоғнинг тубина тегиб, қибла тарафиндин ўғрулуб кун ботишига бориб, андин ўтуб Ўғурча (Амударёнинг қўйи қисмида, унинг жанубий ирмоғи Ажойба сувининг Каспий денгизига қуйиладиган ерда жойлашган манзил) бориб Мозандарон (Каспий денгизининг ўрта асрлардаги номларидан бири) тенгизина қуяр эди. Тағи улким, Аму дарёнинг икки тарафи то Ўғурча боргунча, экинлик ва юзум боғи ва дарахистон эрди. Баланд ерларға чиғир қурарлар эрди. Молли халқ кўковун ва чибин вақтинда бир-икки манзил йироқроқ қудуқларга кўтарлар эрди. Чибин ётқондин сўнг сувнинг яқасига келурлар эрди. Ободонлик ва маъмурликнинг ҳеч ниҳояти йўқ эрди”229. Ва яна: “Анинг (Аминакхоннинг ўғли Колхоннинг) замонида Урганч ободон ва халқ тинч бўлди. Бениҳоят арзонлик бўлди... Бир пулга бир нон бўлди тедилар”230. Яна бир мисол: “Кема ўша вақтда (Аванешхон даврида) Урганч бирлан Вазирнинг орасиндин юрур эрди”231. Яна шу ҳам диққатга сазоворки, ўша замонларда Хоразмда, бошқа экинлар билан бир қаторда, буғдой ҳам кўп экилар, шунинг учун ҳам нон арзон эди. Бир мисол келтириш мумкин: “Ул вақтда (Араб Муҳаммадхон даврида) Миздахкандин то Боқирғоннинг бори юзи Қуйғун деган ергача буғдой экилар эрди. Бизнинг хон Туқ қалъасининг юқорисидин бир ариқ қаздуруб турурлар. Фақир дунёга келмасдин бир йил бурун (1602 йили) мезон бўлғанда сақасини кўмарлар эди. Буғдойни ўрган вақтда очарлар эрди. Бир неча йилдин сўнг ариқнинг кенглиги отган ўқ ўтмасдай булди. Сувнинг оёқи Қуйғун борди. Андин Ачи тенгизина (Аччиқ денгиз) борди. Ёлғуз буғдой экилур эрди. Отли киши ўн кунда буғдойнинг тошиндин айланиб кела билдур эрди. Ул вақтда пул-пучак, ярим мисқол кумуш бир танга ерина юрур эрди. Бир тангага ярим тева (туя) юки буғдой берурлар эрди. Бир мисқол кумушга бир харвор (бир эшак юки) буғдой берурлар эрди”232. Юқорида келтирилган мисолдан Амударё қадим-қадим замонлардан Каспий денгизига бориб қуйилиши маълум бўлади. Ленин кейинчалик дарё ўзанини ўзгартириб, Сариқамиш пастлигига қуйиладиган бўлди. Бу воқеа содир бўлган вақт “Шажарайи турк”да аниқ кўрсатилган. “Биз дунёга келмасдан ўттиз йил илгари (яъни 1573 йили), – деб ёзади Абулғозихон, – Аму суви Хос минорасининг юқориниси, уни Қора айғир тўқайи дерлар, ул ердин йўл ясаб оқиб, Туқ қалъасина бориб, Сир тенгизина қуйғон эркандур. Ул сабабдин Урганч чўл бўлубти”233. Бундан бошқа яна кўп мисоллар келтириш мумкин. Хулоса қиладиган бўлсак, “Шажарайи турк” Хоразмнинг узоқ ўтмишдаги ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаётига оид яна жуда кўп маълумот беради. Шу сабабдан уни Хоразм тарихига оид қимматли ёзма манбалар қаторига қўшиш лозим”234. Хоразм тарихнавислиги мактабининг асосчиси том маънода Абулғозий Баҳодирхон ҳисобланади. Унинг асарларида дашт оғзаки историографиясидан кенг фойдаланилган. Шу билан бирга Абулғозий ўз асарларида форс историографияси ва мусулмон тарихнавислиги анъаналаридан фойдалана олган. У Хоразм воҳасида туркий (чағатой) тилида ислом историографияси фазосида (доирасида) туркий халқларнинг пайдо бўлишлари, уларнинг исломлашуви жараёнлари ва замонасида долзарблик аҳамият касб этган кўп мавзу ва муаммоларга аҳамият берган. жүктеу/скачать 234.43 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|