Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология

Атау сіз, біз (дер)

Ілік сіздің, біз (дер) дің

Барыс сізге, біз (дер) ге

Табыс сізді, біз (дер) ді Жатыс сізде, біз (дер) де Шығыс сізден, біз (дер) ден Кемектес сізбен, біз (дер) мен

сендер сіздер сендердің сіздердің
ссндерге сіздерге
сендерді сіздерді


сендерде сіздерде сендерден сіздерден сендермен сіздермен

Сілтеу есімдіктеріне бүл, осы сол, анау, мынау. co-nay, осынау, ана, мына, сона, әні, міне деген сөздер жа-тадьі.

Бұл есімдіктер негізінен алғанда, сілтеу, көрсету, нұо кау сияқты ишараттарды білдіріп, қай? қайсы? деген сү-рауларға жауап беретін аттрибутивтік сөздер. Дегенмен, сілтеу есімдіктерінің барлығыныц мағыналары бірдей, бір дәрежеде бола бермейді.

Сөйтіп, жіктеу есімдіктерінің жекеше түрінің септелу жүйесінде түрлі ерекшелік байқалады. Бірақ ол ерекше-лік «қопарылмалылық белгісі» емес, жалпы есімдіктер категориясының көпшілігінде сақталған ерекшелік деп есептеледі.

Жіктеу есімдіктерінің жіктелуіиде де ерекшелік бар. Оларға жіктік жалғаудың барльік, жақтарьіның қосым-шалары қосыла бермейді. Жіктеу есімдіктеріне жалғана-тьін жақ жалғауларын есімдіктерден болған баяндауыш-тың қос-қабаттасып келген плеонастикалық көрінісі деп қарауға боладьі. Өйткені баяндауыштьіқ (жіктік) жал-ғау, жіктеу есімдіктері баяндауыш қызметінде жұмсал-ғанда, бастауыштың жақтық мағынасына қарамастан. баяндауыштың жактық мағынасына қарай жалға-нады. Мысалы, оқушы менмін, тыңдаушы сенсің дегенде, грамматикалық бастауыштар III жақта да, баяндауыштар мен-мін, сен-сің больіп (I, II жақта) ай-тылған. I, II жақ жіктеу есімдіктері ерекше бір жағдай-да болмаса, тәуелденбейді, тек III жақтық есімдік қана тәуелденеді (мьісалы: ол — оным, оныңыз, онысы).

Жіктеу есімдіктері сөйлемде бастауыш та, толықта-уыш та, баяндауыш та, анықтауьіш та болып жұмсала береді. Мысалы: Men жазбаймын өлеңді ермек үшін (Абай). Адам деп мені, салмадың сен хат маған (Абай). Менің атым — Темір (Ә. Әбішев); Темір сенбісің? (Ә. Әбішев) деген сөйлемдердегі мен, сен есімдіктері

Сілтеу есімдіктерінің мағьіна жағынан бір-бірінен ерекше болып келуін мынадай сөйлемдерді салыстыру арқылы аңғаруға болады. Бүл кісіні мен танымаймын. Осы кісіні бір көрген сияқтымын дегендегі бүл, осы де-ген есімдіктер көз алдыңдағы, жақындағы кісіге нұсқа-ғандьіқты білдірсе, ол, сол деген есімдіктер қашығырак-тағы, алысырақтағы кісіге сілтегендікті білдіреді. Солай бола тұрса да, алғашкы екі сөйлемдегі есімдіктердің де (бүл, осы), соңғы екі сөйлемдегі есімдіктердін де (ол, сол) мағыналарьі өзара бірдей емес, бір-бірінен айьір-машыльіғы бар. Мьісалы, осы дегеннін. мағьінасы тым конкретті болса, бүл дегеннін мағынасы онан гөрі жал-пы болады. Сол, ол есімдіктерінің мағыналары да осын-дай.

Сілтеу есімдіктерінің мағыналарын екі тұрғыдан қа-раған жөн. Біріншіден, сілтеу есімдіктерінің мағынала-рын кеңістік аралықты я топографиялық кеңістікті біл-Діру тұрғысынан қарау, екіншіден, олардын: мағынала-рын, уақыт аралығын я хронологиялық мерзімді білдіру тұрғысынан карау қажет.

Топографиялық кеңістікті білдіру тұрғысынан қара-ғанда, жіктеу есімдіктері мьінадай екі түрлі жікке бөлі-Неді: осы, бүл, мына, мынау, осынау, міне есімдіктері ^кақындағы затқа я құбылысқа нұсқау үшін қолданыла-Ды да, ол, сол, ана, анау, сонау, сона, түу есімдіктері, Сәл де болса, алысырақтағы заттар мен құбылыстарға

212 ₂₁₃

кұсқау үшін колданыладьі. Бүл нүсқаулар кенде көзбен көре алатындай заттарға тікелей мегзеу арқылы айты-латын болса, сона, сонау, түу есімдіктерінде көзбен кө-руге болмайтындай, кеңілмеп ғана сезіп ұғыну арқылы ғана сілтеме жасайтындай жағдайда айтыладьі. Ал, M i ­ ne, әне, осы сілтеу есімдіктері нұсқап көрсететін заттар мен құбылыстарға ерскше иазар саларлыктай детерми-

нативтік мәнде қолданьілады.

Сілтеу есімдіктері, хронологпялык тұргыдан караған-да, бірде нұскай айтылатын заттар мен кұбылыстары сөйлеу кезеңінен бұрьін белгілі болып ескертілген, сол аркыльі сөйлеуші мен тыңдаушыға белгілі болған жағ-дайда. яғни анафорикальік мәнде колданылса, бірде өзі-нен кейінгі сөздермен түсіндірілстін, яғнн кенінірек ба-яндалып сыры ашылатын, демек, препаративтік мәнде қолданылады. Сол сиякты, бүл, ол, анау, мынау, осы, сол сілтеу есімдіктері көбінесе алдын ала ескертілген заттар мен құбылыстардьі көзбен көріп турған жағдай-да, яғни дейктика препаративгік мәнде жұмсалады.

Сілтеу есімдіктері «таза» аттрибутивтік күнде тұр-ғанда еш уақытта да септелмейді, көпшеленбейді және тәуелденбейді. Олар заттык. ұғым беріп субстантивтен-генде ғана, септік, тәуелдік және көптік жалғаулардьт кабьілдайды. Бұлардың септелуі жіктеу есімдіктеріне ұксас болады.

Бүл, сол, ол есімдіктеріие көптік жалғау жалғаяған-да, соңғы л дыбысы түсіп калады, мысалы: бұл — бү-лар, сол — солар, ол — олар. Осы үш есімдікке тәуелдік жалғауы жалғанғанда, түбірдегі л дьібысы н больіп ал-масады (бүл — бүным, бүның, бүныңыз, бүнысы т. б.).

Сілтеу есімдіктерінің ішінен анау, мынау, осынау де-ген түрлері тікелей септелмейді, бірақ тәуелденіп барып септеледі. Бұларға көптік жалғауьі да жалғанбайды.

Мына, ана, сона, осына деген сілтеу есімдіктері тіке-лей тәуелденбейді, жіктелмейді, бірақоларға көптік, сеп-тік жалғаулары жалғанады, мысальі: мынаған, мынаны, мыналар, аналар т. б. Әне, міне деген есімдіктер ешқан-дай өзгеріске ұшьірамайды, сөйлемнің басқа мүшелерімен грамматикалық байланыска түспейді, бірак сөйлемде. қыстырма сөз ретінде қолданыладьі. Мысалы: міне, олар да келді; олар да келді, міне т. б.

Сілтеу есімдіктерінің негіздерінен -дай, -дей жұрнағы арқылы мынадай, сондай, осындай, анадай, ондай сияк-ты формалар жасалады.

Сілтеу есімдіктерініи барльіғы мағына жағынан ез-ара бірдей болмайтындықтан, олардьің сөйлемде атқара-тьін қызметтерінде ішінара айьірмашылықтары мен ерек-ціеліктері болады. Міне, әнс, сонау, осынау, түу есімдікте-рі ешқашан да бастауыш, толықтауьіш болып қызмет аткармайтыны снякты, бүл, ол сөздері баяндауьіш бол-майды да, міне, әне есімдіктері анықтауыш болып кыз-мет етпейді. Мысалы: Қазір бүл сондай орасан кушті (Ғ. Мүсірепов); Күнім — осы, балапанын қанатының астына тыққан кэрі тауыңтай отырғаным — мынау (М. Әуезов). Ол қыз бәрібір сізге жоқ (С. Көбеев).

жүктеу/скачать 2.43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: