Ад быдлаын (< роч); ад гуран скр., шс.; вакрамеш

Н. Конаков

Мифын висьтавсьö, мый коркö комияслöн вöлöма ён сюра еджыд мöс. Öтчыд сiйö вошöма. Мöссö корсьöмаöсь сизим лун, но абу аддзöмаöсь. Öкмысöд луннас (торъя сакральнöй лыд) вöрас мунöма ачыс месаньыс да кевмöмöн корöма косöдны мöссö. Друг кодкö шуöма, мый сiйö сюра-пеляысь мöс видзысь да мый мöссö бöр нин ыстöма гортас, но водзöвылö мöссö вердны да лысьтыны, и быть пöдöнчаö, должен сöмын месаньыс, и аюловлы йöвсö сетны тшöтш жö должен сöмын сiйö. Месаньыс воöма гортас да аддзöма, мый мöскыс збыль воöма бöр, а сылöн верöсыс да пияныс лысьтöны йöвсö öта-мöд бöрсяыс ки пыдöсаныс. Месаньыс дугöдöма найöс да висьталöма сюра-пеляысь мöс видзыськöд паныдасьлöм йылысь. Сэксянь мöскöс идравны да лысьтыны пондöмаöсь сöмын нывбабаяс.

Вермас лоны, мый тайö коркö вöвлöм уджъяс юклан процессъяслöн колясъяс. Шöр нэмъясö коми муясö унаысь волiсны пода видзысь кöялысьяс. Найö овмöдчылiсны да эз нин сэсся мунлыны, а сэсся ньöжйöникöн ассиммилируйтчисны. Пода видзысь кöялысьяслöн подаöс идралöм вöлi ёнджыкасö мужичöй уджöн, тшöкыда найö жö и лысьтысьлiсны.

Литература: Старцев 1924.

Н. Конаков

Войвыв комияслöн этиологическöй мифын Ен вöчöма токтысö став косысь письыс медбöрын. Ныр вылас мунöма став материал колясыс. Та вöсна сiйö и артмöма сэтшöм паськыд. Токтыыс уна рöма-сера, сы вöсна мый сы вылö тшöтш жö мунöма став вап колясыс.

Н. Конаков

Мифъяс серти, тöвсö вöчöма Ен, но Омöль мездöма сiйöс, и тöлыс пондöма кисьтавны керкаяс, пöрлавны зорöдъяс, чегъявны пуяс. И йöзыс корöмаöсь Енмöс лöньöдны вывтiасьысь тöвсö. Ен кöрталöма сiйöс. Сэксянь тöлыс лоöма лöнь да кывзысьысь, но мукöддырйиыс Омöльлöн тшöктöм серти нетшыштчывлö да бара кисьтö-жугöдö. Татшöм тöлыс (а тшöтш и пöрöдöм пуясыс) шусьö сила, сьыв вэ., сив уэ., уд., сьыы ем., изь., вэ., сьыла вэ., лл. < öтувперым śul, öтл. удмурт сильтöл ‘бушков’, < öтувперым śul, булг.: чувśil ‘тöв’ < тю*j2l.

Коми быличкаясын сила да тöв öткодявсьöны пеж ловъяскöд, вöрсакöд, пöрöмсö нимтöны вöрсалöн туйöн либö вöрсалöн кöлысь туйöн. Вöралысь кö узьмöдчö пу улö пуыслысь юасьтöг, тöлöн либö тöв кодь шумöн воö вöрса да тшöктö мунны сэтысь, сы вöсна мый вöралысьыс узьмöдчöма быттьöкö сылöн туй вылас. Турун пуктiгöн кö лыбö тöв да разöдö турунсö, сылы паныд шуйга пельпом вомöн шыбитöны мыйкö ёсьтор (пурт, чер). Такöд йитчöмаöсь быличкаса сюжетъяс мортлöн ветлöм йылысь мöд югыдö: тöв паныд пурт (чер) шыбитысь морт базарын паныдалö морт мыгöра вöрсаöс, кодi вузалö шыбитöмторсö; вöралысь тöдлытöг веськалö вöрсалöн (гежöдджыка – васалöн) керкаö, месайыс норасьö, мый тöв паныд шыбитöмторйыс дойдiс пиыслысь синсö (керыштiс кисö), и мыжаыс кö оз вермы бурдöдны сiйöс, сылы ковмас сетны ассьыс синсö. Но не быть шыблавны пуртъяс, лыбас кö турун пуктiгöн тöв. Медым сiйöс вöтлыны, нывбабаяс шуöны: “Тöлö, тöлö, пöчыд кулiс”. Та бöрын пö сiйö пыр жö тöвзяс пöчсö дзебны. Чайтöны, мый гожöмын кö вывтi жар, колö шутлялыштны, медым тöвзьысяс. Но пырджык шутлялöмсьыс видзчысьöны: “Эн шутляв, нешуть нуас”, сы вöсна мый шутлялöм вылас вермас тöлöн воны пеж лов да нуны. Быличкаясын “нуöмаяс йылысь” пеж ловъяс (тöвныр, сивныр печ., уд., шувгей) лунъяс чöж лэбöдлöны йöзсö да нуöны зэв ылö. Мукöддырйиыс йöзыс вошöны пыр кежлö. Такöд йитчöмаöсь кывтэчасъяс, кодъяс индöны вошöмтор вылö либö мыйкö кокниа сюрöм да сэсся вошöм вылö: тöвйыв мунны, тöвйыв лэдзны, тöв йылысь воис, тöв йылö мунiс.

Тöлöн ветлöны и кутшöмсюрö тунъяс. Öтар боксянь, тайö тöдчöдö налысь йитöдсö мöдар югыдса вынъяскöд, а мöдар боксянь – ветлан öдсö, сы вöсна мый тöв йитчö öдкöд, öтл. тöвзьыны, тöлöдны. Эжва катыдса быличкаын висьтавсьö, мый нимтöм тун асывнас сёйöма Ньывсерын, луннас пажнайтöма да нямöдсö косьтöма Эжва бердын Расыбын, а рытнас кöсйöма нуръясьны Печора вылын нин. Йöзкостса этимология серти, тöв öдöн ветлысь Тунныръяклöн (Тульныръяклöн) нимыс артмöма тунныр ‘гымöдзса тöв’ либö тöлныр кывйысь. Быд ветлысь-мунысь лыддьыссьö тöвйыв мортöн, öтл. тшöтш и тöлöн вайöма да тöлöдöма кывтэчасъяс. Тадзи шуöны верöс сайö петтöг рушкуасьöм йылысь.

Комияслöн чайтöм-гöгöрвоöмъясын тöлыс видлавсьö пырджык кыдз стихия. Коми мифологияын мыйкöмында персонифицируйтöма сöмын вой тöв, сiйö тшöкыда öткодявсьö Войпелькöд. Но векжö кутшöсюрö преданиеын да миф сяма висьтын индöма тöвъяслысь заводитчанiнсö да шойччанiнсö – тöв поз из либö тöл поз из. Тайö кыртаыс збыльысь эм Уралын. Йöзкостса устнöй творчествоын, торйöн нин öбрада поэзияын, метафора туйын паныдасьлöны лун тöв да вой тöв. Лун тöв йитчö ай-мамкöд, шогтöм олöмкöд да шудкöд, а вой тöв – сьöкыд да шудтöм олöмкöд рöдвужсянь ылын, кулöмкöд. Невесталысь айсö да воксö (кöлысьдырся бöрдöдчанкывъясын), кулöмаöс (дзебан бöрдöдчанъясын) да рекрутöс (рекрут бöрдöдчанкывъясын) нимтöма вой тöв сайöдöн. Тöвъяс пиысь торйöдöны нöшта рытыввой тöв, кодöс йитöны лёк поводдякöд (турöб, кузя зэрöм), рöдительяслöн (кулöмаяслöн) дöзмöмкöд. Рытыввой тöв дырйи бура босьтö чери.

Литература: Лыткин, Гуляев 1970, Налимов Материалы..., Осипов 1986, Рочев 1986, Сидоров 1928, Fokos-Fuchs 1956, АЧМ.

О. Уляшев
ТÖДЫСЬ л., скр., вс.; тöдiсь п.-к.; кужысь-тöдысь скр.; кужись-тöдiсь п.-к.; тöдысь-кужысь л. (< тöдны, кужны).

Тöдысь термин перымöдзса вужъяса, урал кывкотыр кадся на. Комияс быдлаын эскылiсны тунасьöмö. Тунасян эпосса вына тунъяслöн удж йылысь легендаяс кындзи тöдысьяс йылысь эм уна висьт (быличка). Тöдысь торъялö тунысь сыöн, мый сылöн прототипнас вöлi збыль морт. Медтшöкыда тöдысьясöн чайтлiсны шуда вöралысьясöс, вöв бурдöдысьясöс, киподтуя плöтникъясöс, бурдöдчысьясöс. Лёк вöчысь тöдысьö вермисны пуктыны быдöс, кодi мыйöнкö торъялiс мукöдсьыс.

Тöдысьлöн лёк вöчöмторъяс лыдö пыртлiсны медводз йöзöс, подаöс да понъясöс тшыкöдöм. шеваöс ыстöм. выль керка тшупасö кикимора пуктöм, пищаль тшыкöдöм да вöралысьяслысь вöралан шудсö гуöм. Сэкжö тöдысь вермис бурдöдны мортöс да подаöс, бырöдны тшыкöдöм, бöрйыны выль керка места, корсьны вошöм подаöс да с.в. Вына тöдысьöс быть колiс корны кöлысь вылö. Сiйö видзис том гозъяöс да став кöлысясьысьсö тшыкöдöмысь. Чайтлiсны, мый мöд тöдысь вермис сувтöдны кöлысьсö либö весиг пöртны ставнысö кöинъясö. Вöралысьяс эскылiсны, мый тöдысьяслы вöрпаыс ачыс пырö лэчкас да сюрöдчö пищаль улас. Вöралан артельöн юрнуöдысь тöдысьяс видзисны вöралан шудсö да ёртъяссö мукöд тöдысьяслöн лёк вöчöмысь. Леткаса комияслöн тöдысь вöлi шöр фигураöн öтув праздникъяс дырйи. Сiйö вöлi жрецöн, лыддис кевмысянъяс, гадайтiс, висьтавлiс водзö лоöмторъяс йылысь, юрнуöдiс вись вайигöн да юклiс висьö вайöм яйсö. Сылысь жö юасьлiсны сьöкыдлунъяс дырйи быдлунъя олöмын. Тöдысьöс корлiсны кöлысь дырйи и дзебигöн, сiйö быть вöлi öтув чукöртчöмъяс вылын му юклiгöн, котыр торйöдiгöн да с.в. Тöдысь вермис весиг бöр дугöдны сиктса чукöртчöмлысь шуöмсö, вöлi кö шуöма сыкöд сёрниттöг. Леткаса тöдысьлöн быть атрибутöн вöлi торъя бедь, кодöс сiйö пыр новлiс сьöрсьыс (öтл. карел кöлысьса тунлöн жезл).

Шаманъяслöн моз жö тöдысьлöн вöлiны отсасьысь ловъяс. Мыйöн унджык лов сылöн вöлi, сiйöн сiйö вöлi вынаджык. Тöдысьлöн шемöса кужöмъяс лыдö пыртлiсны пемöсъясö пöртчöм: ошкö, кöинö, понмö, вöлö, порсьпиö, лягушаö, курöгö, гулюö, ракаö, катшаö да с.в. Тöдысь вöлi топыда йитчöма вакöд. Сiйö вермис йиркöдз тыртны ваöн жыр, дыр кад чöж лоны ваын да весиг узьны ва пыдöсын. Тöдысь здукöн вермис косьтыны ыджыд коз либö пожöм сiдз, мый пу вывсьыс гылавлiс став емыс. Чайтлiсны, мый мукöд тöдысьыс вермöны исковтöдны тыра вöралан нарт, здукöн веськавны мöдлаö да сьöрсьыс нуны и мукöдöс. Тöдысь вермис мортлöн чужöм сертиыс да ки сертиыс висьтавны сылысь водзö олöмсö. Сiйö вермис видзöдлыны потанын куйлысь кага вылö да висьтавны, кодöн сiйö лоö, кор гöтрасяс, кор кулас да с.в.

Чайтлiсны, мый тöдысь воштылiс вынсö, кор сылöн гылавлiсны пиньясыс. Сiдзжö и эз позь лоны тöдысьöн öкмыс арöсöдз, йöв пинь вежсьытöдзыс. Кувтöдзыс тöдысьлы колiс кодлыкö сетны вынсö, а то сiйö кувлiс сьöкыда. Кулöмсö позис кокньöдны, вундыны кö кок сöнъяссö. Та могысь жö вöрысь вужнас вайлiсны ичöтик коз пу да сувтöдлiсны юрладорас, а кувсьöм бöрас бöр нулiсны вöрö да пуктылiсны важинас. Тöдысьö велöдчыны позис вына тöдысь дорын. Неофитлы колiс вуджны испытание, торкны кутшöмкö этическöй нормаяс. Тадз, тöдысьö велöдчысьлы колiс видзны вомас вежа дари, сэсся сьöлыштны да кöртавны сiйöс рузумö. Та бöрын колiс мунны вöрö, öшöдны рузумсö пу вылö да лыйлыны пищальысь. Войнас велöдысь тöдысьыскöд сiйö мунлiс пывсянö. Чукöстöм вылö пывсянас мыччысьлiс гöрд либö еджыд пон да вослiс джоджас. Велöдчысьыслы колiс нювны воссö. Та бöрын сiйö кужис тунасьны. Мöд велöдчан сям серти, колiс корсьны сьöд каньöс да шыбитны сiйöс пывсянын пуан ваö. Сэккостi öшиняс югнитлiсны биа синъяс. Велöдчысьыс кö эз повзьыв, регыд волiс том морт да пондылiс велöдны сiйöс тунасьны. Выль тöдысьлы колiс öтдортчыны став морт олöм озырлунсьыс, шуны, мый сiйö оз тöд ни шондi, ни тöлысь, ни ай-мамсö, ни гöтыр-челядьсö. Перым-комияс чайтлiсны, мый тöдысьö велöдчигöн колiс кужысь тöдыськöд мунны пывсянö да пуны сьöд каньöс. Велöдчысьлы колiс сёйны каньыслысь нелямын лы, мунны ыджыд лягушалöн вом пыр да нöшта вуджны биа мыджöд.

Эскылiсны, мый кулöма тöдысь вермас ловзьыны да лоны зэв öпаснöйöн, весиг рöдвужыслы да ёртъясыслы. Медым видзны найöс, тöдысь тшöктылiс дзебны сiйöс став нормасö торкöмöн. Тадз, кувтöдзыс сiйö тшöктö гöтырыслы не мыськавны сiйöс, дзебны мöд луннас нин да не пукавны войнас горт дiнас. Вöрын кувсьысь вöралан артельöн юрнуöдысь тöдысь тшöктiс ёртъясыслы дзебны сiйöс асмогасянiнö да с.в. Медым тöдысь эз ловзьы, колiс кöртавны сылысь шуйга нимтöм чуньсö, ыджыд кок чуньясöдыс либö кокчöрöдыс кöртавны кудельöн либö кöртавны и ки чуньяссö, и кок чуньяссö. Дзебны колiс увлань чужöмöн, а сiтанас тувъявны ловпу бедь. Перым-комияс тöдысьлы гортъяс пуктылiсны сизим акань, а то сiйö вермис нуны аскöдыс нöшта сизим мортöс.

Тöдысьясö да тунасьöмö эскöмыс мыйкöмында эм и öнi на, ёнджыкасö сиктын.