Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
| ШАҚ КАТЕГОРИЯСЫ
§ 97. ШАҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ Етістік амал-әрекет ұғымдарыньщ атаулары я сол үғымдарды білдіретін сөздер болатындықтан, оған тәя сөздер, қашанда болсын, белгілі дәрежеде мезгіл үғым-дарымен байланысты болады. Өйткені амал, әрекет, КИ; мыл, қозғалыс... атаулынын кай-қайсысы болсын үнеМІ белгілі бір мезгілде жүзеге асырылады. Мезгіл ұғыадывл байланыстырмай етістікті жеке сөз табы деп тануға да, аныктауға да болмайды. Солай болса, шак категориясы ■етістікті ©зге сөз таптарынан әрі ерекшелендіретін, әрі ажырататын ен, негізгі грамматикалық категория делі-ніп есептеледі. Т^азіргі қазақ тіліндегі шақ категориясы, басқа да категориялар сиякты, бірте-бірте дамып, мазмұны жа-ғынан да, формалары жағынан да үнемі жетіле отырып калыптасқан, өзіне лайық орныққан жүйесі бар аса бан грамматикалық категория. Әдетте, шақтын мазмұны, соған лайық, формалары мен кызметтері адамнын сөіі-деп я сөйлесіп отырған кезіне байланыстырыла айқын-далады. Өйткені амал я әрекет, қимыл я қозғалыс тә-різді процестердін қай-кайсысы болсын не сөйлесіп отырған уақытқа дейін істеліп тынған, не сол сөйлесіп отырған уақытта істеліп жатқан (әлі тынбаған), не сөй-лесіп отырған уақыттан кейін істелінбекші амалдар есе-бінде кабылданады (оқыдым; оқып отырмын, оқьімақ-шымын). Бірак, шақтарды бір-бірінен ажыратуда қиыншылық-тар барі Ол қиыншылықтар, бір жағынан, шақ мазмү-нынын бір-бірімен ұштастығымен, соған орай, шақ фор-маларынын бір-бірінен жіктері ашылмағандығымен бай-•яанысты болса, екінші жағынан, шақ категориясы мен рай категориясынын бір-бірінен мазмұн шегі де, форма шегі де ажыратылмағандьгғымен байланысты. Ал шақ пен рай категорияларынын бір-бірінен ажы-ратылмауын көбінесе логикалык. категория мен грамма-тикалық категориянын. миластырылып жүргені себебі-нен деп қарауға болады. Осындай негізгі мәселелердін ғылыми жағынан тиянақталмай, шешілмей келу салда-рынан шақтардың да, олардың формаларынын да шек-терін ашу, оларды таптастыру мәселелеріне үлкен Қиыншылық туып жүр. Мысалы: «мен айтамын, ол тың-дайды» дегендегі етістік формалары (айт-а-мын, тыңдсі-й-ды) қай шакқа тән, олардьщ мазмүны қандай екенін Дәл осы контекске қарап анықтау мүмкін емес. Сондай-ақ, барар еді; баратын еді; бармақ еді; барған еді; ба-Рйіиақ еді; барып еді; барар ма еді; сүрініп кеткен еді; Ыъіғылып кала жаздап еді; жығылып қала жаздап ба-Рып қалған екен; айтқысы келіп отыр екен... сияқты Формалардың бәрі де не бедгілі бір шакқа, не бірнеше Щақка қатысты екені күмәнсыз. Бірақ солай бола тұрса олардың қансысын қай шаққа жатқызуда айтарлық- 322 323 тай қиындықтар бар. Дегенмен, етістіктің сөйлемде баяндауыш болып қызмет аткаратын формаларының ең негізгі касиеті шақ ұғымын білдіру болса, бұл форма-лар да тілдегі замандар бойы дамып қалыптаскан шақ категориясынын жүйесінен өздеріне т і і і с т і орындарың алуға лайық. Ал қазақ тілінің шак категориясынын жүкесі де, өз-ге тілдердегі сиякты, өткен шак, осы шақ және келер шак дея аталатын үш саладан күралады. жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|