Албан бус эдийн засàã òîäîðõîéëîõ àðãà ç¿é

äîêòîð, ïðîôåññîð Ä.Äóëàìñ¿ðýí

Àëáàí áóñ ýäèéí çàñàã, áóóðóóëàõ àðãà çàì

• Албан бус эдийн засàã òîäîðõîéëîõ àðãà ç¿é

Албан бус сектор гэдýã íü хуулиар çºâøººðºãäñºн боловч албан ёсны á¿ртгэл, тайлан áàéõã¿é ¿éë àæèëëàãààã õàìðóóëàí îéëãîæ áîëíî. ªºðººð õýëáýë, íийгмийн даатгалын системд хамрагдаагүй ажил ¿йлчилгээ, стандартчилалã¿й á¿тээгдэõ¿¿нийг зах зээлд нийë¿¿лэх замаар бага орлоготой á¿лгийн хангагдааã¿й хэрэгцээг хангах зэрэг ¿йл ажиллагаанууд îðæ áîëîõ þì.

Õóóëü бус сектор гэâýë тайлан á¿ртгэлээс санаатай зайлсхийсэн, хуулиар хорьсон ¿йл ажиллагааг хамааруулан ойлгож áîëîõ òàëòàé. Хуулиар хориñîí бараа á¿òýýãäýõ¿¿нийг нийë¿¿лэх, татвараас зайлсхийх ¿зэгдë¿¿д энэ секторт хамаарна.

Мөн албан бус эдийн засагтай холбоотой "албан бус", "ñ¿¿дрийн", "далд", "нуугдмал" гэх зэрэг нэр томъёонууд íîì õýâëýëä õýðýãëýãäýæ áàéíà. Тухайлбал:

• “Нуугдмал” нэр томъёог татвараас зайлсхийх ¿зэгдэл давамгайлдаг õºгжлийн ò¿вшин дундаас дээш аж ¿йлдвэржсэн орнууд хэрэглэдэг.

• “Албан бус” нэр томъёог голдуу õºгжлийн ò¿вшин доогуур жижиг буурай орнууд хэрэглэж байна.

• “Ñ¿¿дэр” ãýñýí õýëëýãèéã аль ч улсын эдийн засагò албан бус эдийн çàñàã îðøèõ îðîí çàé áàéäàã утгаар хэрэглэдэг.

Ýäãýýðýýñ ¿¿äýí àлбан бус эдийí засгийг äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëñîí íü áèé: Албан ёсны á¿ртгэл тайлан, мэдээнд тусгагдаагүй õ¿н амд òºëáºртэйгээр ¿ç¿¿лж буй б¿òýýãäýõ¿¿н, ¿йлчилгээ буюу эдийн засгийн аливаа ¿йл ажиллагааг албан бус эдийн засаг ãýæ îéëãîíî.

ÄÍÁ-èéã ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð òîîöîõ àðãà çүéí òàëààñ íü èéì õýëáýðèéí äàëä үéë àæèëëàãààã 3 á¿ëýãò àíãèëàõ áîëîìæòîé.

1. 
   Àæ àõóéí íýãæèéã ìýäýýëýëä õàìðóóëàõãүé îðõèãäóóëàõ:
   

2. 
   Àæ àõóéí íýãæ ìýäýýëýë ºãºõã¿é áàéõ:
   

3. 
   Àæ àõóéí íýãæýýñ äóòóó ìýäýýëýõ:
   

Жэймс Андерсоны¹ тодорхойлсноор албан бус эдийн засгийг үүсгэгч интституци нь ихэвчлэн микро õ¿рээний буюу ºðх á¿лийн ò¿вшинд хэлбэрждэг байна. Иймээс албан бус эдийн засгийг судлах асуудал нь ихээхэн бэрхшээлтэй байдаг байна.

Н.Амарын² судалгаагаар: "Албан бус, параллель гэж олон янзаар нэрлэгдэх ñ¿¿дрийн эдийн засаг нь хууль бус ¿йл ажиллагаанаас гадна хуулиар çºâøººðºãäñºн бараа үйлчилгээний үйл ажиллагаанаас олсон мэдээлэгдээгүй орлогуудыг (мөнгөний болон бартерийн хэлцэлүүд) агуулдаг байна. Сүүдрийн эдийн засаг нь албан эдийн засгийн бүх үйл ажиллагааг агуулдагийн хувьд татварын газарт мэдээллээ өгч татвар төлөгч байх ёстой. Гэвч ñ¿¿дрийн эдийн засгийг нарийн тодорхойлох íü áýðõøýýëòýé ó÷ðààñ татвар òºëºлт болон журам ä¿рэм ººð÷ëºãäºхтэй уялдан цаг үргэлж даган õºгжиж байдаг байна."

Èéìýýñ äàëä ýäèéí çàñãèéã òîäîðõîéëîõ àðãа, аргачлалуудààñ тайлбарëàÿ.

Øóóä àðãà íü ìèêðî ò¿âøíèé ¿íäñýí íýãæ áàéãóóëëàãà äýýð òîäîðõîé ÷èãëýëýýð òàéëàí ñóäàëãàà, àñóóëãà ÿâóóëàõ áàéäëààð, ýñâýë øèìòãýë, òàòâàðûí ãýõ ìýòèéí òºðºëæñºí õÿíàëò øàëãàëò ÿâóóëñíû äàãóó ¿íäñýí ìýäýýëëèéã íü òîäîòãîõ çàìààð õàðüöóóëñàí ñóäàëãàà õèéæ, äóòóó ìýäýýëýãäñýí àæèëëàãààã èëð¿¿ëýõýä îðøèíî.

Ýíý àðãûí ãîë äàâóó òàë íü äàëä ýäèéí çàñãèéí íºëººëëëèéí õýð õýìæýýã òөäèéã¿é òýäãýýðèéí ÷èãëýë, á¿òöèéí òàëààð íàðèéâ÷èëñàí ìýäýýëýë îëæ àâàõ áîëîìæèéã îëãîäîã ÿâäàë þì.

Ãýâ÷ ýíý àðãà íü çөâõөí ñîíãîí àâñàí ñóäàëãààíû ò¿¿âýðëýëòèéí õ¿ðýýíä ë õýðýãëýãääýã ó÷ðààñ äàëä ýäèéí çàñãèéí á¿õ ¿éë àæèëëàãààã áүðýí õýìæýýãýýð òîäîðõîéëîõ áîëîìæãүé òóë áàñ ó÷èð äóòàãäàëòàé.

Øóóä áèø àðãûã "¿ç¿¿ëýëò"-èéí àðãà ãýæ íýðëýæ áîëíî. ¯¿íèé ìºí ÷àíàð íü ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä äàëä ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí òàëààðõè ìýäýýëëèéã ÿìàð íýã õýìæýýãýý𠺺ðòºº àãóóëäàã ýäèéí çàñãèéí áîëîí áóñàä ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã àøèãëàí æèøèõ, õàðüöóóëàõ, óÿëäàà, õàìààðëûí õ¿ðýýíä òîîöîæ ãàðãàõ àðãààð òîäîðõîéëíî. Äàëä ýäèéí çàñãèéí íºëººëëèéã àãóóëäëàã ýäèéí çàñãèéí õýä õýäýí ¿ç¿¿ëýëò áàéäàã. ¯¿íä:

• 
  ¯íäýñíèé õýìæýýíèé îðëîãî, çàðëàãûí òîîöîîíû çºðөө: ¯íäýñíèé òîîöîîíû ñèñòåìèéí àðãà çүéí äàãóó îðëîãûí àðãààð òîîöñîí ÄÍÁ íü çàðëàãûí àðãààð òîîöñîí ÄÍÁ-íèé õýìæýýòýé òýíö¿¿ áàéõ ¸ñòîé. Òèéìýýñ çàðäëûí áîëîí îðëîãûí òîîöîîíû çºðºº ãàðñàí íºõöºëä óã ¿ç¿¿ëýëò íü äàëä ýäèéí çàñãèéí íºëººëëèéí õýìæýýã õàðóóëàõ ¿íäýñëýë áîëîõ ó÷èðòàé. ¯¿íèéã ñàëáàð õîîðîíäûí áàëàíñ, ¿íäýñíèé õýìæýýíèé íººö àøèãëàëòûí áàëàíñ çýðýã óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí òýíöâýðò õàðüöàà íººö áîëîìæ, ÷àäàâõè, òýäãýýðèéí àøèãëàëòûí үð àøãèéã èëòãýí õàðóóëàõ òîìîîõîí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã àøèãëàí òîäîðõîéëäîã.
  
• 
  Àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèêò ìýäýýëýãäñýí áîëîí áîäèò àæèëëàõ õ¿÷íèé àøèãëàëòûí òîîí ¿ç¿¿ëýëòèéí çºðºº: Àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèêò õàìðàãäñàíààð ýäèéí çàñàã äàõü àæèëëàõ õ¿÷íèé îðîëöîî áóóðíà ãýäýã íü äàëä ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãàà íýìýãäýæ áàéãààã ÿìàð íýã õýìæýýãýýð èëýðõèéëýí õàðóóëàõ ¿ç¿¿ëýëò áîëäîã. Èéìýýñ àæèëëàõ õ¿÷íèé íèéò îðîëöîî òîãòìîë áàéíà ãýñýí òîîöîîíû íºõöºë ºãºãäñºí ¿åä àæèëëàõ õ¿÷íèé îðîëöîîíû ò¿âøèí àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèêààð áóóð÷ áàéâàë ýíý íü äàëä ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû öàð õ¿ðýý íýìýãäýæ áàéãààã èëòãýõ ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ òóë ýíýõ¿¿ äîõèîëëûã àøèãëàí íèéãýì äýõ äàëä ýäèéí çàñãèéí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé. Ãýõäýý àæèëëàõ õ¿÷íèé îðîëöîîíû ò¿âøèíãèéí ººð÷ëºëò íü ìàãàäã¿é ººð øàëòãààíòàé áàéæ áîëîõ òàëòàéã õàðãàëçàí íóõàöòàé õàíäàõ øààðäëàãà ãàðíà.
  
• 
  ÿéëãýýíèé àðãà: Ýíý àðãûã àíõ ÀÍÓ-ûí ñóäëàà÷ Ôåéæ (Feige) áîëîâñðóóëñàí. Ýíý àðãà íü òîäîðõîé öàã õóãàöààíû ã¿éëãýýíèé õýìæýý, àëáàí ¸ñíû òîîöîîãîîð ãàðñàí ÄÍÁ-íèé õîîðîíäûí õàðèëöàí õàìààðëûã àæèãëàõ çàð÷èìä òóëãóóðëàñàí Ôèøåðèéí òýãøèòãýëä ¿íäýñëýãääýã. M*V=P*T M-ìºí㺠P-¿íý
  

Ýíä ìºíãºíèé õóðä, íèéò ìºíãºíèé ã¿éëãýý (P*T) áîëîí íýðëýñýí ÄÍÁ-íèé ä¿í (=àëáàí + àëáàí áóñ) õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîíä òîîöîîíû íºõöºë ºãºãäºõ ¸ñòîé. Íýðëýñýí ÄÍÁ-èé ä¿í áîëîí íèéò ã¿éëãýýíèé õóâüä äàëä ýäèéí çàñãèéí õýìæýýã òîîöîõäîî íýðëýñýí ÄÍÁ-ýýñ àëáàí ¸ñíû ìýäýýëýãäñýí ÄÍÁ-èéã õàñàõ çàìààð òîîöîæ áîëíî. Ãýõäýý äàëä ýäèéí çàñãèéí õýìæýýã òîîöîõûí òóëä Ôåéæ íü ñóóðü îíä ñ¿¿äðèéí ýäèéí çàñàã îãò áàéãààã¿é ãýñýí íºõöºëä үíäýñëýäýã ó÷èð P*T áà íýðëýñýí ÄÍÁ-èé õàðüöàà íü "åðäèéí" áóþó äàëä ýäèéí çàñàã áàéõã¿é ìýòýýð òîäîðõîé õóãàöààíä òîãòìîë áàéõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëäýã. Òèéìýýñ ýíý àðãà íü îíîëûí õóâüä íýí ñîíèðõîëòîé áîëîâ÷ ïðàêòèê àìüäðàë äýýð áîäèò áàéäëûã õàíãàõóéö òîîöîî ãàðãàõàä õ¿íäðýë ó÷ðóóëæ, ýðãýëзýý òºð¿¿ëäýã ñóë òàëòàé áîëíî.

• 
  ̺íãºíèé ýðýëòèéí àðãà: Àíõ 1958 îíä ýðäýìòýí ñóäëàà÷ Êàãàí ìºíãºíèé ýðýëòèéí àðãûã, ÀÍÓ-ûí 1919-1955 îíóóäûí ìºíãºíèé ýðýëò áîëîí òàòâàðûí äàðàìò (ýíý íü äàëä ýäèéí çàñãèéí íýã øàëòãààí áîëäîã)-ûí õîîðîíäîõ õàìààðëûã êîððåëÿöèéí àðãààð ñóäëàõàä àøèãëàñàí áàéíà. ¯¿íýýñ õîéø 20 æèëèéí äàðàà 1977 îíä ýðäýìòýí Ãóòìàí ýíý àðãûã àøèãëàí ìºí㺠áîëîí õàäãàëàìæèéí õýðýãöýýíèé õîîðîíäîõ õàðüöààã 1937-1976 îíóóäààð àâ÷ ¿çñýí áàéäàã.
  

̺íãºíèé ýðýëòèéí òàëààðõ Òàíçèãèéí (1983) ãàðãàñàí ðåãðåññèéí ¿íäñýí òîìú¸î íü:

ln (C/M₂)_t = β₀+ β₁ ln (1+TW) _t + β₂ ln (WS/Y)_t+ β₃ ln R _t + β₄ ln (Y/N) _t +u _t

β₁>0, β₂>0, β₃<0, β₄<0

ln - íàòóðàë ëîãèðèôì;

C/M₂ - áýëýí ìºí㺠ýçýìøèã÷äèéí òîî áîëîí õàäãàëàìæèéí äàíñíû õàðüöàà;

TW - òàòâàðûí æèãíýñýí äóíäàæ õóâü (ñ¿¿äðèéí ýäèéí çàñãèéí õýìæýýíèé ººð÷ëºëòèéã òîäîðõîéëîõ);

WS/Y - ¿íäýñíèé îðëîãîä öàëèí, õºëñíèé ýçëýõ õóâü õýìæýý (òºëáºð áîëîí ìºí㺠ýçýìøèã÷äèéí ººð÷ëºëòèéã õàìðàõ ¿¿äíýýñ);

R - õàäãàëàìæèéí õ¿¿ (áýëýí ìºí㺠ýçýìøèã÷äèéí áîëîìæèéã õàìðàõ ¿¿äíýýñ);

Y/N - íýã õ¿íä íîãäîõ îðëîãî.

Äàëä ýäèéí çàñãèéí õýìæýýã íýãä¿ãýýðò, øóóä áîëîí øóóä áóñ òàòâàðûí à÷ààëàë (çàñãèéí ãàçðûí çîõèöóóëàëò) õàìãèéí áàãà áàéõ ¿åèéí ìºíãºíèé óðñãàëûí õýìæýý áîëîí øóóä áà øóóä áóñ òàòâàðûí à÷ààëàë õàìãèéí èõ áàéõ ¿åèéí ìºíãºíèé óðñãàëûí õýìæýýíèé õàðüöóóëàëòààð òîäîðõîéëíî. Õî¸ðäóãààðò, äàëä ýäèéí çàñàãò áàéãàà ìºíãºíèé äàâòàìæ íü àëáàí ¸ñíû ýäèéí çàñãèéí Ì1-èéí äàâòàìæòàé èæèë áàéíà ãýæ ¿çýýä äàëä ýäèéí çàñãèéí õýìæýýã òîîöîæ àëáàí ¸ñíû ÄÍÁ-ä õàðüöóóëàí òýäãýýðèéí õýëáýëçëýë өөð÷ëөëòèéí çөð¿¿ã òîäîðõîéëíî.

Ýäãýýð òîîöîîëîëòûí ¿ð ä¿íä çàõ çýýë äýýðõ ìºíãºíèé áîäèò õýðýãöýýòýé óÿëäààòàéãààð èë¿¿äýë ýðýëòèéí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ çàìààð äàëä ýäèéí çàñãèéí íºëººëëèéí öàð õýìæýýã òîîöîõ áîëîìæòîé.

̺íãºíèé ýðýëòèéí àðãà íü íýëýýä ºðãºí õýðýãëýãääýã àðãà þì. Ýíý àðãà íü Åâðîïûí Ýäèéí Çàñãèéí Õºãæëèéí Íèéãýìëýãèéí ãèø¿¿í îëîí îðíóóäàä õýðýãëýãääýã ÷ çàðèì òàëààð ø¿¿ìæëýëä ºðòºæ áàéäàã. Èõýíõ ñóäàëãààíä ýíý àðãûí äàëä áîëîí àëáàí ¸ñíû ýäèéí çàñàãò ìºíãºíèé õóðä, äàâòàìæ íü àäèë áàéíà ãýñýí íºõö뺺ð õîëáîãäîõ òîîöîî õèéãääýã òóë ó÷èð äóòàãäàëòàé ãýæ ¿çýõ íü áèé.

• 
  Áèåò îðöûí (öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý) àðãà, Ýíý àðãûã Êàóôìàí, Êàëèáåðäàãèéí àðãà ãýæ íýðëýõ òîõèîëäîë áèé:
  

• 
  Ëàêîãèéí àðãà: Ëàêî íü ñ¿¿äðèéí ýäèéí çàñãèéí òîäîðõîé õýñãèéã ºðõèéí öàõèëãààíû õýðýãëýýòýé õîëáîîòîé ãýæ ¿çýí òîîöîî õèéñýí áàéäàã. ªºðººð õýëáýë, ºðõèéí öàõèëãààíû õýðýãëýýíèé òîäîðõîé õýñýã ºðõèéí õóâèéí ¿éëäâýðëýëä õýðýãëýãääýã ãýñýí ¿ã. ¯¿íèéã äàðààõü òîìú¸îãîîð èëýðõèéëíý:
  

Ýíä: α₁>0, α₂<0, α₃>0, α₄ <0, α₅>0 H_i= β₁T_i + β₂(S_i-T_i )+ β₃D_i

Ýíä: β₁>0, β₂ <0, β₃>0

E_i - i îðíû 1 õ¿íä íîãäîõ ºðõèéí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý

C_i- 1 õ¿íä íîãäîõ ºðõèéí áîäèò õýðýãëýý (ýíä öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý îðîõã¿é) õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðààð òîîöñîíîîð

PR_i- 1 êâò ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé áîäèò ¿íý (õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðààð òîîöñîíîîð, àì.äîëëàðààð)

G_i- i îðíû îðîí ñóóöàíä äóëààí øààðäëàãàòàé ñàðûí òîî

Q_i- öàõèëãààíààñ áóñàä ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýðèéí íèéò ºðõèéí õýðýãëýýíä ýçëýõ õóâü

H_i- äàëä ýäèéí çàñãèéí 1 õ¿íä íîãäîõ íèéò ¿éëäâýðëýëò

T_i- õóâèéí îðëîãî, êîðïîðàöèéí àøèã, áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé òàòâàðûí íèéëáýðèéã ÄÍÁ-ä õàðüöóóëñàí õàðüöàà

S_i- Òºðèéí íèéãìèéí õàëàìæ, õàìãààëëûí çàðäëûã ÄÍÁ-íä õàðüöóóëñàí õàðüöàà

D_i- 14 íàñíààñ äýýø, èäýâõèã¿é òýæýýëãýã÷ õ¿í àìûí 100 èäýâõèòýé àæèëëàãñäàä íîãäîõ õýìæýý

Äýýðõ òîîöîîíîîñ äàëä ýäèéí çàñãèéí õýìæýýã íýãæ öàõèëãààíû õýìæýýãýýð ãàðãàíà. H_i- áóþó äàëä ýäèéí çàñãèéí õýìæýýã ýíý òàëààð õèéãäñýí áóñàä ñóäàëãààíû ìàòåðèàëààñ àâ÷ çîõèîã÷ òîîöîîíäîî àøèãëàñàí áàéíà. Ýíý àðãûí äóòàãäàëòàé òàë íü äàëä ýäèéí çàñãèéí á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààã äàí ãàíö öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ áîëîí ºðõèéí ¿éëäâýðëýë ãýæ îéëãîæ áîëîõã¿éä îðøèíî.

- Çàãâàðûí àðãà

Äýýð äóðäñàí àðãóóä íü çºâõºí íýã òîäîðõîé ¿ç¿¿ëýëòèéã àøèãëàí äàëä ýäèéí çàñãèéí õýìæýýã òîäîðõîéëæ áàéíà. Ãýòýë äàëä ýäèéí çàñãèéí íºëººëëèéã ¿éëäâýðëýë, õºäºëìºð, ìºíãºíèé çàõ çýýëä èë¿¿ õàðæ áîëíî. Èéìä ìºíãºíèé àðãóóäûã õýðýãëýí ýäèéí çàñàã äàõü òàòâàðûí äàðàìòûã ãîë ñóäëàõ õ¿÷èí ç¿éëýý áîëãîõ àðãà ãýæ áàéäàã áàéíà. Çàãâàðûí àðãàä äàëä ýäèéí çàñãèéí îëîí òàëò íºëººëëèéã õàðóóëäàã. DYMIMIC çàãâàð íü ¿íäñýí 2 õýñýãòýé, àæèãëàãäààã¿é õóâüñàã÷äûã àæèãëàãäñàí õóâüñàã÷èäòàé õîëáîîòîé àâ÷ ¿çýí õýìæäýã. Çàãâàðûí á¿òöèéí òîìú¸î íü àæèãëàãäààã¿é õóâüñàã÷äûí õàðèëöàí õàìààðëûã õàðóóëäàã. Ýíý òîõèîëäîëä, 1 àæèãëàãäààã¿é õóâüñàã÷ áàéíà ãýõýä òýð íü äàëä ýäèéí çàñãèéí õýìæýý áîëíî.

Õóâüñàã÷äûí õýìæýý, õºäºëãººíººñ äàëä ýäèéí çàñãèéí õýìæýý èðýýä¿éä ÿìàð áàéõ òàëààð óðüä÷èëñàí òààìàãëàë õèéæ áîëíî. Òóõàéí õóãàöààíä Z_it- øàëòãààí, X_t - äàëä ýäèéí çàñãèéí õýìæýý, Y_jt- ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä áîëíî.

Øàëòãààí:

- Øóóä áà øóóä áóñ òàòâàðûí äàðàìò,

- Óëñûí ÷àíàðòàé ¿éë àæèëëàãààíû çîõèöóóëàëòûí äàðàìò

- “Òàòâàðûí ¸ñ ñóðòàõóóí” äîðîéòîõ òóñàì õóâü õ¿ì¿¿ñ àëáàí ¸ñíû àæëàà îðõèí äàëä ýäèéí çàñàã ðóó øèëæèæ, ò¿¿íèé õýìæýýã íýìýãä¿¿ëäýã ¿çýãäýë ãýõ ìýò.

- ̺íãºíèé ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä: Õýðýâ ñ¿¿äðèéí ýäèéí çàñãèéí õýìæýý ºñ÷ áàéâàë íýìýëò ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò øààðäàãääàã

- Õºäºëìºðèéí çàõ çýýë: Äàëä ýäèéí çàñãèéí ñåêòîðò àæèëëàã÷äûí õºäºëìºð îðîëöîî íýìýãäýæ áàéâàë àëáàí ¸ñíû àæèë ýðõëýã÷äèéí õºäºëìºð îðîëöîî áóóð÷ áàéäàã. ̺í àëáàí àæëûí öàã áàãà áàéãààòàé õîëáîæ áîëíî.

- ¯éëäâýðëýëèéí çàõ çýýë: Äàëä ýäèéí çàñàã ºñ÷ áàéíà ãýäýã íü àëáàí ¸ñíû ýäèéí çàñãààñ òýð õýìæýýãýýð øèëæèæ áàéíà ãýñýí ¿ã.

Ýíý àðãûã Êàíàä, Øèíý Çåëàíäàä òóðøñàí áàéíà. DYMIMIC çàãâàðò ºìíº íü äóíäàæ áà àõèó òàòâàðûí õóâü, èíôëÿöè, áîäèò îðëîãî, ýäèéí çàñãèéí çîõèöóóëàëòûí ò¿âøèí çýðýã ¿ç¿¿ëýëòèéã õýðýãëýñýí áàéíà. Ñ¿¿ëèéí ¿åä àæèëëàõ õ¿÷íèé îðîëöîîíû ò¿âøèí (ÿëàíãóÿà ýðýãòýé õ¿íèé), áýëýí áà íèéò ìºíãºíèé õàðüöààã ìөí õýðýãëýõ áîëæýý. Ýíäýýñ үçýõýä äàëä ýäèéí çàñãèéí íөëөөëëèéã ñóäàëæ òîäîðõîéëîõ àñóóäàë íü àëü ÷ óëñ îðíû õóâüä áàéíãûí àíõààðàë òàòñàí àñóóäàë áàéäàã áàéíà. Үүíèéã òîîöîõ àðãà çүéí õóâüä ÿíç áүðèéí ñóäàëãààíû àðãóóä õýðýãëýãäñýýð èðñýí íü ÷ òîäîðõîé áàéíà.

- Øèëæèëòèéí ýäèéí çàñàã á¿õèé äèéëýíõ îðíóóäàä áîëîîä á¿ðýí ñóäëàãäñàí óëñóóäûí áàéäëààñ ¿çýõýä ñ¿¿äðèéí ýäèéí çàñàã ìàø õóðäàöòàé õºãæèæ áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëò õèéãäýýä áàéãàà. Õàðèí Ìîíãîë çýðýã õºãæèæ áàéãàà îðíóóäûí õóâüä ¿ç¿¿ëýëòèéí äóòóó äóëèìàã áàéäëààñ øàëòãààëàí ÷èã õàíäëàãûã íü íàðèéí òîîöîæ ä¿ãíýõ áîëîìæ õîìñ áàéíà. Áàñ çàðèì îðíû õóâüä õýäèé÷èíýý èõ çîõèöóóëàëò, ä¿ðýì æóðàì áàéõ òóñàì ñ¿¿äðèéí ýäèéí çàñàã íýìýãääýã ãýñýí ñóäàëãàà ãàðñàí áàéäàã. Äýëõèéí 84 óëñûí õàìàðñàí ñóäàëãààãààð çîõèöóóëàëòûí èíäåêñ íü 1-5 õîîðîíä õýëáýëçýëæ áàéãàà áºãººä ýíý ¿ç¿¿ëýëò 1 íýãæýýð ºñºõºä ñ¿¿äðèéí ýäèéí çàñàã 10 õóâèàð ºñíº ãýñýí õàìààðàë ãàðñàí áàéíà. Õàðèí çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãàà íü õ¿÷òýé, ¿ð ä¿íòýé çîõèîí áàéãóóëàãäñàí óëñóóäûí õóâüä ñ¿¿äðèéí ýäèéí çàñàã áàãà áàéõ õàíäëàãàòàé áàéíà.

Õàòóó çîõèöóóëàãäñàí ýäèéí çàñàã áàñ ñóë äîðîé, õýò áîëãîîìæèëñîí õóóëèéí çàõèðãàà õî¸ð íü ñ¿¿äðèéí ¿éë àæèëëàãàà õºãæèõ ñóóðü ¿íäñèéã áèé áîëãîäãûí çýðýãöýý õýýë õàõóóëü ¿¿ñýõ íºõöºë áîëäîã ãýñýí ä¿ãíýëò õèéãääýã áàéíà. Çàðèì ñóäàëãààíä õýýë õàõóóëèéí ò¿âøíèé áóóðàëò áîëîîä ñ¿¿äðèéí ýäèéí çàñãèéí ºðãºæèëòèéí õîîðîíä øóóä õàìààðàë áàéäàã ãýñýí òààìàãëàë õèéäýã÷ çàðèì ñóäàëãààíóóä õýýë õàõóóëèéí ãàçàð àâàõ áàéäàë ñ¿¿äðèéí ýäèéí çàñãèéí õýìæýý ºðãºæñºíòýé õîëáîîòîé ãýäãèéã õàðóóëñàí áàéíà.

• 
  Áóóðóóëàõ àðãà çàì
  

Ñ¿¿äðèéí ýäèéí çàñãèéã áóóðóóëàõ ÷èãëýë¿¿äèéã äàðààõ áàéäëààð àíãèëæ áîëîõ òàëòàé.

• 
  Òàòâàðûí ò¿âøèíã áóóðóóëàõ íü ñ¿¿äðèéí ýäèéí çàñãèéã áàãàñãàõ ãîë õ¿÷èí ç¿éë áèø ÷ ãýñýí ò¿¿íèéã òîãòâîðæóóëàõ ñàéí òàëòàé;
  
• 
  Òàòâàðààñ çàéëñõèéëòèéí ýñðýã îëîí óäààãèéí äàâòàãäñàí òàòâàðûí ñàíõ¿¿ãèéí øàëãàëò õèéæ ºíäºð òîðãóóëü íîîãäóóëàõ íü ñ¿¿äðèéí ýäèéí çàñãèéí õýìæýýã áàãàñãàõàä íºëººëºõ òàëòàé;
  
• 
  Çîõèöóóëàëò, æóðàìëàëòûã ÷ºëººòýé áîëãîõ, àâèëãàëä àâòàõ ÿâäëûã áàãàñãàõûí òóëä ýäèéí çàñãèéí ºðñºë人íèéã áèé áîëãîõ, ï¿¿ñ êîìïàíèóäûã ñ¿¿äðèéí ýäèéí çàñãààñ àëáàí ýäèéí çàñàã ðóó øèëæ¿¿ëýõèéí òóëä øèíý÷ëýë õèéõ øààðäëàãàòàé;
  
• 
  Çàñãèéí ãàçàð æóðìûíõàà òîîã ºñãºõººñ èë¿¿ ò¿¿íèéã õàìãèéí áàãà ò¿âøèíä ÷ ãýñýí õàòóó ÷àíãà ìºðäºõ;
  
• 
  Àëáàí áóñ ñåêòîðûã àëáàí áîëãîõ, èíãýõäýý àëáàí ¸ñîîð á¿õ íèéòèéã á¿ðòãýëä õàìðóóëàõ, òàòâàð áîëîí íèéãìèéí äààòãàëûí ºíäºð à÷ààëàëã¿é áàéõ çàìààð øèéäâýðëýõ íü îíîâ÷òîé;
  
• 
  Èíôëÿöèéã õººðºãäºõã¿é áàéõ ìºíãºíèé çºâ áîäëîãî ÿâóóëàõ;
  
• 
  Àëáàí ñòàòèñòèêèéã õºãæ¿¿ëýõ;
  
• 
  Òºðèéí îðîëöîî, çîõèöóóëàëòûã àëü áîëîõ áàãàñãàæ, õóâèéí õýâøëýýð äàìæóóëàí òºðèéí ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýõ, èðãýäýä çºâ çîõèñòîéãîîð ìýäýýëýõ;
  
• 
  Òºðèéí îéðûí õóãàöààíû, óÿëäàà õîëáîî ìóóòàé áîäëîãî çîõèöóóëàëòóóäûã èíñòèñòóöèéí õýìæýýíä àâ÷ ¿çýæ, õîë÷, ñòðàòåãè÷ ¿çýë áàðèìòëàëààð õàíäàõ;
  
• 
  Æèæèã äóíä áèçíåñèéã äýìæèõ áóþó êàïèòàë õóðèìòëóóëàõ íºõöºë áîëîëöîîã îëîí òàëààð õàíãàæ ºãºõ;
  
• 
  Àæèë ýðõëýëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ;
  
• 
  Òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé øàò äàìæëàãûã öººëºõ, íýã öýãò òºâëºð¿¿ëýõ;
  
• 
  Õ¿íä ñóðòàë, õýýë õàõóóëèéã àðèëãàõ.