§ 103. ЕЛІКТЕУ СӨЗДЕРДІҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ

344 ₃₄₅

ген сөз карғанын. дыбыстау мүшесінен (каркылдауы-нан) шықкан дыбыстын. атын білдіреді. Демек, бұл екі сездің екеуіне де жансыз және жанды заттардан шық-кан дыбыстар негіз болған. Бірақ бұл дыбыстардың қай-сысы болса да, әрине, сол дыбыстардың дауыстарын дәлме-дәл етіп айтуға тырысудан туған әрі дыбыстық бейне, әрі сол бейненің атауы ретінде қалыптасқан ды-быстар Заттың кұрылымдық бөлшектерінің ерекшелік-теріне карай, жерге түскендегі дыбысы я дүңк, я тыңқ,

0. 
   діңк, я тоқ, я тық... етіп естілуін тілмен дәлме-дәл айтып жеткізу қиын-ак. Дегенмен, осы дыбыстар дыбыс-тық бейне ретінде де, сол бейнелердің атаулары ретін-де де калыптасқандықтан, оларды біз сөздер есебінде кабылдаймыз. Оның бер жағында, бұл дыбыстар, қай-сысы болса да, ж алан дыбыстар емес, күрделі Yibi6bic-тар. Ал осы күрделі дыбыстар белгілі-белгілі табиғат дыбыстарының таңбалары есебінде қабылданып, тиісті сөздерге айналған. Оған көркем әдебиеттен кейбір мы-салдар келтірейік.
   

23. 
    әл сол кезде түп қарағаннан аса бере, алдына жас ңызыл қозы топ ете түсті (М. Әуезов); Қасқыр тыпыр-лсіп жатқан қозыны көре сала, ырр етіп барып бас сал-ды (бұ да). Қозы екі қомағай ауыздың кереісінде қан-жоса болып дар-дар айрылды. Сырт-сырт етіп жас сүйек сынды. Қапаіи-қүпаш цорң-қорң етіп қомағай ңанды ауыздар асайды (бү да). Осы сөйлемдердегі топ, ырр, дар-дар, сырт-сырт, қорқ-қорқ сөздері де тиісті ды-быстарды есітуден пайда болған түсініктерді білдіреді. Сондықтан бүлар да, әрине, еліктеуіш сөздерге жа-тады.
    

Осындағы дар-дар, сырт-сырт, қорқ-қорқ деген елік-теуіш сөздер бастапқы түбірлердің екі рет кайталауы-нан жасалған. Егер сол сейлемдердің құрамдарына да, құрылыстарына да ешқандай езгеріс енгізбей, тек осы еліктеуіш сөздерді қосарланған түрде емес, жалаң түрде ғана колдансақ (мысалы, сырт етіп жас сүйек сынды), өзге сөздер сияқты, еліктеуіш сөздердің не ж алаң түрі мен қосарланған түрі болатыны, олардың мағыналарын-да тиісті айырмашылық барлығы аңғарылады. Демек, еліктеуіш сездің жалаң түрі амал-әрекеттің бір ғана рет жасалатыкын білдірсе, қайталанған түрі сол амал-әре-кеттін үсті-үстіне әденеше рет қайталанып жасалатыньін білдіреді. Мысалы: дар айрылды және дар-дар айры.л-ды; сырт етіп және сырт-сырт етіп; қорқ етіп және қорҚ'

қорқ етіп дегендерді мағына жағынан салыстыруға бо-болады.
Еліктеуіш сөздердің қайталанған түрінің екінші сы-ңарындағы ашық дауысты дыбыс қысаң дауысты еріндік дыбысқа айналып өзгерсе, ол сөздің тұлғасында туған осы өзгеріске байланысты мағынасында да сәл езгеріс туады Мысалы: Біреу есікті тарс-тарс үрды және біреу есікті тарс-түрс урды деген сөйлемдердің құрылысы мен кұрамдарында айырмашылык болмаса да, мағынала-рында (сәл болса да) айырмашылық бар; тарс-тарс үр-ды дегенде, адам есікті әрі қатты, әрі бірнеше рет ұрға-пымен, бірқалыпты ұрғаны аңғарылады, ал тарс-тұрс үрды дегеннен есіктің қатты ұрылуы бірқалыпты емес, бірде қатты, бірде онан да каттырақ, я солғын болып алмасып отырғанбі аңғарылады. Бірақ бұл екі форманың кызметінде тарс-тарс (сарт-сарт) дегенде де, тарс-тұрс (сарт-сұрт) дегенде де ешқандай езгешелік болмайды. Олар біреуінін орнына біреу тұра алады. Морфология-лық жағынан да бұл үш форма (тарс, тарс-тарс, тарс-тұрс) өзгермейтін сездер ретінде қала береді.

Басқа сездер сияқты, мағына жағынан бір-біріне жа-кын, синонимдес, екі түрлі еліктеуіш сөз қосарлана бе-реді, мысалы: сатыр-күтір, салдыр-күлдір, бурқ-сарқ ■т. б. Бүл ерекшелік те — еліктеуіш сөздердің қосарла-нуьіна тән калыпты, занды құбылыс. Әдетте, су бурқ-бурң қайнап жатыр деп те, су сарқ-сарқ қайнап жатыр деп те айтыла береді. Бұл сөйлемдердің де құрылыста-ры мен құрамдарында ешқандай айырмашылық жоқ, ара-сында азды-көпті мағыналық айырмашылық бар- бурқ-бурқ қаинауға қарағанда, сарқ-сарқ қайнау әлдеқайда күшті. Солай болса, сол екі дыбысты (сөзді) есіт-кеннен кейінгі алынатын әсерде бірдей емес. Ендеше, бұл екеуінің мағыналары да бір-бірін^ қарайлас та, жа-Кын да. Егер бұл екі сөздің бір-бір гйінарларын беліп алып, оларды қосарлап: Су бурқ-сарқ қайнап жатыр де-сек, оған бурқ және сарқ деген екі сөздің Де беретін мағынасы бірдей кіреді, демек, су я бірыңғай бұрқыл-Дап та; я бірыңғай сарқылдап та қайнамай, жоғарыда-ғьі айтқан тәрізді (тарс-тұрс сияқты), бірде (я бір же-Рі) бұрқылдап, бірде (я бір жері) саркылдап қайнаудың Дыбыстық та, бейнелік те керінісі білінеді. Салдыр-күл-дір, сатыр-күтір сияқтанған сөздердің де қүрылыстары 'Мен мағыналарынан осыны байқауға болады.

Еліктеуіш сөздердің түбіріндегі дауысты дыбыстың

346 ₃₄₇

не ашық, не кысац болуы да сол сөздің мағынасына әсер етеді. Мысалы, есік сарт етіп жабылды және есік сырг етіп жабылды деген сөйлемдерде құрылыс жағынан ещ- , қандай айырма жоқ бола турса да, мағына жағынан бір-бірінен, сәл де болса, ерекшеленіп тұр. Ол ерекше-лік: сарт және сырт деген сөздердің дауысты дыбыста-рына ғана байланысты, демек, сарт етіп жабылғаннан есіктің қатты жабылғаны, яғни құлаққа естілетін ды-быстыц катты шықканы, ал сырт етіп жабылғаннан есік-тің дыбысы ақырын шыққаны аңғарылады? Ал есіктің қатты я ақырын жабылғандығын (соған сәйкес дыбы-сын да ажыратып дифференциялау) білдіріп тұрған нәрселер түбірлердің дауысты дыбыстарының я ашық,

0. 
   қысаң болуына ғана байланысты. Екінші сөзбен айт-қанда, еліктеу сөздін, түбіріндегі дауысты дыбыс ашық болса, күлаққа келетін табиғат дыбысы да қатты естіледі — қысаң болса,— ақырын естіледі. Осыған сәй-кес сол сөздін. мағынасы да ажырайды (дифференцияла-нады). Ондай сөздердің мағыналарындағы айырмашы-лықты білу үшін, қосымша, мысалы, тарс және тырс, іиақ-іиақ және шық-іиық, шаңқ-шаңқ және иіыңқ-іиыңц, қарш-қаріи және ңырш-қырш, борт-борт және бьірт-бырт деген сөздерді салыстыруға болады.
   

Еліктеуіш сөздердің түбіріндегі дауысты flbi6bicTap-J дың я жуан, я жіңішке болуы да сездің мағынасына әсер етеді. Мысалы: шыңқ-шыңқ етеді, шіңк-шіңк етеді дегендердін. мағыналарында айырмашылык бар. Шіңк-шіңк дегендегі дауысты дыбыстың жіңішке болуынан еліктеуіш сездің мағынасы сәл өзгешерек болып түр, демек, одан дыбыс әлсіз болатыны, соған сәйкес, лаж-сыздықтан ащы келетіні аңғарылады. «Тоіыз тоңқылдақ және бір шіңкілдек» деген ертегіде зорлықшыл, кара күш иесі тоғыз жігіттің тоңқылдақ делініп аталуы, күші аз, әлсіз, бірақ тәсілшіл бір жігіттің шіңкілдек делініп аталуы кездейсоқ нәрсе емес. Мүндағы тоңқылдақ де-ген зат есім бастапқы тоңқ деген еліктеуіш сезден, іиіҢ-кілдек деген зат есім бастапқы шіңк деген еліктеуіш сөзден шыққан. Солай болса, еліктеуіш сөздерден жүр-нақ арқылы жасалған туынды сөздердің де семантика-лық мағыналары, жоғарыда айтқандай, олардың түбір' леріндегі дауысты дыбыстарға байланысты болады.

Ауызекі тілде адамның көніл күйіне, эмоциялык. жа" йына байланысты еліктеуіш сөздердің кейбір д ы б ы с т а - рының айтылуында ерекшеліктер болады. Ашық дауйс'

ты еліктеуіш сөздердің дауысты дыбыстары созылып айтылады, мысалы: сарт ете түсті дегенді саарт ете түс-ті деп, тарс ете түсті дегенді таарс ете түсті деп түбірдегі

0. 
   дыбысын созып, ал қысаң болса, соңғы дауыссыз ды-быс созылып айтылады, мысалы: тыз ете түсті, тырс ете түсті, шыж ете түсті, іиыр ете түсті, иіың ете түсті де-ген сияқтыларды ауыз сөзде соңғы, з, с, ж, р, ң дыбыс-тарын созып, мысалы, тызз, тырсс, шыжж, іиырр, іиыңң деп айтуға болады.
   

Еліктеуіш сездер ауызекі тілде, ауыз әдебиетінде, көр-кем әдебиетте өте жиі қолданылады, мысалы: Социалис-тік индустрияның дөңгелегі зыр жүгірді (М ұстафин); Күн көрістің ескі тәсілдері, ескі салт-сана, әдет-ғүрып іиірік шүберектей дыр-дыр жыртылып жатты (бү да); Колхоздың қара сабалары күмп-күмп пісілді (бү да); Кешікпей тағы да мылтық даусы гүрс-гүрс шықты (Ғ. Сланов); Боз, күрең, жирен, ала, шүбар, Өтеді ауыз-дығын ңарш-ңарш шайнап (Ж амбыл).

Сейтіп, еліктеуіш сөздер дегеніміз —езіне тән лексика-семантикалық мағынасы, морфологиялық тұлға-тұрпаты (формалық структурасы) бар, дара түр-леріне де, қосарланған түрлеріке де кептік, тэуелдік, септік, жіктік жалғаулары тікелей жалғанбайтын (түр-йенбейтін), сөйлемде әрқашан сын-қимыл пысықтауыш болатык және бастапқы түбірлерінен жұркақтар арқыльг туыкды есімдер және етістіктер жасалатын сөздер.

жүктеу/скачать 2.43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: