Айпара ана аңызнама
жүктеу/скачать 0.76 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- * * * Айпара-ана бұл түні таң атқанша көз ілген жоқ. * * *
- Қоржынның екі жақ басындағы егіз бала қарны ашса керек, шырқырап жылады-ай. Мойынын ішіне алып бүрісіп отырған Жандос түйені шөгеріп жерге түсті. Екі сәбиді еппен алып, інгенді қайта т ұ
- дүниенің иесіне әмин!" Көш күншығысқа беттеп барады. Жол ұ зақ. Дала кең.
* * * Қаршадай бала қып-қызыл боп ажал бүрке лапылдап жанған оттың ортасына түскен мезетте жарық дүниені қайта көріп, бүл бәтуәсіз пәнидің ыстық-суық кешуін аза бойын қаза етіп, сан рет бастан өткерерін қайдан білген. Ол осы бір әлекедей жаланған ажал атты тажалдан енді құтыла алмайтынын, көктей орылғанын, жанбай сөнгенін, тіпті де бажайлаған емес; бар болғаны, бар қолынан келгені осынау қиямет-қайымға үнсіз, өз болмысында жоқ, тылсым бір ырықпен мойынсұнған. Құрым киізге орап-орап отқа тастап, қазақтың қайсар қара ұлының қалай үйтілгенін, қалай өртенерін қызық етпек боп дәмеленген жоңғарлардың үміті садаға кетті. Киіздің екі қабаты жанғанша ләм деп үн шығармай, шыдап жатқанында табиғат ана бұрқ-сарқ долданды да, мынау өзі жаратқан пенделердің біріне-бірі жасар жауыздығына шыдай алмай ағыл-тегіл жылады-ай. Аспанның ағыл-тегіл жылаған көз жасынан от сөніп, жарқылдаған найзағайдан шошынған жоңғарлар баспанасына зытып еді. Бірақ Жандос мұндай кездейсоқ сәттілікті, тіпті де табиғаттың қүдыретіне сайған жоқ, өз шешесінің піріне жорыған. Өз шешесін әулие санайтын ол шырқырап отқа қақталып жатқанымды сезді де, аллаға жалбарынып мені құтқарды деп ойлады. Кім білсін, солай шығар, әйтеуір сезімтал Айпара-ана Жандостың катты қысылғанын құмалақ ашып білгені рас! Осы күні кешке дейін жауын болды. Осы күні жоңғарлар шатырларынан шықпады. Осы күні қасы, саусағының әр жерін күйік шалған Жандос кірпігі қимылдап әлсіреп жатты. Күн ұясына қонып, апақ-сапақ уақ туғанда үстіндегі күймей қалған киіздің орауын жазып, тірідей киген кебіннен сытылып шыққан. Басы айналып, көпке дейін есін жия алмай отыр. Башпайлары удай ашиды. Башпайларының удай ашығаны есіне шешесі тапсырған аманат түскенде сап болып, шыбын шаққан құрлы болмай атып тұрып еді. Ол өлмей қалғанына қайран қалған жоқ. Ел-жұрты, ақ сүтін емізген анасы алдындағы борышын өтеу үшін әлі де сан рет тірі қалатынына, әлі де сан рет жағасына жармасқан жауын кеудесінен теуіп, жұлқысатынына имандай сенетін. Әлгінде ғана оттан шыққан Жандос енді бойын суық ұстап, жаурағанын сезді. Бойын суық ұстап тоңазығанын сезбес те еді, түстіктен салқын жел тұрып, жауыннан соңғы күзгі аңғар құлази бастаған. Бұл жақта күзді күнгі түн сойқанды өтетін. Қабағын қарс жауып түнерген аспаннан таң атқанша сырғақ жауып, итше ұлыған жетім желі болушы еді. Кейде сырғақтың арты қарға айналатыны бар, қар күн көтерілсе жылбысқалана еріп, ылжырап жатар. Бүгінгі түннің сыңайы сол түні бойы асау аттай мөңкіп өтер алапатын аңғартты. Іштей қуанғаны — мазасыз түн қалмақтарды айдап қостарына тығатыны сөзсіз-тін. Ендеше Бөкенші-Борсақты сездірмей алып шығудың ыңғайлы сәті осы. Тек бел шешіп, бекем кіріскен ләзім. — "Қай үйде екен?" " — Қай үйде болушы еді? Анау бір маңқиған ақ ордада болар..." " — Күзетші бар ғой". " — Күзетші де пенде. Таң атқанша көз ілмес дермісің". Қалмақтар қосы өлі үйқыға ойысқанда Жандос еңбектей жылжып ақ ордаға тақаған. Ақ орда маңында айнал-соқтап найза ұстаған екі күзетші жүр. Орданы қоршап, жусап жатқан екі-үш түмен әскерге сене ме, атағы күзету деген болмаса бейқам. Жоңғарлықтардың иті көп болушы еді, суықтан қорғалап жатыр ма, олар да үнсіз. Әр үйдің жабығынан әлі де сөнбеген жерошақтың оты жылтырайды. Алыстан... тым-тым алыстан жылқы кісінеді. Алыста, әлде қайда түйе боздады. Аспанды қара-құрым бұлт басып еді ғой, сол қара-құрым бұлт жауын толастағанымен сейілмей жер-көкті тас қараңғыға тұншықтырып буып тұр. Осы көзге түртсе көргісіз қараңғыда елбең қағып жүрген сақшылар бүрсеңдеп-бүрсендеп кеп үйдің ығына жантайысқан. Құбыладан мың бұрала соққан сойқанды жел өткір, әрі қарлы жаңбырлатып сабалайды-ай. Алақаншықтана үрген желден өзге тырс еткен үн жоқ, егер әр қостың жақтауына құлақ түрсең жоңғарлардың қорылдай, тұяқ серігшей ұйықтап жатқанын сезуге болады. Жандос осы түннің өзі үшін аса қолайлығына еркінсімей, сақтана еңбектейді. Жыланша жылжып ақ ордаға таянғанда төңірекке тағы да құлақ түрді. Түн түнегіне қаншама көз тұндырып қараса да мелшиген қою қараңғылықтан басқа еш нөрсе көре алмады. Жүрегі дүрсілдеп, байыз таппаған соң итше шоқиып, жүресінен отырды да тағы тың тындады. Мәңгі түнек... түнжыр дүние. Не деген қорқынышты! Бұдан жауыңмен бетпе-бет келіп, қан жұта шайқасу өлдеқайда оңайырақ шығар. Жандос бағана отқа өртенгенде дәл осылайша зәресі ұшпап еді. Кейін шегінбекке бір оқталды. Шешесі есіне түсті, көзінің алды жап-жарық болып кеткендей болды. Тас түйін бекініп, тістенген күйі ілгері жылжыды. Қара жерді қарманып төрт аяқтап келе жатқанында қолына әлдене былқ ете тиді де, ыңырана аунап түсті. Жандос тырапай асып ұйықтап жатқан күзетшіге соғылып қалғанын білді. Дес берді де, әлгі бейшараның ұйқысы мұндай қатты болар ма, міз бақпады-ау. Жүрек тоқта-тып, біраз отырған соң, ақ орданың есігін түспалдады... Есік тиектеулі екен. Сипалап тиегішті іздеп еді, ішінен бекіткен бе табылмады. Қорылдаған қатты үн шығады. Жел үдей соқты. Бағанағы қыр жақтан боздаған інгеннің дауысы семген жоқ. Жандос ішінен екі қабаттап орап тастаған жұмсақ былғары қоржынды босатып, ышқырына жасырған кездікті алды. Кездікпен босағаның қанатқа кіріккен тұсынан сара тіліп қолын тығып сипалап еді, көдіре тиекке саусағы ілікті. Ептеп ағытып, есікті итерді. Қас қылғанда есік сыңсып ашылады екен. Жандос тәуекелге шындап мінсе керек, алғашқыдан гөрі еті үйреніп, буын-буыны дірілдеп-қалшылдамай беки бастаған. Сипалап жүріп жарма сықырлауықтың тоспасын тауып алды. Түкіріктеп ұзақ дымдады, тағы итерді. Тағы сықырлады. Қаңдай қорқынышты! Қарлы жаңбыр сабалап тұр. Ендігі сәтте ол есікті үйдегі адам қор еткен сайын біртіндеп итеріп, сипалап ашып ішке кірген. Ішке кіріп еді, тісі-тісіне тимей қалшылдап кетті; суық ұстаған балғын дене бірден жылу құшқанда шыдай алмаған-ды, Жандос сақылдаған тісінің екі ортасына бас бармағын сала қойды. Сонсоң қаны шыққанша шайнап отырды. Осы мезетте кімнің қай жерде жатқанын әбден топшылап үлгерген. Оң жақтағы іргеде үлкен төсек барға ұқсайды. Әлгі қорылдаған үн сол тұстан естіледі. Әр қорылдақтың ара-арасында жеңіл, пысылдаған үн шалынып қалады. Тегі әйел болса керек. Одан өзге пәлендей дыбыс жоқ. Екі баланың қай жақта жатқаны белгісіз. Еңдігі бір сәтте бала қыңқылдады. Қыңқылдаған бала қорылдақтың дәл аяқ тұсынан естілді. Төсек сықырлады. Жандос іргеге жалп етіп басын бүркей сұлай жығылды. Шағи шымылдық суылдап әлде кім төсектен түскендей болды да, қыңқылдап жатқан балаларға беттегені көлеңдеді. Жандос бұл өз жеңгесі — Қайдостың әйелі, анау бесікте жатқан баланы Бөкенші-Борсақ деп білді. Төсек қаттырақ сықырлап, қорылдақ үн сап бола қалды. Жоңғарша қырылдап әмір берді: "Екі күшігіңнің жағын қарыстырмасаң, отқа қақтаймын" дегені болар бәлкім. Бесіктегі бала емшекті сылпылдатып, көп сорды. Осы бір оңаша аналық күйді ол да сағынғандай білем. Бала ұйықтаса да төсекке беттегісі келмей ұзақ отырып қалды. Содан соң шымылдықты сусылдата орнына жатты. Қорылдақ үн қайтадан есе алды. Киіздің ішін тымырсық күй қайта жайлады. Жандос демін ішіне алып, бүғып жатқан жерінен көтеріле берем дегенде дәл желкесінен біреу міне түсті. Селк етіп барып сонда да дауысын шығармай қайта жығылып еді, әлгі міне түскен адамның қолы тым қатты емес, былпылдақ екен, жанына батырып мытыған да, ақырып ұрысқан да жоқ өкпедей былқылдап үстінде сұлқ жатыр. Жандос дәл осы жолы күтылмаспын деп ойлады. Соңда да қорқынышқа жендірмей арқасындағы жұмбақ жанның ырқына көшкен болды. Дәл осылай бірінің үстіне бірі мініп, үн-түнсіз жата беруге дәттері шыдамаса керек, Жандос ақырын қозғалақтап еді, арқасындағы да қыбырлап, сусығандай болды. Сонсоң не де болса ұстап көрейін өзі деп, қолын артына қайырып сипағанда шұбатылған сұп-суық сусар ішіктен өзге ештеңе сезе алмады. Сусар ішік адалбақаннан құлап түссе керек. (Бұл уақиға күлкісін келтірді). Өз су жүректігіне өзі налып, бесікке қарай жылжыды. Бесікке карай жылжып еді, іргедегі ағаш төсек тағы сықырлап, келіншектің: уһ! Аллам-ай, не деген айуан еді, өлтірді ғой, — деп күбірлеп, ұйқысырағаны естілді. Жандос тағы да іркіліп қалды... Бесікке жетіп, сипалап отырып, белдік бауын ағыта бастағанда бағанадан бергі үйді басына көтеріп жатқан қорылдақ үн сап бола қалды. Жандос және бір селк етіп қалған. Жоңғар ыңыранып барын, ағаш төсекті ойбайлата аунап түсті. Бұл үй заманында Қайдостың отау үйітін. Жау қолында қалып, жоңғарлықтар иемденген. Сондықтан Жандос қай заттың, қайда тұрғанын жете білетін. Төсек қанша сықырласа да қорықпай отырғаны содан. Ендігі мезетте ол алды-артына қарамай, бесікті ағьгга бастады. Жалпақ бесікке қатар бөленген баланы екі бауырына қысып алғаңда бірі аздап қыңқылдап барып, әлдилеген соң қайта ұйықтап кетті. Жоңғар мен жеңгесі өлі ұйқыда. Жандос екі баланы алып, жүрелеген қалпы қазша қаздандап, шығарға беттеді. Даладағы жел әлі ұлып тұр. Есікті ептеп ашып еді, сұп-суық сүр жылан-ай болып төрге шапшыды. Лып етіп шығып, сыртынан жаба салды. Күзетшілер тырайып жатыр. Бірі күрк-күрк жөтеліп қыбырлағандай... Екі сәбиді қойнына тьгққан Жандос бағанағы түйе боздаған жаққа бүкшеңдеп тарта жөнелді. Жел күшейе түсті. Самсап жатқан қалмақтың қалың қолы қырылып қалғандай. Ұлып тұрған жел әлде қайдан боздаған түйенің зарлы дауысын үзіп-үзіп әкеп тастайды. Сол зарлы дауыс екі інісін бауырына басқан Жандостың ендігі жетекшісіндей, бұдан былайғы көш басшысындай; сол зарлы дауыста баласынан айрылған бүгіл ананың жыры, ішті өртеп шығар аналық шын сыры жатқандай; сол зарлы үннен Жандос өзі де әзір білмейтін медет табардай құстай ұшып келеді. Артына жалтақ-жалтақ қарап безектегенде айтар иманы, табынар пірі — шешесі. Қорқақты көп қуса батыр болады деген тегі рас-ау. Жандос қазіргі сәтте алдында айдаһар тұрса да именбей тура тартар сыңайда. Осы бірер күнде-ақ ересек адамның көргеніндей, апақ-сапақ өмірді бастан кешті. Ол өзін қартайып кеткендей сезінді... Бауырына жасырған қос сәбиі оянып, бақырып, жылап мазасын бір алса, өңменнен итере соққан жел ілгері басқан аяғын кейін кетіреді. Бет-аузын жуып, тарам-тарам аққан судың жас екені, жоқ болмаса жауын екенін ажырата алмады. Бусанып терлеген сайын мұздап, тісі-тісіне тимей кемсендеп тоңып келеді. Боздаған сарын әлі тыйылған жоқ, Жандосты жетелеп барады... Дүлей табиғаттың балаға жасаған жақсылығы өлшеусіз. Жандос бұл сиқырлы күшті тағы да Айпара-ананың сыйы деп білген. Қалай болған күнде де осынау дауыл, мынау жауын — бәр-бәрі туған жердің үйренші тентектіктері ғой. Мүмкін, жазираның төскейінде күні кеше ғана асыр салып, ойнап өскен үлына пәле-қала үймелегенде жібігені шығар, әлде қиынына салып сынағаны шығар. Бөкенші-Борсақ шырқырап жылап келеді. Олардъщ ащы дауысы жырақтан боздаған інгеннің зарлы үніне қосылып, желге мініп желіп кетіп жатыр... Желге мініп жеріп кетіп жатыр...
Бұл өңірдің желі ылғида құбыладан аса соғатынын білетін. Ендеше құбыладан соғатын желді сол жақ бетке ұстап жүрсең, көш кеткен жаққа тұспалдай тартуың мүмкін. Осыны бағамдаған Жандос адасам-ау, деген пиғылды талақ тастап іркілместен ілгері жосып еді. Қанша жол жүргені, күннің қай уақ екенін ажырату қиын. Әйтеуір інгенді қақпайлап жан ұшырды. Түйенің ырғағы сәбилерді уатып-ақ тастады. Жел бәсеңдеген секілді. Жел бәсеңдегенімен жол ұзақ. Неше түн, неше күн жүрері беймәлім. Артынан қуғыншы шығу қаупі және бар. Дес бергенде таңды бетке ала жел тыйылды. Алқара аспаннан сорғып ұсақ тамшылар көпке дейін үзіліп түсіп тұрды. Қаражон жердің нобайы білініп, әр тұста состиған сасыр сүлделенген. Сасыр өсімдігі Жандосқа таңсық емес, ақсары гүлдерін талай-талай терген де. Осы сасырдың тіршілігі таң қалдыратын. Жап-жазық ақ таңдақ шөлде серейіп-серейіп аспаннан түсе қалғандай самсып тұратын. Сәуір туа қылтиып, шілденің ортасында-ақ солып қалар еді. Өзінің бойы қандай ұзын дейсің. Жертаған жапырақтары арқылы бар қөрегін алып аз ғана ғұмыр кешетін. Осы азғана ғұмыры бар сасырды ауырып, әлсіреген малға берсең, қунап шыға келетін. Жандос жоқ дегенде осы сасырдай себі тиюін тілейтін. Мейлі аз жаса, көп жаса ел есіне сақтар ерлігің, жұртыңа тигізер пайдаң болсын да. Күз сасырдың тырпын қоймайтын: қадау-қадау, сояу-сояу. Таң атты. Тобықтының жаудан қашқан үш ұлын теңдеген түйе маң-маң басып шығысқа беттеп барады. Таң аппақ атып, жарық түскенде, Жандос астына мінгені ботасын жоңғарлар сойып жеген өз елінің сары інгені екенін таныды. Көшке ермей ботасы өлген ескі жұртқа бірақ тартса керек. Күзді күнгі бұлт көктемгідей қақ жарылып, кесек-кесек пышырамай, сұрғылттана жұқарып, бой-бой болып ыдырай айығады. Шарбыланған бұлттың ар жағындағы күн қызусыз, болар-болмас қана жансыз сәуле шашар. Жел бәсеңдегенімен ауа салқын, көп кешікпей келер қыстан сұп-суық хабар таратқандай. Дала жуас. Анда-санда селеу арасынан пыр етіп жорға торғай ұшса, сонадай жерден бүрсең-бүрсең қосаяқ қашар. Алкүрең сахараның быжынаған кесіртке, ешкіемерлері ініне кіріп, жым-жылас болған секілді. Әншейінде желпілдеп дес бермейтін селеубояу тып-типыл, өлген кісінің шашы іспетті ұйпа-тұйпа... Қоржынның екі жақ басындағы егіз бала қарны ашса керек, шырқырап жылады-ай. Мойынын ішіне алып бүрісіп отырған Жандос түйені шөгеріп жерге түсті. Екі сәбиді еппен алып, інгенді қайта тұрғызды. Желінін ұстап еді, шертіп тұр екен, бота боп еміп, аруананың жып-жылымшы қою саумалын таңдайына талмай әлденеше рет сорып-сорып жіберді. Сонсоң ұртына толтыра еміп алды да, ернін шүршитіп апарып Бекеншінің аузына тақады. Түннен бері шешесінің емшегін көрмей қарны әбден ашқан бала Жандостың ернін солқылдата сорып, түйенің сүтін еме бастаған. Үшеуі де ботасы өлген сары інгеннің уызына қанып алып, жолға шықты. Жол ұзақ еді. Дала кең, өмір тар еді. Жандос: "Атыңнан айналайын құдайым-ау, жау қолынан екі інімді алып шыққаным өңім бе... Сенбеймін, менің қолымнан осыншалық ерен іс келуі мүмкін емес. Мен жаспын әлі. Бұл түсім болар. Оянайыншы, неге таң атпайды. Мен қайда жатырмын. Әлгі қалмақ жаққан отқа өртеніп барам ба? Мен әлдеқашан өлген секілді едім ғой. Қайдам, сол о дүниеде жүрген шығармын. Күн ашылайын деді ғой. Жылынса екен. Өзім ырқ етпеймін-ау, Бөкенші мен Борсаққа обал. Бір күн, бір түн жүрдім. Осы жүріс маған қаншалықты қымбатқа түсті десеңізші. Мұңсыз-қамсыз өткен күндеріме күлкім келеді, мүмкін тынышты, іргеден сұғынып жау шаппайтын жерұйық тауып, мәре-сәре өмір кешкенде осы басымнан өткерген ауыр күндерімді есіме алып жылайтын шығармын. Қартайған шағымда ақсақалдар қүсап "е, балалар, біз не көрмедік" деп, әңгімелеуге жарар. Егер мен өле қалсам мынау шабдар аспан, шабдар аспанда қалықтай ұшқан қара құс, анау боп-боз көсіліп жатқан даланың күйі не болар еді. Олар да менімен бірге құрыр ма. Құриды ғой. Әйтпесе, көзімді жұмсам болды, жоғалып көрінбей қалмас еді. Мен өлсем дүниенің бәр-бәрі жоғалып қалатындай. Бірақ Қайдос ағайым өлді, біз шапқылап жүрміз, онымен қоса құрығанымыз жоқ. Ендеше мен өліп кетсем де тіршілік бәз қалпында жалғаса берер. Күн өз орнынан шығып, өз орнына батар. Ендеше менің өлімім еш аламанды қорқыта алмайды. Сонда не үшін жасауым керек. Өзім! Өзім! Бекер. Онда Бөкенші-Борсақты кім құтқарар еді. Демек, мен әйтеуір бір адамға, әйтеуір бір игілікті іс жасауға керекпін. Әулие-анам айтып отыратын: марқұм Олжай-ерімнің ағасын өлгеннен кейін ғана Адам деп танып ек. Өлген соң бәріміз де аяулымыз. Тіріде қадірің білінбейді. Сондықтан "өлген сиырдың барлығы сүтті" деп мәтел шығарып алды бұл халық. Тек жауыңның ғана өлімі сүйкімсіз болып қалмақ". Күн тағы да суыта бастады. Сары інген ілби басып шығысқа беттеп барады. Ымырт үйіріле жел тұрып, бағанағы әр тұста іріп-іріп жүрген бұлт қауымдаса келіп, аспанды шымқай қарасұрлап күрегейлеп алды. Даланың күйісі кете бастады. Жандос түйенің басын тежеп, шөгерді. Солқылдақ жүріс шайқап ұйықтап жатқан Бөкенші-Борсақ қыңқылдап жылаған соң, інгенді сауып, саумалын ішкізді. Екі інісі жағы босағаға тигендей зарлай бере ме деп еді, қайта тынышты екен. Саумалға сықай тойып алып, түйенің ырғағымен ес-түссіз ұйықтай береді. Жел өтіне көлденеңдей шөгіп жатқан аруана жалмаң-жалмаң күйсеп, тағдырының ендігі ноқтасына көндіккеңдей. Игілігі мол киелі іс атқарып, өз елінің тірі жетімектерін жапан түзге тастамай алып қашып барады. Ық жағын паналап, қос інісін бауырына жасырып дірдектеп отырған қаршадай ұл өз анасындай ардақ аруана тапқанына шексіз қуанулы. Осынау таңғажайып сапарда түйенің тигізген пайдасы ұланғайыр және бұл ақырғысы емес те. Түйенің ық жағында қалғып-шұлғып отырған Жандос тал бойынан әлдеқашан ұшып кеткен қорқыныш атты құстың қайтадан қонақтай бастағанын сезді. Өне бойы мұздап, сұп-суық тер шықты. Ол ауыра бастап еді. Ол ауыра бастағанын сезді. Түн түнерген сайын шошына түсті. Алағызған көңілін әр нәрсені, өткен-кеткенін ойлап баспақ болады. Бәрібір белең алған қорқынышқа тосқауыл болар күш жоқ екен-ау. Қорқынышқа тосқауыл болар тек, ақыл ғана... Ал баланың ақылы әлі балаң болса ше? Онда ол жүрек тоқтата алмай, елеңдеуді ғана білмек. Дегенмен батырға да жан керек. Қорқу мен қуану бірдей дейді білгіштер. Білгіштер айтады: адам қорыққан сайын мынау ию-қию өмірге керектігін парықтайды. Қайғыдан қуаныштың артық жері кайсы? Жандостың есіне шешесі айтқан әңгіме түсті: — Сенің әкең, — деген ол, — сенің әкең жас шағында көзсіз ер еді. Қазір тайсақ қой. Қартайғаны шығар. Мен алғаш келін боп түскен жылы барысты тірідей жетелеп келіп еді үйге. — Сонда Жандостың бойын сондай болсам деген алапат әуестік билеп: - Қалайша? — деп сауал қойған. — Қалайшасы бар ма... Оң қолына қолтығына дейін тұтастырып бірнеше қабат қыл арқан орап, қамыстағы барыстың жымына барыпты. Сол қолына қанжар ұстап, өзіне тура атылған барысқа арқан ораған оң қолын ұсына қойыпты. Ызалы аң қолды өңешіне дейін қапқанда тілінен ұстап үйге жетелеп келген. Қыл арқанға тісі өтпейді". — Жандос дәл қазір сенген жоқ сол әңгімеге. Аса қауіпті айдаһардай аранын ашып азынаған түн басталды. Түннің осы қалпы көр секілді жанға жат, тәнге салқын. Жел уілі қайғылы даланың шерлі бір күйін шертіп, зор түңілістің, мәңгі өкініп өтер өксіктің жырын айтып тұр. Қазір дала жоқ, тек қапас түн ғана еркіндік алған. Мұндай қоқайдың талайын көрген аруана ызың-ызың желді, тозақты түнді қаперіне алып мизер емес. Қабырғалай соққан ызғырықтың бетін қайтарып, балаларға пана жасап жатыр. Жандос өз тумысында жападан-жалғыз далаға қонғанына үшінші рет. Неге екені белгісіз, далаға неғүрлым көбірек түнеген сайын, солғүрлым уайым меңдеп, елегізуі күшейе бастаған. Еліне жақындаған сайын тәтті бола бастаған жанын әлдеқашан екі інісінің жолына садаға еткені қайда? Емен ағаштың майысқаны — сынғаны, қорқудың төркіні ездікке тірелер болар. Оның есіне шешесі айтып отыратын тағы бір әңгіме оралды. Айпара-ана айтатын: баяғыда күйеуі қотанға отырар қорқақ, әйелі жойпаң біреудің үйіне ұры түссе керек. Сонда ұрымен сартылдатып, шайқасып жүрген қатынының артынан тас қылып ұстап алған ынжық неме: "Қатша, құйрығыңды маған тақап соғыс", — деп жабысып айрылмайды екен. Сөйтіп жүргенде ұры қашып құтылса керек". Жаңдос зормен жымиған. Көңілді күпті қылған күдік бәрібір кетер емес. Безгегі ұстағандай қалшылдап ауырып та отыр. "Егер қасқыр шапса, не айла істеймін" деп ойлады. Өз ойынан өзі сескеніп, артына жалт қарағанда тұнып тұрған қараңғының қуысынан жарқыраған қос ноқат көрді. Қып-қызыл ноқат бірте-бірте жақындап келе жатқан секілді. Зәресі үшқан Жандос қапелімде ышқырындағы пышағына жармасты. Бірақ әлгі қызыл ноқат неге екені беймәлім алыстап қашаң тартып бара жатыр еді. Қасқырдың көзі түнде от болып көрінетінін естіген. Мүбәда, қасқыр түйенің үстінен секіріп кетсе, хайуан қайтып түра алмай шойырылып қалады екен. Бұл жердің қоналқы болуға ыңғайсыз екенін сезген ол сары інгенге қайта мініп, ілгері тартты. Жол ұзақ еді. Дала кең еді. Үшінші түннің таңы құланиектене бала қоржындаған Жандос Қоғалы көлге келіп жетті. Көл жағасында жайрап жатқан қалың ел ызым-қайым баяғыда-ақ көшіп кетсе керек. Сарғайыңқырап жұрты ғана қалыпты. Әр жерде шашылып, қоқыр-соқыр, малдың қиы жатыр. Жандос түйені шөгеріп тастап, ұзақ сәйірледі жұртты. Тұңғыш рет қарны ашқанын сезді. Бір үйдің орнынан қатып-семіп қарала-торала боп жатқан құрт тауып талмады. Мұрнына қымыз, бүлк-бүлк қайнаған ет иісі келгендей болды. Өздері үй тіккен орынға барып отырды. Көңілі босап алғаш рет көзіне жас алған. Қоғалы көлді қыстап қалатын бірер шүрегей жүзіп жүр. Бұл жердің қожасы тек дарақы қарғалар ғана секілді. Өңір құлазып, мұңлы күй жайлаған. Неше күн бойы аузына нәр салмай өзін де, екі сәбиді де түйенің сүтімен асырап келе жатқан Жандос жалғыздық зарын енді ғана шеккендей. Жылы үй, шым-шым сорпа... Шыдай алмайды-ау. Жер бауырлап өксіп-өксіп ұзақ жылады. Бүған не болды, дегендей маңқайып қараған аруанадан өзге жанашырсыз жатқан қара бала жердің ыстықтығын, сол қара жерде көшіп-қонып тірлік еткен елдің қымбаттылығын зерделеді. Ол мынау кең даланың пәтуасы жоқ пәлелігін, басқа тиер гүрзісін көкейге түйді. Адамды уақьгг емес, уақиға қартайтатынын білді. Жер бауырлап жылап жатқан бала: тағдырдың, сол тағдырдың мұрнын тескен тайлақша елпектеп құлы болып жүрген адамдардың бір-біріне қатыгездігін; қарашаның күнінен түні, түнінен күнінің қатал, әрі суықтығын; пенде дегенің өлмеген соң сең соққандай сенделектеп жүре беретінін; ал анау жер мен көкте сүйретіліп сықап жатқан бұлттың көктем бұлтына әсте оқшамайтын сұрқайлығын; мынау дарақы қарғалардың әрі жексұрын, әрі көмпіс қара-байырлығын; аққу-қаздан айрылған көлде ешбір сән-салтанат, ешбір көсілген көркемдік болмай жетімсіреп қалатынын әмбе осы мұңлы көл мен өзінің қазіргі хал-қадірі тым ұқсас екенін бағамдады. Жер бауырлап жылап жатқан бала: ит арқасы қиян — анталаған жау, абалаған ит ортасынан шыбын жанын шүберекке түйе жүріп, түн демей, күн демей безектеп, қойнына жасырып ала қашып бара жатқан Бөкенші-Борсақ құдай сақтап аман-есен өсе қалса кімді жарылқар; біле-білсе, дұшпанның қанды шеңгелінен алып шыққан Жандос ағасының төбесін көкке жеткізбес пе... осылар ержетіп, еліне қорған болса қандай мерей; Жандостың еңбегі ақталғаны ғой; мүмкін жат бауыр, қатыгез болып кетер... оның бетін ары қылсын... онда Бөкенші-Борсақты Жандос өз қолымен бауыздайды — осыны бағамдады. Жер бауырлап жылап жатқан бала: "туған жерден айрылып, босып бара жатқан өскен елдің ертеңгі тағдыры не күйде, барар жері баянды болса ғой; көзін алартар дұшпан ол жақтан табылмас па; садағаң кетейін қазақтың жалпақ даласы-ай, жас баланың жөргегіндей сарғайып жатқан сықпытың мынау — кім-кімдердің табанын жалап, несібесіне айналар екенсің; жауыңның бәрі жоңғарша қаһарын төгіп, каптай-шаппай, дос болып мүсіркеп, ішіне қанжарын байлай келсе қайтер едің; әй, бәрібір жас балаша қызарғанға, күле қарағанға мәз болып, салқар құшағыңды ашар едің, салқар құшағыңды аша-аша аш қаларсың; "қонағым артыңа қарай отыр" деген сөз шықпайды сенің аузыңнан; сенің жомарттығында шет-шек жоқ; ал, жомарттың қолын байлап, жолын тарылтар — дарақылық; садағаң кетейін қазақтың байтақ даласы-ай, сарғая тосып, көз жасын жылап тауысқан ананың қол орамалындай қан жұтып жатқан түрің мынау, "ақтабан шұбырыңды, алқакөл сұламаны" да күндердің күні ұмытып, бодауы ада қапысыз тірлікке көшер ме екенсің... сені ылғи да анау қалбақтай беретін қарғаларға балай беретінім қалай? қарға жиылып, қасқыр алғанын көрдің бе?... мен күнәлімін туған жер, мен сенің бар қасиетіңе көз жұмбайлық жасаған шығармын; садағаң кетейін қазақтың қойдай жуас даласы-ай, сен менің көз алдыма құсбегінің қолындағы жемтікті елестетесің; сондығы болар, ит-құс саған әуес қой... мен сенің тағдырынды ойласам өлімге бас тіккім келеді; тіпті, өлейінші, өлейінші құдая!" — Өлген жоқ. Өйткені ол дәл осылай ойлаған жоқ. Ойлай алатын ой-өре де жоқ. Ең аяныштысы сол еді... Төртінші күнде аппақ қар жауды. Қар жауғанын Жандос алғашында сезбей қалған. Сары інгенді шөгеріп тастап бір сәт мызғып еді. Түйенің сүтіне үйреніп алған екі сәби де тырайып жатыр. Кеше ғана алкүреңденіп тұрған адырлар ақ кебінге оранып маужырайды. Тым-тырыс салқын да сазды күйде жатқан дала осы бір таң ала жауған ақша қарды бұрыннан-ақ сағынғандай, сарғая күткендей бой-күйез. Азанда жауған ақша қар мәрмәр ұнтағындай таза, күннің көзі түсіп еді сынапша жылтылдап, жабырқау тартқан өңірдің бойына қан жүгіртті. Қарауытып қайғылы мұнар басқан бел-белестердің күңгірт түсі ғайып болған; көз қарықтырар шаңқан, қылау түспеген қыздың арындай кіршіксіз-тін. Неше күнгі ызың-ызың желден, сүреңсіз күз жауынынан мезі болған, қажыған даланың қазіргі дидары Айпара-ананың жайнамазындай еді. Сол қыбыр еткен мал-жансыз ақтымық дүниенің арғы бір аспанмен әдіптелген шетінен қос ноқат болжанады. Қос ноқат алғашында қоңыздай ғана еді, бірте-бірте ұлғайып жақындай түсті. Олар да сонадайдан қарауытқанды көздері шалып солай қарай беттеген. Аппақ даланың дәл ортасында шөгіп жатқан түйе екеш түйенің екі өркешінде бір сауысқан, бір қарға қонып отыр. Жемтігінен айырған қос аттыға ауызға келгенін айтып, таңдайын қағып таңырқап, наразы болғандай ұшып кетті. Албасты басқандай аласұрған табиғатпен қоса арпалысқан түйе "жеткен жерім осы, ей жетімек. Енді менде хал жоқ, өзіңе сен" дегендей аса шаршаспен шөксе керек: төбеден салып қалғандай тұмсығын жерге тіреп ұп-ұзын болып сүйретіліп жатыр. Бір қызығы, түйе беттеп бара жатқан жағы күншығысқа артын беріп, басын құбылаға қарата шегіпті. Мұнысы күншығысқа емес, ақтық демдерің таусылғанша құбылаға беттеңдер деген ишарасы секілді... Үстін жұп-жұмсақ қар басқан аруананың қос жанарынан аққан жас әлі суып та болмаған жып-жылы. Түйе өлгенге ұқсайды. Бірақ не кереметпен тыраң етіп, қабырғалай құламай шөкелеген қалпы тізесінен аумай жатқанына қайран қалды жүргіншілер. Жүргіншілер Жандосты іздеттіріп жіберген Айпара-ананың кісілері екен. Олар екі баланы қолына алғанда шырқырап жылады-ай дерсің. Жандос ессіз ұйқыда. Жұлқылап әрең дегенде оятып алды. Ояна келген Жандос сасқалақтай пышағына жармасты. Өз елінің адамдары екенін танып, бас салып көрісті. Ол көпке дейін өксігін баса алмай солқылдап жылап тұрды. Төрт күн жан жолдас; жан серік болып, төрт күн ит-құсқа жегізбей қас-дүшпанның қанды шеңгелінен алып қашқан түйені өлдіге қимай, екі азаматқа тұрғызыңдар деп әмір берді. Екеуі келіп өркештен тартып қалғанда сылқ етіп аунап түсті... Аруананың өлімін Жандос қатты азалады. Шынында да өте аянышты, әрі таңғажайып тамаша өлім еді! Ол хайуанның ауырмай, ашықпай не себептен жантәсілім бергенін түсіне алмады, неге жорырын да білмеді. Мүмкін, сағыныштан шейіт болған шығар. Бар қолынан келген қайраны "ит-құсқа жем қылмай қайта айналып келіп көміп тасталық" деді. Аруананың топырағы торқа болары сөзсіз: өз ботасынан айрылып жүрген бейшара, адамдардың бейбастақ қылығынан қаншама жиреніп, жерісе де сол қанағатсыз пенделердің құлы екенін мәңгі мойындап, қарызын өтеді; канышер қатыгездерге өкпелеп, қорғансыз мұңдықтарды өлімге қиғысы жоқ; ол — аналық, аруаналық борышын өтеді; сол игілігі мол, жасампаз іс жолында құрбандыққа шалды өзін. Қандай салтанатты елім десеңізші! Аруананың топырағы торқа болары рас: басын құбылаға беріп жан қинап, мандырамай көз жұмған хайуан бүкіл бір ұрпақтың бабасын арқалап келгенін сезсе ғой шіркін; Жандос пен Бөкенші-Борсақтың кейінгі өмірі не болды, қандай ұрпақ тарады, олар айрандай ұйып тірлік кешті ме, оны білгіңіз келсе ұлы жазушымыз Мұхаңның "Абайын" оқыңыз; қайран сары інген, сен "Абай жолын" бастап берген екенсің-ау. Не деген салтанатты өлім десеңізші! Аруананың топырағы торқа болатыны рас: күншығысты беттей жосылып кеткен уақ-шуақ салқар көштің ең ақыры болып, маңыған сары інген сол бір ерқашты қылған ырғақ пәтуасыз кезбеліктің түбінің қайыры жоқ қаңғып өтер қайран тірлік екенін күні ілгері болжағандай ерте аттанды бұл дүниеден; ерте аттанғанымен өз қажыр-қайратын сарқып берді; ол болашағына, анау көшті қуып жеткенде көрер мамырстан күндеріне сенбеді білем: ақ тілегіндей, адал еңбегіндей аппақ қарды ең соңғы рет көрді де, демі таусылды; ол енді қайтып оянбайтын мәңгі ұйқыға аттанарда өлген ботасын іздеп, ұзақ боздаған; бірақ, бұл үнге Жандос оянбап еді; ұзақ боздап жатып ағыл-тегіл жылаған, қор болып жылаған; сонда да тұяқ серпіп қиналмады, төрт аяғын серпіместен бүгілген қалпы жатты; жылдар бойғы шеменделген кесепаты мол ашудан түйілген сары даланың жұмылған жұдырығындай еді. Не деген ардақты өлім десеңізші! Аруананың топырағы торқа болмайтыны және рас: шығысқа жосыған қалың көш қайта қайырылып, түйенің өлімтігіне келе алмады; алакөз боп қызғанысқан касқырлар, қанға қарқ болған қарға-сауысқандар жүрді шырғалап; қарға мен сауысқан өзара кетісіп те қалды; өлексені алғаш иемденген қарға олжасын саудалай бастады; қарға айтты: түйенің бір жақ көзі кырық сом; сауысқан айтты: тым-тым қымбат екен, тым-тым қымбат екен; қасқыр айтты: былжырамаңдар, сендерге дым да жоқ, өзім арғы беттегі ұрым-жұрағатымды көшіріп әкелемін; сөйтіп сары інген бөліске түсті. Бұл не деген опасы жоқ елім десеңізші! Айпара-ана: "Кейінгі ұрпақ сендерден түңілген едім. Оным бекер екен. Сендердің қажыр-қайраттарында шек жоқ екен. Оны Жандос дәлелдеді. Ұлым менің, жігіт екенсің, сен енді жігітсің... жігіт-ақсың. Бөкенші мен Борсақты жат қолына тастамай өгіздей өрге сүйреп келдің. Ол да бір алла-тағаланың жар болғаны, көз жасымызды көргені шығар. Мен ойлаушы едім, осы жаман немелер барған сайын жатбауыр болып азып барады, бір-біріне сәлем бермей қара басының қамымен кетер-ау деп. Мен ойлайтынмын: әркім өзі шығар тауының биіктігін көксеп, кім ертсе соның жетегінде, итаршысында кетер-ау деп. Құдай таупиық бергенде оның беті ары болатын секілді. Менің ұрпақтарым намысын қолдан бермейтін, ожданы таза, діні берік күйде баз кешпек. Менің ұрпақтарым бірер сүрініп барып, үшінші рет жігер отын жағар. Мен болашаққа әсте сенбеуші едім. Оным да бекер екен. Ұрпағымның көзі, ей алла, бұдан жүз жыл кейін ашылар, мың жыл кейін ашылар... Әйтеуір ашылар... ашылар. Тый көз жасыңды, ей еңіреген ел, ата-баба қонысын жоңғарға бермей, тас-талқан етер ұлың бар. Жаралы екеніңді білемін. Батыр ел әмсе жаралы болмақ. Шалқайғанға шалқай — пайғамбардың ұлы емес. Еңкейгенге еңкей — құдайдың құлы емеспісің. Жеріңді тастама — жетім қалар. Ашыққан арыстан шөп жегенін көрдің бе? Арғымақ мінген азаматы бар елдің ақыретсіз қалғанын көрдің бе? Сол кезең туған да шығар. Көз жасынды сен де тый, сайын дала, құдайға шүкір, Жандостай ұлың тұрғанда туырлықтай мүшеңді бермейді жауға. Ей, қазанат, жал-қүйрығыңды шаң басып, сүмірейме, әне Жандос келе жатыр, қолтығыңды жазарсың. Құлағыңнан садақтың ызыңы емес, самал жел еседі. Жыламаңдар! Мен-ақ жылайын. Мен қуаныштан жылайын. Жандос есен-сау оралды. Уа, қаңсып қалған жанарым шылансын бір. Ал, мен жыладым... жыладым... жыладым..." Сонсоң Айпара-ана ботасын жоғалтқан аруанадай алғаш рет боздап тұрып, құбылаға қарап қолын жайып, мына бәйітті айтты: "Ей алла! Барша ғаламның арманына жеткені" сияқты, ақ ниетті күнәсіз елдің мүскінін есіркеп, біздей пақырлардың арманына рахымыңыз түсе берсін, уа ұрпағымыз қарам пиғыл-істен, пәле-жаладан аман болғай. О дүние, бұ дүниенің иесіне әмин!" Көш күншығысқа беттеп барады. Жол ұзақ. Дала кең. жүктеу/скачать 0.76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|