Қазақстан Республикасының азаматы болуын айқындау

Жоспары:

Құқық адамдар арасында, олар мен ұйымдар және т.б. арасындағы қарым-қатынасты реттейді. Құқық адам мен заттың арасындағы қатынасты реттемейді, ал заттарға және материалдық емес игіліктерге қатысты қатынастарды реттейді. Осылайша барлық құқықтар мен міндеттер тек адамға, жеке тұлғаға немесе адамдар қауымдастықтарына тиесілі, сондықтан оларды жеке құқықтар деп атауға болады (кең мағына тұрғысынан). Бірақ азаматтар әртүрлі қоғам салаларына қатысып, әрбір саланың өзгешеліктеріне байланысты әртүрлі құқыққа ие болады. Заң әдебиеттерінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын мынадай шартты түрдегі топтарға бөледі: саяси, жеке, әлеуметтік-экономикалық және мәдени құқықтар мен бостандықтар. Демек, «жеке құқықтар» деп азаматтарға тиесілі барлық құқықтар емес, белгілі бір әлеуметтік-экономикалық және саяси құқықтардан айырмашылығы бар құқықтар жатады. Бұл топқа жеке тұлғаның өзінен ажырамайтын, жеке өмірінің әртүрлі салаларында қорғайтын азаматтардың осындай құқықтарын біріктіреді. Бұл құқық ар-ожданын, өмірін, денсаулығын, атын, әртүрлі жеке өмірі салаларының құпиялылығын, оның ішінде жанұя өміріндегі құпияларын және ҚР Конститутциясының ІІ бөлімінде кепілдік берілген басқа да нормаларды білдіреді. Дәл осы азаматтардың құқықтарын «жеке құқықтар» ретінде атайды (осы терминнің тар аясында). «Жеке құқықтар мен бостандықтар» ұғымы ғылыми әдебиетте ХХ-ғасырдың 40-жылдарының соңы мен 50-жылдарының басында қалыптасты.

Жеке құқықтардың маңызды ерекшеліктеріне мыналар жатады:

1) жеке адамның бостандығына кепілдік береді, яғни азаматтың адамгершілік қатынастарда, жеке тұрмыстық өмірінде әртүрлі іс-әрекет етуін кедергісіз таңдау мүмкіндігін білдіреді (әрине, егер мұндай іс-әрекеттер құқық нормаларына қайшы келмеген жағдайда);

2) жеке азаматтың тұлғасын оқшауландырып, оның рухани мүдделерінің, қабілеттерінің, жеке өмірдегі дағдылары мен жеке ерекшеліктерінің жан-жақты көрініс табуына көмектеседі.

Жеке құқықтарда жеке мүдде, тұрмыс саласы, жеке адам өмірі, адам қауіпсіздігі конститутциялық қорғау объектісі болып саналады; мұнда азамат жеке творчестволық тұлға ретінде алдыңғы сапта көрінеді. Сондықтан гуманизм идеясы көрсетілген құқықтарда өзінің айқын конституциялық-құқықтық мәнін көрсетеді.

Жеке құқықтардың ерекшеліктерінің бірі олардың адамның жеке игіліктерінен ажыратылмайтын ар-ожданы, жеке өмірі, жеке қауіпсіздігі тәрізді құқықтарды білдіреді. Ажырамайтын бұл құқықтар басқа адамдарға келісім немесе басқа жолмен берілуі мүмкін емес және олардың мүліктік сипаты жоқ. Олардың өзгешелігі рухани, олар қамтамасыз ететін ажырамайтын игіліктердің материалдық емес сипатында.

Адам құқықтары мен бостандықтарының заң табиғаты оларды қоршаған адамдардың бұзудан бойын аулақ ұстау міндеттігін көрсетеді. Бұл құқықтардың жария құқықтық қорғау тұрғысынан азаматтардың мемлекет алдындағы міндеттерінен тыс шеңберде жатқан жеке құқықтары саласына мемлекеттің араласпауы мұнда алдыңғы қатарға шығады. Мемлекет сонымен бірге қажет болған жағдайда азаматтарды мемлекеттік органдардың, лауазымды тұлғалардың, азаматтардың тарапынан болған заңсыз әрекеттерінен қорғауды қамтамасыз етеді.

Жеке құқықтар мен бостандықтардың белгілі ішкі құрылымы болатын жеке жүйеге қатысты (дәлірек айтқанда, азаматтың құқықтың мәртебесінің шағын жүйесінде) қасиеттері бар. Жеке құқықтардың жіктелуінің негізіне жеке адам бостандығының ең маңызды атап айтқанда: азаматтың жеке қауіпсіздігі, оқшаулану мүмкіндігі мен жеке өмірі, оның ар-ожданы мен абыройының қорғалуы, жанұясы мен некесінің қорғалуы, рухани өмірінің құпия тараптары, ар-ожданының қорғалуы тәрізді құқық нысандарын алуға болады. Жеке бостандықтың мұндай нысандарының көрініс табуы маңызды әлеуметтік игіліктер болып табылады және Конститутцияның баптарында бекітілген заң нормаларының көмегімен қамтамасыз етіледі.

Қорытынды

Қазіргі кезде Қазақстанда экономикалық және саяси жағдай тұрақтанған кезде, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беру және олардың жүзеге асырылуы маңызды болып отыр. Құқықтар мен бостандықтар мәселесін қараған кезде құқықтар мен бостандықтардың барлығының толық көлемде жүзеге асуы нақты демократиялық құқықтық мемлекет болған жағдайда орын алатындығын атап өткен жөн.

Осы Конститутцияда азаматтардың барлық құқықтары мен бостандықтарына кепілдік берілетіндігі бекітілген. Оларға экономикалық, саяси, әлеуметтік, ұйымдастырушылық, құқықтық, педагогикалық, тәрбиелік және сыртқы экономикалық кепілдіктер жатады. Әдетте, ғылыми әдебиетте адам құқығының экономикалық, саяси және идеологикалық кепілдіктері аталады. Кейде жалпы кепілдіктердің басқа да түрлерін, атап айтқанда қоғамдық, әлеуметтік және рухани түрлерге бөледі.

Қазақстанда адам құқықтарының жүзеге асырылуының мынадай түрлері жатады:

1) адам құқығының жағдайына қатысты альтернативтік заңдарды әзірлеуі;

2) адам құқығын сақталуын бақылаушы мемлекеттік органдардың белсенділігін арттыруы;

3) сот, прокуратура қызметінің адам құқықтары мен бостандықтары саласындағы халықаралық нормаларға, атап айтқанда азаматтық (жеке) және саяси құқықтары мен бостандықтарын сәйкестендіруі;

4) Қазақстан Республикасының Парламентінің адам құқықтары мен бостандық мәселелері бойынша кәсіби деңгейін көтеруі;

5) адам құқығы саласындағы халықаралық шарттарға еліміздің қосылуы немесе оларды ратификациялауы.

Қазақ тіліне адам құқықтары жөніндегі негізгі әдебиеттің, халықаралық шарттардың мәтіндерінің, адам құқықтары бойынша басқа конвенциялар мен құжаттардың аударылуын қамтамасыз ету қоғамда бұл салада сауаттылықтың күрт көтерілуіне алып келер еді.

Біздің республикамызда азаматтың азаматтық (жеке) құқықтары мен бостандықтарының жүзеге асырылу мәселесі ғылыми әзірлік тұрғысынан алғашқы сатысында болып отыр және осы салада кең ауқымда қызмет етуге болады. Бұл саладағы жұмыс құқықтық демократиялық демократиялық әлеуметтік мемлекеттің қалыптасыуына, Қазақстан халқының игілігіне қызмет етіп, ал түбінде жалпы адамзат құндылықтары болып табылатын жеке адамның абыройының нығайуына қызмет етер еді.

Қорыта келгенде Қазақстан Республикасының Конститутциясы адамның құқықтық мәртебесіне қатысты халықаралық-құқықтық актілердің барлық ережелерін бекітетінін атап өткен жөн
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Азаматтық (жеке) құқықтардың жалпы сипаттамасы.
   
2. 
   Азаматтық құқықтардың жіктелуі.
   

1. Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. Семипалатинск, 2013.-299 с

2. Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека. Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с.

3. Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные отношения, 2009. - 157 с.

Жоспары:

Саяси құқықтар тобына мемлекетті және қоғамдық өмірді басқаруда азаматтардың белсене қатысу мүмкіндігін анықтайтын және қамтамасыз ететін құқықтар жатады.

Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес ҚР азаматтары жиналыстар, митингтер, демонстрациялар, салтанатты шерулер жүргізуге,

пикетке шығуға құқығы бар; мемлекет істерін басқаруға қатысуға құқылы,

бірлесу бостандығына құқығы бар (сайлауға және сайлануға хақылы); мемлекеттік органдарға жүгінуге хақылы, мемлекеттік қызметке тең қол жеткізуге хақылы.

Конституцияның 23-бабында Қазақстан Республикасы азаматтарының бірлесу бостандығына құқығы бар. Қоғамдық бірлестіктердің қызметі заңмен

реттеледі деп атап көрсетілген.

Қоғамдық бірлестіктер заң алдында тең. Мемлекет ісіне қоғамдық бірлестіктер, ал қоғамдық бірлестіктер ісіне мемлекеттің заңсыз араласуына,

қоғамдық бірлестіктердегі мемлекеттік органдардың функциясын жүктеуге,

қоғамдық бірлестіктері мемлекеттік қаржыландыруға жол берілмейді. ҚР қолданыстағы заңнамалық актілері: ҚР Азаматтық кодексі, «Қоғамдық бірлестіктер туралы», «Саяси партиялар туралы», «Коммерциялық емес ұйымдар туралы», «Кәсіподақ ұйымдары туралы» ҚР Заңдары, басқа да нормативтік-құқықтық актілер азаматтардың бірлесу бостандығына хақылы

екеніне кепілдік береді. Қазақстан Республикасы азаматтарының қоғамдық

ұйымдарды бірлестіру құқығы тұтастай алғанда сақталады. Қазақстан Республикасында нақты көп партиялықты қалыптастыру үшін құқықтық және саяси жағдайлар құрылды, көптеген қоғамдық және қоғамдық-саяси ұйымдар, үкіметтік емес ұйымдар жұмыс істейді.

Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Қазақстан азаматтары бейбіт түрде және қарусыз жиналыстар, митингтер, демонстрациялар, салтанатты шерулер жүргізуге, пикетке шығуға құқығы бар. Қазақстан Республикасы Президенті Жарлығының 1-бабына сәйкес, 1995 жылғы 17 наурыздағы № 2126 «Қазақстан Республикасындағы бейбіт жиналыстар, митингтер, демонстрациялар, салтанатты шерулер жүргізуге, пикетке шығу және ұйымдастыру туралы» Заңына сәйкес қоғамдардың және топтардың жеке мүдделері мен қарсылықтарын жиналыстар, митингтер, демонстрациялар, салтанатты шерулер жүргізу, пикетке шығу, сондай-ақ 30

қоғамдық орындарда, киіз үйлер құру, шатырлар құру, басқа нысандарда аштық жариялау және пикетке шығу түрінде білдіреді.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 33-бабының 1 тармағында:

Қазақстан Республикасы азаматтарының тiкелей және өз өкiлдерi арқылы

мемлекет iсiн басқаруға қатысуға, мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi өзiн-

өзi басқару органдарына тiкелей өзi жүгiнуге, сондай-ақ жеке және ұжымдық

өтiнiштер жолдауға құқығы бар.деп атап көрсетілген. Мемлекеттік органдар

мен лауазымды тұлғалардың заңсыз әрекеттері үшін шағым арыз беріп, сотқа

жүгіне алады.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 33-бабы азаматтардың тiкелей және өз өкiлдерi арқылы мемлекет iсiн басқаруға қатысу мүмкіндігін анықтайды.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 33-бабының 2-тармағына сәйкес республика азаматтарының мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарын сайлауға және оларға сайлануға, сондай-ақ республикалық референдумға (дауыс беруге) қатысуға құқығы бар деп атап

көрсетілген. Сот iс-әрекетке қабiлетсiз деп таныған, сондай-ақ сот өкiмi бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтардың сайлауға және сайлануға, республикалық референдумға қатысуға құқығы жоқ.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 51-бабының 4-тармағына сәйкес мемлекеттік билік органдарына сайлануға жасы 18-ге толған ҚР азаматтары қатысу құқығына ие болады. Қазақстан Республикасы

Конституциясының 51-бабының 4 тармағына сәйкес Жасы 25-ке толған адам

Мәжіліс депутаты бола алады. Қазақстан Республикасының азаматтығында

тұратын және оның аумағында соңғы он жылда тұрақты тұрып жатқан адам

Парламент депутаты бола алады. Жасы отызға толған, жоғары білімі және

кемінде бес жыл жұмыс өтілі бар, тиісті облыстық, республикалық маңызы бар қаланың не Республика астанасының аумағында кемінде үш жыл тұрақты

тұрып жатқан адам Сенат депутаты бола алады деп атап көрсетілген. Қазақстан Республикасы Конституциясының 41-бабының 2-тармағына сәйкес Республика Президентi болып тумысынан Республика азаматы болып табылатын қырық жасқа толған, мемлекеттiк тiлдi еркiн меңгерген әрi Қазақстанда соңғы он бес жыл бойы тұратын Республика азаматы сайлана алады.

Маңызды саяси құқық Қазақстан Республикасы азаматтарының мемлекеттік қызметке тең қол жеткізу құқығы болып табылады.

Мемлекеттік қызметкер лауазымына үміткерге қойылатын талаптар тек лауазымды міндеттемелер сипатымен және заңмен ғана белгіленеді. Ұлты,

жынысы, нәсілі мемлекеттік қызметке қабылдаудан бас тартуға негіздеме бола алмайды.

ҚР «Мемлекеттік қызмет туралы» Заңының 12-бабының 1-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтарының әкімшілік мемлекеттік лауазымын иелену құқығы бар. Әкімшілік мемлекеттік лауазымды иелену

конкурстық негізде жүзеге асырылады. Жоғары оқу орындарының түлектерін мемлекеттік қызметке тең қол жеткізуін қамтамасыз ету мақсатында Елбасы жанындағы Адам құқықтары 31 жөніндегі комиссия Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі Агенттігіне мемлекеттік қызметтің нормативтік-құқықтық базасын жетілдіру, бос әкімшілік мемлекеттік лауазым орындарына конкурс өткізу ережесіне қатысты Агенттіктің кейбір нормативтік-құқықтық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу, сондай-ақ әкімшілік мемлекеттік лауазым категорияларына қойылатын типтік біліктілік талаптарын ұсынады.

Ақпарат таратуда азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын іске асыруда маңызды құралдардың бірі бұқаралық медиа құралдары болып табылады.

Қазақстанда соңғы жылдары бұқаралық ақпарат құралдарының қызметі

саласында өте маңызды түрлендірулер жүргізілді. БАҚ секторын мемлекет

иелігінен алынды, ал нәтижесінде БАҚ 80% мемлекеттік емес болып табыалды.

Қазіргі кезде қолданыстағы БАҚ саны 2000-нан асып кетті. Қолдағы бар

деректерді салыстыру үшін: Қырғызстанда – 700, Тәжікстанда - 202,

Өзбекстанда – 719 жұмыс істейді, Белоруссияда ақпараттық агенттіктер (6)

және басылым БАҚ (1500) саны бойынша екі аз. Медиалық инфрақұрылымды дамыту бойынша Қазақстанның көш басында келуі еліміздегі жыл сайын өететін Еуразиялық медиа-форум дәлел бола алады.

Журналисттер Конгресі мен Одағы, Қазақстан телерадио хабарларын

тарату Ассоциациясы, Ұлттық телерадио хабарларын тарату Ассоциациясы,

журналистер кәсіподағы, «Әділ сөз» халықаралық қоры, «Internews Network

Kazakhstan» өкілділігі, жастар медиа одағы және т.б. жұмыс істейді.

Қазіргі кезде елімізде отандық 2120 БАҚ жұмыс істеп тұр. Оның ішінде

1332 газет, 590 журнал, 187 теле- және радиокомпаниялар, 11 ақпараттық

агенттіктер жұмыс істейді.

Бұл аталған көрсеткіш 1991 жылы тәуелсіз Қазақстанда бар болғаны 185

БАҚ болған кезге қарағанда 11 есеге артқанын көрсетеді.Бұқаралық ақпарат құралдарының негізгі бөлігі республикалық масштабта тарайды. Олардың үлесі барлық қолданыстағы БАҚ жалпы санының 48% құрайды. Облыстық маңыздағы БАҚ 16,5%, жергілікті (қала, аудан) - 23 %, өңірлік (облыс аралық) - 2,5%, еліміз аумағында, алыс және жақын шетелдерге таралатын БАҚ - 9% құрайды.

Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтары бейбіт түрде және қарусыз жиналыстар, митингтер, демонстрациялар, салтанатты шерулер өткізуге, пикетке шығуға құқығы бар.

Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 17 наурыздағы № 2126

«Қазақстан Республикасында бейбіт түрде жиналыстар, митингтер, демонстрациялар, салтанатты шерулер өткізуді, пикетке шығуды ұйымдастыру тәртібі туралы» Жарлығына сәйкес қоғамдардың және топтардың жеке мүдделері мен қарсылықтарын жиналыстар, митингтер, демонстрациялар, салтанатты шерулер жүргізу, пикетке шығу, сондай-ақ қоғамдық орындарда,киіз үйлер құру, шатырлар құру, басқа нысандарда аштық жариялау және пикетке шығу түрінде білдіреді. Қазақстан Республикасының азаматтарының саяси құқықтары және оларды мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың сақтауы 32 Конституциямен және Қазақстанның басқа заңнамалық актілерімен кепілдік

берілген. Осылайша, Қазақстан Республикасы Конституциясы шеңберінде

мемлекет азаматтарына қазіргі заманғы демократияның негізгі құндылықтарына сәйкес барлық негізгі саяси құқықтарды ұсынады. Бұл оларды өздерінің мүдделерін қорғау мен ұсыну мақсатында саяси партияларға және қоғамдық-саяси қозғалыстарға біріктіруге, мемлекет ісіне, мемлекеттік билік органдарын қалыптастыруға белсене қатысуға мүмкіндік береді.

1. 
   Азамат саяси құқықтары мен бостандықтарының жалпы сипаттамасы.
   
2. 
   Саяси құқықтар мен бостандықтардың жіктелуі.
   

1. 
   Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. Семипалатинск, 2013.-299 с
   
2. 
   Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека. Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с.
   
3. 
   Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные отношения, 2009. - 157 с.
   

Жоспары:

Әлеуметтік-экономикалық құқықтар адамға өмір сүрудің қолайлы деңгейін және әлеуметтік қорғалуды, шаруашылық қызметінің негізгі факторларымен және тұтыну құралдары индивидтеріне еркін иелік ету құқығымен: жеке меншік және еңбекпен, сондай-ақ іскерлікке және бастама көтеруді қамтамасыз етумен байланысты.

ҚР Конституциясының 24-бабына сәйкес «Әркiмнiң еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсiп түрiн еркiн таңдауына құқығы бар. Ерiксiз еңбекке соттың үкiмi бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол берiледi». Әркiмнiң қауiпсiздiк пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайына, еңбегi үшiн нендей бiр кемсiтусiз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтiк қорғалуға құқығы бар екенін атап кету керек.

Бұл Конституцияның бабы әрбір адамға заңмен белгіленген ережеге сәйкес ұсынылатын демалу құқығына кепілдік береді.

Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында еңбекті қоғамдық ұйымдастыру мәселелері ерекше әлеуметтік маңызға ие болуда. Бұл өндіріс құралдарына жеке меншік қатынастардың түпкілікті түрленуімен, соған сәйкес қоғамның жаңа әлеуметтік құрылымын қалыптастырумен, еңбекті басқарудың тиімді механизмін құру қажеттілігімен, еңбек қатынастарын құқықтық реттеудің жаңа түрлері мен әдістерін іздеуге байланысты. Бұл жағдайда қоғам мүдделері мен адам мүдделері арасындағы балансты қамтамасыз ету проблемасы Конституцияда және еңбек туралы қолданыстағы заңдарда принципті шешімдерін тапты. Сол кезде қоғамның құнды капиталы ретіндегі қолда бар еңбек ресурстары неғұрлым жаңартылған және өркениетті пішінде дамуы тиіс.34

Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы» Заңының 4 бабына сәйкес (әрі қарай – еңбек туралы Заң) әрбір адам өз еңбек құқықтарын іске асыруда тең мүмкіндіктерге ие болады. Ешкімге еңбек құқықтарына шек қойылмайды немесе жынысына, жасына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, мүліктік және лауазымды жағдайына, тұрғылықты жеріне, дінге қатынасына, көзқарастарына, азаматтық, қоғамдық бірлестіктерге қатынасына, сондай-ақ жұмыскердің іскерлік сапасына және оның еңбегінің нәтижесіне байланысты емес басқа жағдайларға қарамастан оларды іске асыруда қандай да бір артықшылықтарға ие болуға шек қойылмайды.

ҚР Конституциясының 26-бабы әркiмнңѕ кәсiпкерлiк қызмет еркiндiгiне, өз мүлкiн кез келген заңды кәсiпкерлiк қызмет үшiн еркiн пайдалануға құқығы бар екенін атап көрсетеді.

Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын мүлкiн жеке меншiгiнде ұстай алады. Қазақстан Республикасының азаматтары жеке меншікке кез келген заңды түрде сатып алған мүлікке ие бола алады. Әркім кәсіпкерлік қызмет бостандығына, өзінің мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқылы.

Конституцияның 26-бабының 1-тармағы ережесінің әрі қарай дамуы ҚР МК 191бабында көрініс табады, соған сәйкес жеке меншік түрінде заңнамалық актілерге сәйкес азаматтарға немесе заңды тұлғаларға тиесілі емес мүліктің кейбір жеке түрлерінен басқа кез келген мүлік болуы мүмкін. Жеке меншік түрінде болатын мүліктің саны мен құнына шек қойылмайды. Иесі қайтыс болған жағдайда оған тиесілі мүлік мұра бойынша өсиетнама және заңға сәйкес басқа тұлғаға беріледі.

Мемлекет кәсіпкерлік қызмет бостандығына кепілдік береді және оны қолдау мен қорғауды қамтамасыз етеді. Заңмен тыйым салынбаған қызметті жүзеге асыратын кәсіпкерлер құқығы лицензия алған қызмет түрлерінен басқа қандай да бір рұқсат алмастан кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру мүмкіндігімен; мемлекеттік органдар жүзеге асыратын кәсіпкерлік қызметті тексерудің заңнамалық актілерін шектеумен; заңнамалық актіде қарастырылған негіздеме бойынша шығарылған сот шешімі бойынша кәсіпкерлік қызметті мәжбүрлі тоқтатумен қамтамасыз етіледі.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 28-бабы Қазақстан Республикасының азаматы жасына келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және өзге де заңды негiздерде оған ең төменгi жалақы мен зейнетақы мөлшерiнде әлеуметтiк қамсыздандырылуына кепiлдiк берiледi.

Конституциямен нарықтық экономиканы қалыптастыру жағдайындағы республика халқын әлеуметтік қорғаудың құқықтық негіздері, мемлекет тарапынан еңбек ақы мен зейнетақыны ең төменгі мөлшерден кем емес белгілеуге кепілдік, сондай-ақ басқа да әлеуметтік кепілдік беру анықталған. Қазақстан Республикасының азаматтарына, яғни қартайған, ауру, мүгедек, қамқоршысыз қалған адамдарға зейнетақы көлеміндегі және төменгі мөлшердегі еңбекақымен әлеуметтік қамтамасыз ету құқығын ұсынады. 35

Қосымша сақтандыру, денсаулықты қосымша әлеуметтік қамтамасыз ету бойынша объектілер әзірленеді.

Әлеуметтік қорғау – бұл өмірлік қажетті игіліктерге және азаматтардың әл-ауқатының белгілі деңгейіне қол жеткізуде белгілі бір деңгейді қамтамасыз етуге шақырған шаралар жүйесі, бірқатар жағдайларға байланысты экономикалық жағынан белсенді бола алмауы мүмкін және тұрақты төленетін еңбекке араласу арқылы өзін табыспен қамтамасыз ете алмауы мүмкін.

Мемлекет әлеуметтік жағынан аз қамтылған азаматтарды әлеуметтік қорғау бойынша шаралар қабылдайды. Осы бағытта Қазақстан Республикасы-ның 2001 жылғы 17 шілдеде 246-11 «Мемлекеттік мекен-жайлы әлеуметтік көмек туралы»Заңы қабылданды.

Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 4 шілдеде 1541-12 «Ұжымдық келісім шарт туралы» Заңында жұмыскерлерді әлеуметтік қамтамасыз етудің қосымша нысандарын қалыптастыру мүмкіндігі қарастырылады. Демек, ұжымдық келісім шартпен басқа да жағдайлар, сондай-ақ жұмыскерлерді, олар жұмыстарын жоғалтқан жағдайда, сақтандыру тәртібі мен жағдайы; өндіріс уақытша тоқтаған кезде оларды қорғау шаралары; жұмыссыздық бойынша жәрдем ақша мөлшері мен төлем мерзімін ұлғайту мүмкіндігі; зейнеткерлерге, мүгедектерге, көп балалы және толық емес отбасыларына қосымша жеңілдіктер ұсыну және көмек көрсету; ерікті және міндетті әлеуметтік сақтандыру; жұмыскерлерді және т.б. жұмыспен қамту және қайта оқыту міндеттерімен анықталады.

Азаматтардың денсаулығын қорғау жүйесі кең мағынада адамның өмірдегі және еңбек процесіндегі жұмысқа қабілеттілігін және денсаулығын қорғау қауіпсіздігіне кепілдік беретін әлеуметтік экономикалық, ұйымдастыру, техникалық, гигиеналық, емдеуалдын алу шараларын жүргізуді енгізеді. Азаматтардың денсаулығын қорғаудың құқықтық, экономика-әлеуметтік негіздері, мемлекеттік органдарға қатысуы, жеке және заңды тұлғалардың меншік нысандарына қарамастан, азаматтардың денсаулығын қорғаудың конституциялық құқықтарын іске асыру Қазақстан Республикасының 1997 жылы 19 мамырдағы «Қазақстан Республикасындағы азаматтардың денсаулығын қорғау туралы» Заңымен және 2002 жылғы 4 желтоқсандағы 361-11 «Халықтың санитарлық-эпидемиологиялық жағдайы туралы» Заңымен анықталған. Көрсетілген заңдар азаматтардың денсаулығын қорғауды ұйымдастыруды, халыққа медициналық көмек көрсетуді ұйымдастыру үшін мемлекеттік органдардың және жеке меншік медициналық мекемелердің жауапкершілігі, денсаулықты қорғау саласындағы азаматтардың құқықтары мен міндеттемелері, денсаулықты ұйымдастыруды кадрлық қамтамасыз ету, халықтың санитарлық-эпидемиологиялық жағдайын қарастырады.36

Өндірісте жұмыс істейтін адамдардың денсаулығын қорғау мәселелері ерекше маңызға ие. Қауіпсіздік пен гигиена талаптарына жауап беретін еңбек жағдайына құқық – жұмыс берушілердің негізгі құқықтарының бірі (Заңның 7- бабының 1-тармағының 3-қосымша тармағы).

Тегін медициналық көмек көрсетудің кепілденген көлемі Қазақстан Республикасының барлық азаматтарына көрсетілетін, әрі республикалық және жергілікті бюджеттен тікелей қаржыландырылатын медициналық көмектің көлемі республиканың барлық аумағына ұсынылады.

ҚР Конституциясының 30-бабы азаматтардың білім алу саласындағы құқығын анықтайды. Азаматтарға мемлекеттік оқу мекемелерінде тегін орта білім алуға кепілдік беріледі. Орта білім міндетті. Азамат конкурстық негізде мемлекеттік жоғары оқу орындарында тегін жоғары білім алуға құқығы бар. Жеке меншік оқу мекемелерінде білім алу заңмен белгіленген негізде және тәртіпте жүзеге асырылады. Мемлекет міндетті білім Стандартын белгілейді, ол барлық білім мекемелерінің қызметіне сәйкес келуі тиіс.

Білім алу құқығы – мемлекеттің Ата заңында белгіленген республиканың әрбір азаматының негізгі құқықтарының бірі. Білім беру саласындағы мемлекеттік саясат принциптерінің бірі оқу мен тәрбие бірлігін, сабақтастығын қамтамасыз ететін білімнің үздіксіз процесі болып табылады (1999 жылғы 7 маусымдағы ҚР «Білім туралы» Заңының 3-бабы). Үздіксіз білім беру жүйесіндегі негізгі деңгей орта білім болып табылады және оған мыналар жатады: 1) жалпы орта; 2) бастапқы кәсіптік білім (кәсіптік лицейлер); 3) орта кәсіптік білім (колледж, училище). Конституцияда азаматтардың конкурстық негізде мемлекеттік жоғары оқу орындарында тегін жоғары білім алуға құқығы бар екені белгіленген.

Жоғары білім беру саласындағы құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздер «Білім туралы» Заң және «Жоғары білім туралы» Заңмен іске асырылады.

Жоғары оқу орындарында тегін жоғары білім алу құқығы мемлекеттік білім грантын алған жағдайда, конкурстан сәтті өткенге мемлекеттік білім несиесі ұсынылады. Конкурс шарттары барынша қабілетті азаматтарға мемлекеттік грант пен несиелер алуға кепілдік береді. Бұдан басқа, мемлекет мемлекеттік емес несие беруді ынталандырады.

«Білім туралы» Заңға сәйкес республикада мемлекеттік білім беру ұйымдары және мемлекеттік емес білім беру ұйымдары әрекет жасауы мүмкін. Мемлекеттік білім грантын алған немесе мемлекеттік білім несиесін алған азамат өзіне кәсіптік білім алғысы келетін жоғары оқу орны мекемесін (меншік нысанына қарамастан) таңдауға хақылы.

Әрбір азамат Конституцияны және Қазақстан Республикасының заңдарын сақтауға, басқа тұлғалардың құқықтары, бостандықтары, ар намысы мен абыройын құрметтеуге міндетті. Әрбір азамат Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздерін құрметтеуге міндетті. Конституция нормаларын және ҚР заңдарын сақтау, сондай-ақ басқа тұлғалардың құқықтары, бостандықтары, ар намысы мен абыройын құрметтеу азаматтардың негізгі Конституциялық міндеттеріне жатады.37

Біздің республиканың әрбір азаматы оның қауіпсіздігі Конституциямен қамтамасыз етілген және кепілдік берілген, сондықтан сенімді өмір сүреді, оқиды, еңбек етеді, құқықтары мен бостандықтарына қысым жасалады деп қорықпай-ақ, еркін жүріп-тұрады. Біздің Конституциямыз бен заңдарымыз адамның шығармашылық және жасампаз жігерін белсенділендіре отырып, оның кәсіпкерлік бастамасын ынталандырады.