Ахмет Байтұрсынұлы. Тіл – құрал

71 
 
Есімдік 
 
Есімдік дегеніміз есімдердің яғни, зат есімнің, сын есімнің, сан 
есімнің орнына жүретін сөздер. Мәселен, мұғалім дегеннің орнына «мен» 
деймін, саған сөйлегенде атыңды атаудың орнына «Мен», «сен», «ол» 
деген сөздер зат есімнің орнына жүрген себептен есімдік болады. 
Есімдік қазақ тілінде бес тарау болады: 1) Жіктеу есімдігі. 2) Сілтеу 
есімдігі. 3) Сұрау есімдігі. 4) Жалпылау есімдігі. 5) Танықтық есімдігі. 
Жіктеу есімдігі 
 
Жіктеу есімдігі дегеніміз сөйлеген кезде сөйлеушінің, тыңдаушының 
һәм бөгдедегілердің жігін ашатын сөздер. Сондықтан жіктеу есімдігі үш 
жақты болады: 1) Сөйлеуші үшін «мен» дейді, бұл бірінші жақ.
2) Тыңдаушыға сөйлеуші «сен» дейді, бұл екінші жақ. 3) Сөйлеуші өзі мен 
тыңдаушыдан басқаны «ол» дейді, бұл үшінші жақ. 
Сыпайылап сөйлегенде сөйлеуші өзін «мен» деудің орнына «біз» 
дейді, тыңдаушыға сен деудің орнына «сіз» дейді, бөгде кісіні «ол» деудің 
орнына «о кісі» (ол кісі) дейді. Сондықтан «біз» бірінші жақ болады, «сіз» 
екінші жақ болады, «о кісі» үшінші жақ болады. 
Жіктеу есімдігінің жалғыз ғана жалғаулары емес, өзі де азырақ 
өзгеріңкірейді. Мәселен: 
«Мен» деген сөз 
Жекеше 
Көпше 
Атау 
Кім? Мен 
Біз 
Ілік жалғау 
Кімнің? Менің (меннің орнына) Біздің 
Барыс жалғау 
Кімге? Маған (менге орнына) 
Бізге 
Табыс жалғау 
Кімді? Мені (менді орнына) 
Бізді 
Жатыс жалғау 
Кімде? Менде 
Бізде 
Шығыс жалғау 
Кімнен? Менен (меннен орнына) 
Бізден 
«Сен» деген сөз 
Жекеше 
Көпше 
Атау 
Кім? Сен
Кімдер? Сендер 
Ілік жалғау 
Кімнің? Сенің
(сеннің орнына) 
Кімдердің? 
Сендердің 
Барыс жалғау 
Кімге? Саған
(сенге орнына) 
Кімдерге? Сендерге 
Табыс жалғау 
Кімді? Сені
(Сенді орнына) 
Кімдерді? Сендерді 

72 
Жатыс жалғау 
Кімде? Сенде 
Кімдерде? Сендерде 
Шығыс жалғау 
Кімнен? Сенен
(сеннен орнына) 
Кімдерден? 
Сендерден 
«Ол» деген сөз 
Жекеше 
Көпше 
Атау 
Кім? Ол 
Кімдер? Олар 
Ілік жалғау 
Кімнің? Оның
(олдың орнына) 
Кімдердің? Олардың
Барыс жалғау 
Кімге? Оған
(олға орнына) 
Кімдерге? Оларға 
Табыс жалғау 
Кімді? Оны
(Олды орнына) 
Кімдерді? Оларды 
Жатыс жалғау 
Кімде? Онда 
(олда орнына) 
Кімдерде? Оларда 
Шығыс жалғау 
Кімнен? Одан
(олден орнына) 
Кімдерден? Олардан
Жіктеу есімдігінің сыпайы түрі есімдіктерше жалғауланады. 
Мәселен, «біз», «сіз», «о кісі» деген сөздер. 
Жекеше: Атау 
Жетеуіміз 
Жетеуіңіз 
Жетеуі 
Ілік жалғау 
Жетеуіміздің 
Жетеуіңіздің 
Жетеуінің 
Барыс жалғау 
Жетеуімізге 
Жетеуіңізге 
Жетеуіне 
Табыс жалғау 
Жетеуімізді 
Жетеуіңізді 
Жетеуін 
Жатыс жалғау 
Жетеуімізде 
Жетеуіңізде 
Жетеуінде 
Шығыс жалғау 
Жетеуімізден 
Жетеуіңізден 
Жетеуінен 
Көпше: Атау 
Жетеулеріміз 
Жетеулеріңіз 
Жетеулері 
Ілік жалғау 
Жетеулеріміздің Жетеулеріңіздің Жетеулерінің 
Барыс жалғау 
Жетеулерімізге Жетеулеріңізге 
Жетеулеріне 
Табыс жалғау 
Жетеулерімізді 
Жетеулеріңізді 
Жетеулерін 
Жатыс жалғау 
Жетеулерімізде Жетеулеріңізде 
Жетеулерінде 
Шығыс жалғау 
Жетеулерімізден Жетеулеріңізден Жетеулерінен 
Жекеше: Атау Кім? 
Біз 
Сіз 
О кісі 
Ілік жалғау 
Кімнің? 
Біздің 
Сіздің 
О кісінің 
Барыс жалғау Кімге?
Бізге 
Сізге 
О кісіге 
Табыс жалғау Кімді? 
Бізді 
Сізді 
О кісіні 
Жатыс жалғау Кімде?
Бізде 
Сізде 
О кісіде 

73 
Шығыс 
жалғау 
Кімнен? 
Бізден 
Сізден 
О кісіден 
Көпше: Атау 
Кімдер? 
Біздер 
Сіздер 
О кісілер 
Ілік жалғау 
Кімдердің? Біздердің 
Сіздердің 
О кісілердің 
Барыс жалғау Кімдерге? Біздерге 
Сіздерге 
О кісілерге 
Табыс жалғау Кімдерді? Біздерді 
Сіздерді 
О кісілерді 
Жатыс жалғау Кімдерде? Біздерде 
Сіздерде 
О кісілерде 
Шығыс 
жалғау 
Кімдерден? Біздерден 
Сіздерден 
О кісілерден 
Сілтеу есімдігі 
 
Сілтеу есімдігі дегеніміз – ол нәрсені көрсеткенде айтылатын сөздер. 
Мәселен, жақын нәрсені көрсеткенде: осы, бұл, мынау, сол, анау деген 
сөздер сілтеу есімдігі болады.
Сілтеу есімдігінің де жалғыз жалғаулары ғана өзгеріліп қана 
қоймайды, өздері де өзгеріңкірейді. Мысалмен көрсетейік:
1) «Осы» деген сөз 
Жекеше 
Көпше 
Атау 
Қайсы? Осы
Осылар 
Ілік жалғау 
Қайсының? Осының 
Осылардың 
Барыс жалғау 
Қайсыға? Осыған (осыға орнына) 
Осыларға 
Табыс жалғау 
Қайсыны? Осыны 
Осыларды 
Жатыс жалғау 
Қайсыда? Осында (осыда орнына) 
Осыларда 
Шығыс жалғау 
Қайсыдан? 
Осынан 
(осыдан 
орнына) 
Осылардан 
2) «Бұл» деген сөз 
Жекеше 
Көпше 
Атау 
Қайсы? Бұл 
Бұлар 
Ілік жалғау 
Қайсының?
Бұның (бұлдың орнына) 
Бұлардың 
Барыс жалғау 
Қайсыған? Бұған (бұлға орнына) 
Бұларға 
Табыс жалғау 
Қайсыны? Бұны (бұлды орнына) 
Бұларды 
Жатыс жалғау 
Қайсыда? Мұнда (бұлда орнына) 
Бұларда 
Шығыс жалғау 
Қайсыдан? бұнан 
Бұлардан 
Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша «сол» деген сөзді жалғаулату. 
3) «Мынау» деген сөз Жекеше 
Көпше 
Атау 
Қайсы? Мынау
Мыналар 

74 
Ілік жалғау 
Қайсының? Мынаның 
Мыналардың 
Барыс жалғау 
Қайсыған? Мынаған 
(мынаға орнына) 
Мыналарға 
Табыс жалғау 
Қайсыны? Мынаны 
Мыналарды 
Жатыс жалғау 
Қайсыда? Мынада 
Мыналарды 
Шығыс жалғау 
Қайсыдан? Мынадан 
Мыналардан 
Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша «ана» деген сөзді жалғаулату. 
 
Сұрау есімдігі 
Сұрау есімдігі дегеніміз – біреуден бір нәрсе туралы сұрағанда 
айтылатын сөздер. Адам туралы сұрасақ, «кім?» дейміз, басқа заттар 
туралы сұрасақ «не?» дейміз. Қай нәрсе екендігін сұрасақ «қайсы» дейміз. 
Нәрсенің сыны тақырыпты сұрасақ, «қандай?» дейміз. Нәрсенің дәл санын 
сұрасақ, «нешеу?», «неше?» дейміз. Нәрсенің дәл саны емес, шамасын 
сұрағанда «қанша» дейміз. Нәрсенің қатарда қайсы екендігін сұрасақ 
«нешінші?» дейміз. Мезгіл туралы сұрасақ, «қашан?» дейміз. Кім? не? 
Қайсы? Қандай? Нешеу? Неше? Қанша? Нешінші? Қашан? деген сөздер 
сұрау есімдігі болады. Сұрау есімдіктерінің бірсыпырасы есімдерше, 
бірсыпыралары есімдікше өзгереді, бірсыпыралары бұлардың бәрінде де 
басқаша өзгереді. Мысалмен көрсетейік: 
Кім? Не? деген сөз 
Жекеше 
Көпше 
Атау 
Кім? Не?
Кімдер? Нелер? 
Ілік жалғау 
Кімнің? Ненің? 
Кімдердің? Нелердің? 
Барыс жалғау 
Кімге? Неге? 
Кімдерге? Нелерге? 
Табыс жалғау 
Кімді? Нені? 
Кімдерді? Нелерді? 
Жатыс жалғау 
Кімде? Неде? 
Кімдерде? Нелерде?
Шығыс жалғау 
Кімнен? Неден? 
Кімдерден? Нелерден? 
Нешеу?Нешінші? 
деген сөз 
Жекеше 
Көпше 
Атау 
Нешеу? Нешінші? 
Нешеулер? 
Нешіншілер? 
Ілік жалғау 
Нешеудің? 
Нешіншінің? 
Нешеулердің? 
Нешіншілердің? 
Барыс жалғау 
Нешеуге? 
Нешіншіге? 
Нешеулер? 
Нешіншілерге? 
Табыс жалғау 
Нешеуді? 
Нешеулерді? 

75 
Нешіншіні? 
Нешіншілерді? 
Жатыс жалғау 
Нешеуде? 
Нешіншіде? 
Нешелерде? 
Нешіншілерде? 
Шығыс жалғау 
Нешеуден? 
Нешіншіден? 
Нешеулерден? 
Нешіншілерден? 
Қайсы? Қандай? деген 
сөз 
Жекеше 
Көпше 
Атау 
Қайсы? Қандай? 
Қайсылар? Қандайлар? 
Ілік жалғау 
Қайсының? 
Қандайдың? 
Қайсылардың?
Қандайлардың? 
Барыс жалғау 
Қайсыған? 
Қандайға? 
Қайсыларға? 
Қандайларға? 
Табыс жалғау 
Қайсыны? 
Қандайды? 
Қайсыларды? 
Қандайларды? 
Жатыс жалғау 
Қайсыда? 
Қандайда? 
Қайсыларда? 
Қандайларда? 
Шығыс жалғау 
Қайсыдан? 
Қандайдан? 
Қайсылардын?
Қандайлардан? 
Кім? Не? деген сөз 
Жекеше 
Көпше 
Атау 
Кім? Не?
Кімдер? Нелер? 
Ілік жалғау 
Кімнің? Ненің? 
Кімдердің? Нелердің? 
Барыс жалғау 
Кімге? Неге? 
Кімдерге? Нелерге? 
Табыс жалғау 
Кімді? Нені? 
Кімдерді? Нелерді? 
Жатыс жалғау 
Кімде? Неде? 
Кімдерде? Нелерде?
Шығыс жалғау 
Кімнен? Неден? 
Кімдерден? Нелерден? 
Қанша? Қашан? деген 
сөз 
Жекеше 
Көпше 
Атау 
Қанша? Қашан? 
Жоқ 
Ілік жалғау 
Қаншаның? 
– 
Барыс жалғау 
Қаншаға? Қашанға? – 
Табыс жалғау 
Қаншаны? 
– 
Жатыс жалғау 
Қаншада? 
– 
Шығыс жалғау 
Қаншадан? 
Қашаннан? 
– 
Сұрау есімдіктерінің «қашан?» дегеннен басқалары тәуелді 
қалыппен де айтылады.

76 
Дағдыландыру. Жоғарғы жазылған сұрау есімдіктердің бәрінде 
тәуелді қалыппен жалғаулату. 
Жіктеу есімдігі 
Жіктеу есімдігі дегеніміз – нәрсенің жігін айта сөйлегенде 
айтылатын сөздер. Мәселен, бәрі, барша. 
«һәр» деген сөз өзі жіктеу һәм басқа сөздерге де қосылып, жіктеу 
есімдігінің орнына жүреді. Мәселен, һәр кім, һәр бір, һәр қайсысы уа 
ғайри сондай сөздер.
Жіктеу есімдігі нәрсенің жігін бөлетін себебінен тәуелдік 
қосымшаларымен айтылады. Мысал келтірейік: 
Анайы қалып 
«Өз» деген сөз 
1-ші жақ 
2-ші жақ 
3-ші жақ 
Жекеше: Атау 
өзім 
өзің 
өзі 
Ілік жалғау 
өзімнің 
өзіңнің 
өзінің 
Барыс жалғау 
өзіме 
өзіңе 
өзіне 
Табыс жалғау 
өзімді 
өзіңді 
өзін 
Жатыс жалғау 
өзімде 
өзіңде 
өзінде 
Шығыс жалғау 
өзімнен 
өзіңнен 
өзінен 
Көпше: Атау 
жоқ 
өздерің 
өздерінің 
Ілік жалғау 
– 
өздеріңнің 
өздерінің 
Барыс жалғау 
– 
өздеріңе 
өздеріне 
Табыс жалғау 
– 
өздеріңді 
өздерін 
Жатыс жалғау 
– 
өздеріңде 
өздерінде 
Шығыс жалғау 
– 
өздеріңнен 
өздерінен 
Сыпайы қалып 
1-ші жақ 
2-ші жақ 
3-ші жақ 
Жекеше: Атау 
өзіміз 
өзіңіз 
– 
Ілік жалғау 
өзіміздің 
өзіңіздің 
– 
Барыс жалғау 
өзімізге 
өзіңізге 
– 
Табыс жалғау 
өзімізді 
өзіңізді 
– 
Жатыс жалғау 
өзімізде 
өзіңізде 
– 
Шығыс жалғау 
өзімізден 
өзіңізден 
– 

77 
Көпше: Атау 
өздеріміз 
өздеріңіз 
– 
Ілік жалғау 
өздеріміздің 
өздеріңіздің 
– 
Барыс жалғау 
өздерімізге 
өздеріңізге 
– 
Табыс жалғау 
өздерімізді 
өздеріңізді 
– 
Жатыс жалғау 
өздерімізде 
өздеріңізде 
– 
Шығыс жалғау 
өздерімізден 
өздеріңізден 
– 
Анайы қалып 
«Бәрі» деген сөз 
1-ші жақ 
2-ші жақ 
3-ші жақ 
Жекеше: Атау 
Жоқ 
Жоқ 
Жоқ 
Көпше: Атау 
Жоқ 
Бәрің 
Бәрі 
Ілік жалғау 
– 
Бәріңнің 
Бәрінің 
Барыс жалғау 
– 
Бәріңе 
Бәріне 
Табыс жалғау 
– 
Бәріңді 
Бәрін 
Жатыс жалғау 
– 
Бәріңде 
Бәрінде 
Шығыс жалғау 
– 
Бәріңнен 
Бәрінен 
Сыпайы қалып 
«Бәрі» деген сөз 
1-ші жақ 
2-ші жақ 
3-ші жақ 
Жекеше: Атау 
Жоқ 
Жоқ 
Жоқ 
Көпше: Атау 
Бәріміз 
Бәріңіз 
Жоқ 
Ілік жалғау 
Бәріміздің 
Бәріңіздің 
– 
Барыс жалғау 
Бәрімізге 
Бәрімізге 
– 
Табыс жалғау 
Бәрімізді 
Бәріңізді 
– 
Жатыс жалғау 
Бәрімізде 
Бәріңізде 
– 
Шығыс жалғау 
Бәрімізден 
Бәріңізден 
– 
Анайы қалып 
«Барша» 
деген 
сөз 
1-ші жақ 
2-ші жақ 
3-ші жақ 
Жекеше: Атау 
жоқ 
Баршаң 
Баршасы 
Ілік жалғау 
– 
Баршаңның 
Баршасының 
Барыс жалғау 
– 
Баршаңа 
Баршасына 
Табыс жалғау 
– 
Баршаңды 
Баршасын 
Жатыс жалғау 
– 
Баршаңда 
Баршасында 

78 
Шығыс жалғау 
– 
Баршаңнан 
Баршасынан 
Көпше: Атау 
жоқ 
Баршаларың 
Баршалары 
Ілік жалғау 
– 
Баршаларыңның Баршаларының 
Барыс жалғау 
– 
Баршаларыңа 
Баршаларына 
Табыс жалғау 
– 
Баршаларыңды 
Баршаларын 
Жатыс жалғау 
– 
Баршаларыңда 
Баршаларында 
Шығыс жалғау 
– 
Баршаларыңнан Баршаларынан 
Сыпайы қалып 
«Барша» 
деген 
сөз 
1-ші жақ 
2-ші жақ 
3-ші жақ 
Жекеше: Атау 
Баршамыз 
Баршаңыз 
жоқ 
Ілік жалғау 
Баршамыздың 
Баршаңыздың 
– 
Барыс жалғау 
Баршамызға 
Баршаңызға 
– 
Табыс жалғау 
Баршамызды 
Баршаңызды 
– 
Жатыс жалғау 
Баршамызда 
Баршаңызда 
– 
Шығыс жалғау 
Баршамыздан 
Баршаңыздан 
– 
Көпше: Атау 
Баршаларымыз 
Баршаларыңыз 
жоқ 
Ілік жалғау 
Баршаларымызды Баршаларыңыздың – 
Барыс жалғау 
Баршаларымызға 
Баршаларыңызға 
– 
Табыс жалғау 
Баршаларымызды Баршаларыңызды 
– 
Жатыс жалғау 
Баршаларымызда Баршаларыңызда 
– 
Шығыс жалғау 
Баршаларымыздан Баршаларыңыздан – 

жүктеу/скачать 2.67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: