Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- -ғалы (-гелі...)
- -ғанша (-генше...)
- -қандай, -ардай, -қандық--тан, -атындай, -арлықтай
| Келер шақ көсемше. Бұл форма -а (-е, -й), -ғалы (-гелі), -ғанша (-генше...) жүрнақтары арқылы жасала-ды. Бірақ осы үш косымша да көсемшенің өткен шақ (-ғалы; -ғанша) және осы шақ (-а) түрлерін жасауға катысатындықтан, оларды ауыспалы келер шақ деп атауға әбден болады. Ал бұл жұрнақтардың ауыспалы келер шақ мәнін жасаудағы кызметі (теменде) тек баян-дауышпен байланысты қаралады:
а) -а (-е, -й) жүрнағы арқылы жасалған кесемше кө-бінссе алдағы уақытта жүзеге аспақшы амал-әрекетті білдіреді. Бірак сол келер шак үғымы нақты емес, жал-пы ғана аталады, өйткені оны нактыландырү кажет бол-са, әдетте, мезгіл мәнді сөздер (көбінесе үстеулер) кон-гекске енгізіліп отырады. Сондықтан бұл форманың келер шақтык мәнді білдіруі де көбіғіесе контекске бай-ланысты болады. Мысалы: Біз алдағы каникулда да егін, жинауға барамыз, сөГітіп, әлеуметтік іске болыса-ныз. о) -ғалы (-гелі...) жұрнағы етістік негізіне жалғанып, контекске қарай, келер шақ мәнін де білдіреді және сол келер шақтык мән баяндауыш арқылы аталатын (тын-ған) амалдан кейін жүзеге асырылмақшы ниетті білді-ретіндіктен, әдетте, сөйлемде мақсат пысықтауыш бо-лады Мысалы: Мен сізді әдейі көргелі, сізбен танысқа-лы Ждне ақылдасқалы келдім. б) -ғанша (-генше...) жүрнағы да етістік негізіне жал-ғанып, контекске қарай, оған келер шак мәнін жамайды. Бұл форма күрмалас сейлемнің тек бағыныңқысынып баяндауышы болады да, басыңқы сейлемде аталатын не-гізгі амалдан кейінгі (тындырылмакшы) іс-әрекетті біл-Діреді, демек, бүл форма арқылы белгілі шекке дейін жү-зеге асырылмақшы амал аталады және, әдетге, одан бү! Рын басқа бір амал жүзеге асады. Мысалы: Хош сау бол, ей ағалар, біз келгениіе; Таз таранғанша, той тарқайды, Уәдеңе берік бол, енді айналып көргенше т .6. ^ Тілімізде Етістік негізіне -майынша (-мейінше, -ба- йынша, -бейінше, -пайынша, -пейінше) жүрнағы қосылу арқылы көсемшенің ерекше бір түрі жасалады. Бүл жүр- 308 309 нақтынтарихы (этимологиясы) да, мағынасы мен қызме-ті де әлі тексерілмегендіктен, грамматикалық формалар-дың тізімінен тыс калып келді. Бұл жұрнак -ма+йын-ь ша элементтерінен кұралды ма, болмаса, басқа элемент-терден бірікті ме,— ол сыры мәлімсіз, бірақ әрі кече, әрі құранды форма екені күмәнсыз (мүмкін, -ғанша форма-сының болымсыз түрі болуға ықтимал). Осы жұрнак ар-қылы: алмайынша, бермейінше, жазбайынша, төзбейініие; айтпайынша, бітпейіниіе... тәрізді көсемшелер тіпті көп жасалады да, жиі қолданылады. Мысалы: ойламайынша, сөз сөйлеме; ойлап алмайынша, ләм деме. Ойды жүзе-ге асырмайынша, тынбайық; хабар жетпейініие, қоз-ғалма т. б. Сондай-ак, айтпастан, бітпестен дегендсрдегі -пастан (-пестен...) формасын көсемшеге телу жайында пікір туып жүр. Егер бұл форманы көсемшеге телу керек болса, -айтқандай, біткендей; айтардай, бітердей; айтқан-дықтан, біткендіктен; айтатындай, бітетіндей; айтарлық-тай, бітерліктей дегендердегі: -қандай, -ардай, -қандық--тан, -атындай, -арлықтай формаларын да көсемшелерге телу кажет болады. Ендеше, бүл формаларды арнайы тексермейінше, осы категорняға жатқыза қою орынсыз сияқты. жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|