Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- § 101. ҮСТЕУЛЕРДІҢ СӨЙЛЕМДЕГІ ҚЫЗМЕТІ
| Себеп-салдар үстеулері амалдың себебін я салда-рын (нәтижесін) білдіреді. Оларға мынадай үстеулер жатады: жоңңа, босқа, қур босқа, бекерге, амалсыздан, лажсыздан, шарасыздан. Бұлардан басқа кесемшелер-дің кайталануы арқылы жасалатын сөйлей-сөйлей, көре~ көре, оқи-оқи т. б. үстеулер көбінесе осы топка жатадй'
Топтау (я саралау) үстеулері амалдың және баскз 342
карым-қатынастын бірігу арқылы істелгенін немесе, ке-рісінше, жекеленіп істелетіндігі» білдіреді. Бұл үстеулер неіиеден? ңаншадан? неиіеуден? қалай-қалай? сияқтан-ған сүрауларға жауап береді. Мысалы: екеулеп, үшеу-леп, он-ондап, бір-бірлеп, он-оннан, қырың-елуден, аз-аздан, көп-көптен, топ-тобымен, рет-ретімен, тең-теңімен, алды-алдына, бас-басына, үйді-үйіне т. б .
Сейтіп, үстеулердің ішіндегі сан жағынан ен кебі сын я бейне үстеулері, онан кейінгісі мезгіл, мөлшер, мекен, күшейту үстеулері. Ал өзге топтармен салыстыр-ғанда мақсат үстеулері мен себеп-салдар үстеулері ана-ғурлым аз. § 101. ҮСТЕУЛЕРДІҢ СӨЙЛЕМДЕГІ ҚЫЗМЕТІ Үстеулер де сөйлемдегі өзге сөздермен белгілі қа-рым-катынасқа түсіп, қызмет атқарады. Олардың езде-ріне тән тиісті синтаксистік қызметтерін тану үшін, бі-ріншіден, үстеулердің сөйлемде қандай мүше болатын-дығын, екіншіден, үстеулердің қандай сез таптарымен тіркесетінін, үшіншіден, үстеулердің сөйлемдегі орнын білу қажет. Үстеулер негізінен алғанда сөйлемде әр түрлі пы-^сықтауыш мүше болып кызмет атқарады. Мысалы: Ерте ояндым, ойландым, жете алмадым (А бай); Әлібек амал-сыздан тоқтады (Ғ. Мұстафин) деген сөйлемдердегі ey re, амалсыздан үстеулері етістіктен болған баяндауыш-тарды пысықтап тұр. Үстеулер, осы жоғарыдағы сияқты, етістіктен болған басқа мүшелерді де пысықтайды. Мысалы: оның еміс-еміс білетіндері — қызыл балыңтар ғана (Ғ. Сланов) деген сөйлемдегі еміс-еміс үстеуі білетіндері деген етіс-тік формасынан болған бастауышты пысықтап тұр. Үстеулер есімнен болған баяндауышты да пысық-тайды, мысалы: Бозбаламын мен де енді (Ж амбыл); Бү-гінгі колхозиіьілар шетінен сауатты (Ғ. Мұстафин) де-ген сөйлемдерде енді үстёуі бозбаламын деген баянда-уьішты, шетінен үстеуі сауатты деген баяндауышты пы-сықтап тұр. Кейбір үстеулер, өздерінің семантикалық мағынасына Карай, әдеттен тыс, сын есімді де, үстеудін, өзін де, зат ес‘мді де айқындайды. Мысалы: Мен бүгін сонша иіар-^адым (Ғ. Мұстафин); Ол сонша өрескел сөз айтты (г. Мұстафин); Сонша алтынды қайдан алдың? (С. Мұ- 343
қанов) деген сөйлемдерде сонша деген үстеу бірінші сөйлемде етістікті (шаршадым) айқындаса, екінші сей-лемде сын есімді (өрескел), үшінші сөйлемле зат есімді (алтынды) айқындап тұр. Қейбір үстеулер жіктеліп, баяндауыш та болады. Мысалы: Мен мундамын (Ғ. Мұстафин); Мен сенімен біргемін (Ғ. Сланов). Үстеулер үстеулік касиеттен бел-гілі тексте ғана уакытша айрылып, я бастауыш, я то-лықтауыш бола алады (мысалы: Бугін — халық мейра-мы («С. Қ.»). Бугінді — ертең жеңеді (Ғ. Сланов). Сөйлемде үстеулер қашан да болсын (еленді сез-деч баскада) өздерінін пысыктайтын я айқындайтын сездерінен бүрын тұрады. Бірак үстеулердін ішінен орын талғамайтыны — мезгіл үстеулер. Егер олар баяндауыш-тан баска мүшелердің біреуін пысықтаса, тікелеп сол пысықтайтын мүшенің алдынан (бұрын) түрады. Ал баяндауышты пысықтаса, онан (баяндауыштан) алшақ та тұра береді. Үстеулердің басқа топтары өздерінін пысыктайтын (айқындайтын) мүшелерінің тікелей қасында тұрады. Егер бірнеше үстеу коса-кабаттаса қолданылса, ен әуел-гі орында — мезгіл үстеуі, одан кейін — мекен үстеуі, одан кейін — максат, себеп, сын үстеулері тұрады. X т a р а у жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|