Тақырып 6. "Өсімдіктердің көбеюі."

Көбею туралы түсінік. Көбею түрлері. Телу әдісі. Ұрпақ алмасу.

Көбею – тірі организімнің жеке санының артуы, өзінен кейін ұрпақ қалдырып, түрдің сақталып, табиғатта таралуын қамтамасыз ету қасиеті. Көбеюдің үш түрін ажыратады. Олар: жынысты көбею, жыныссыз көбею, вегетативті көбею. Жынысты көбею кезінде жаңа организім әртүрлі жыныс клеткаларының қосылуынан пайда болады. Жыныссыз көбеюде жаңа организім жыныс тұрғысынан жетіле қоймаған бір клетканың өзінен жетіледі. Вегетативті көбеюде жаңа организімге бастаманы вегетативті мүшелер, олардың бөліктері және түр өзгерістері береді. Вегетативті көбею өсімдіктің регенерацияға қабілеттілігіне байланысты. Бір жасушалы өсімдіктерде /балдырларда, бактерияларда/ вегетативтік көбею жасушаның тең екіге бөлінуі арқылы жүреді, ал коллониялы және көп жасушалы өсімдіктерде талломдарының бірнеше бөліктерге бөлінуі арқылы, саңырауқұлақтарда маманданған бір жасушалы құрылым арқылы жүзеге асады. Көптеген мәдени жағдайда жағдайда өсірілетін өсімдіктер қалемшелеу және телу арқылы да көбейеді. Қалемше деп аналық өсімдіктен кесіп алынған сабақтың, тамырдың, жапырақтың бір бөлігін айтады. Қолдан вегетативті көбейтудің бірнеше жолы бар. Соның бірі – телу әдісі. Телу – бір өсімдіктің бүршікті бөлігін екінші өсімдіктің денесіне ұластыру. Телуді кейде трансплнтация деп атайды.

Жыныссыз көбею спорлар немесе зооспоралар арқылы жүзеге асады. Спораладың қатты қабықшасы болады және олар желмен таралады. Зооспоралардың қатты қабықшасы болмайды және талшықтарының көмегімен қозғалады. Олар жыныссыз көбею органы болып табылады және спорангилердің немесе зооспорангилердің ішінде жетіледі. Төменгі сатыдағы өсімдіктерде олар бір жасушалы, ал жоғары сатыдағы өсімдіктерде олар көп жасушалы орган болып келеді.

Жыныстық көбеюдің мәні өсімдікте арнайы маманданған жасушаладың – гаметалардың түзілуімен , олардың екеуінің жұптасып қосылуымен /капуляция/ және зиготаның түзілуімен , одан жаңа өсімдіктің пайда болуымен байланысты. Гамета дегеніміз ядросында хросмосомаладың саны гаплоидты болатын жыныстық жасуша. Өзара қосылатын гаметалардың бір-бірінен құрылысы жағынан, физиологиясы жағынан, яғни жыоныстық және тұқымқуалаушылық қасиеттері жағынан айырмашылықтары болады. Соған байланысты: изогамия, гетерогамия, оогамия деп бөлінеді. Егер қосылатын гаметалар формасы, мөлшері және қозғыштығы жағынан бірдей болса, онда оларды изогаметалар, ал жыныстық процесті изогамиялық деп атайды. Егер гаметалардың формасы бірдей болса, бірақ аналық гаметаның мөлшері аталыққа қарағанда біршама үлкендеу және баяу қозғалатын болса, ондай гаметаларды гетерогаметалар, ал жыныстық процесті гетерогамиялық деп атайды. Оогамиялық жыныс процессінде аналық гамета үлкен шар тәрізді, қозғалмайтын, ал аталығы өте ұсақ және қозғалғыш болып келеді. Гаметалар гаметангиялар деп аталатын органдарда жетіледі. Аталық гаметалары антеридилерде, аналық гаметалары төменгі сатыдағы өсімдіктерді оогонилерде ал жоғары сатыдағы өсімдіктерде архегонилерде жетіледі. Өчсімдіктердің өмірлік циклінде жыныссыз және жыныстық жолдармен көбеюі кезектесіп келіп отырады. Көбею кезіндегі ядролық фазаларының алмасуына талдау жасаудың негізінде мынадай жағдай дәлелденді. Спорфит дегеніміз хромосомдар саны жұп болып келетін жасушалардан тұратын жыныстық споралады және олар түзілетін спорангилерді беретін особьты айтады.Жыныстық көбеюге арналған споралар түзілгенде мейоз процессі жүреді, сондықтан да олар барлық уақытта гаплоидты. Жыныстық көбеюге арналған споралардан гаметофиттер жетіледі. Ал оларда жыныстық жасушалады беретін көбею органдары пайда болады. Гаметофиттің барлық жасушалары, оның ішінде гаметалары да гаплоидты. Жыныстық процестің нәтижесінде зигота түзіледі. Ұрпақ аусу және ядро фазаларының алмасуы туралы түсінік. Тұқым арқылы көбею.

Қолданылған әдебиеттер: 1,2,4.

Өсімдіктер систематикасының мақсаты мен міндеті. Өсімдіктер систематикасының даму тарихы.

Өсімдіктер систематикасының басты мақсаты: әртүрлі өсімдіктерді бір жүйеге келтіру, олардың түрлерін ғылыми түрде зерттеп, белгілі аксонамиялық категорияларын анықтау. Өсімдіктердің түрлерін топтастыруда олардың тарихи даму заңдылықтарына, яғни эвалюциялық даму процестеріне қарапайым түрлерден күрделі түрлердің қалыптасуына көңіл бөлінеді. Систематиктердің жұмысының қиындығы табиғаттағы түрлердің санының ересен зор көптігімен және олардың таусылмас алуан түрлілігімен есептелінеді. Қазіргі кезде өсімдіктердің жалпы саны шамамен 500 мыңға жетеді. Қазіргі уақытқа дейін қолданылып келе жатқан системалар қатарына Энглер системасын алуға болады. Өсімдіктерді жекелеген систематикалық топтарға біріктіру жалпыға бірдей қабылданған таксондар деп аталатын систематикалық бірліктің негізінде жүзеге асады. Өсімдікткрдің түрлері екі сөзбен аталады. Мұндай биологиялық номенклатураны ғылымға енгізген атақты швед ғалымы К. Линней.

Өсімдіктер дүниесінің таксондарының орналасу реттілігі.

Төменгі сатыдағы өсімдіктер-Thallobionta

1. 
   Өсімдіктер дүниесінің жасушаға дейінгі тармағы- Procytobionta
   

II. Өсімдіктер дүниесінің талломды, ядроға дейінгі тармағы- Thallobionta procariota

2. Дробянкалар бөлімі- Schizophyta

3. Көк-жасыл балдырлар бөлімі- Cyanophyta

III. Өсімдіктер дүниесінің талломды, ядролы, пластидті тармағы.-

Thallobionta eucaryota

IY. Өсімдіктер дүниесінің талломды , ядролы, пластидтері жоқ тармағы- Thallobionta aplastidae

Y.Өсімдіктер дүниесінің өркенге дейінгі архегониялылар тармағы- Procombionta archegoniatae

YI. Өсімдіктер дүниесінің өркенді архегониялылар тармағы Cormobionta archegoniatae

YII. Өсімдіктер дүниесінің өркенді аналықтар тармағы Cormobionta gynoeciatae

Қолданылған әдебиеттер: 3,5,7,8.

Тақырып 8. "Төменгі сатыдағы өсімдіктер. Талломді өсімдіктер."

1. Төменгі сатыдағы өсімдіктердің ерекшеліктеріне сипаттама.

2. Төменгі сатыдағы өсімдіктердің классификациясы.

Төменгі сатыдағы өсімдіктердің қазіргі кезге дейін ылғалды жерде тіршілік етуіне байланысты эвалюциялық дамуы сол қарапайым күйінде қалған. Олар тамыр, сабақ, жапырақ, жеміс тағы басқа мүшелерге бөлінбеген. Вегетативтік денесі талломдардан тұрады. Таллом бір жасушалы, бірақ ол ұлпаларға және органдарға бөлінбеген. Көптеген түрлеріне тән әртүрлі пигменттері болады. Фотасинтез жүреді. Хлорофилі жоқ организімдері де бар. Оларға гетеротрофты қоректену тән. Талломдарының бөлінуі арқылы вегетативті жолмен, споралар, зооспоралар арқылы жыныссыз жолмен, гаметалардың қосылуы арқылы жынысты жолмен көбейеді. Жыныстық жолмен көбею органдары –оогонилері мен антеридиилері біржасушалы болады. Түрлерінің саны жағынан және әртүрлі экологиялық –географиялық жағдайларда таралуына қарай төменгі сатыдағы өсімдіктер бірінші орында тұрады.

Төменгі сатыдағы өсімдіктер-Thallobionta

1. Өсімдіктер дүниесінің жасушаға дейінгі тармағы- Procytobionta

1. Вирустар бөлімі.- Virophyta

II. Өсімдіктер дүниесінің талломды, ядроға дейінгі тармағы- Thallobionta procariota

2. Дробянкалар бөлімі- Schizophyta

3. Көк-жасыл балдырлар бөлімі- Cyanophyta

III. Өсімдіктер дүниесінің талломды, ядролы, пластидті тармағы.-

Thallobionta eucaryota

1. 
   Жалтырауық сары балдырлар-Crysophyta
   
2. 
   Сары-жасыл немесе әртүрлі талшықты балдырлар- Xantophyta
   
3. 
   Диатомды балдырлар бөлімі- Diatomophyta
   
4. 
   Пирофитті балдырлар бөлімі Pirrophyta
   
5. 
   Эвгленалы балдырлар бөлімі Euglenoophyta
   
6. 
   Қоңыр балдырлар бөлімі Phaeophyta
   
7. 
   Қызыл балдырлар бөлімі Rhodophyta
   
8. 
   Жасыл балдырлар бөлімі - Chlorophyta
   
9. 
   Хара балдырлар бөлімі Charophyta
   
10. 
    Қыналар бөлімі Lichenophyta
    

12. Кілегейлілер бөлімі-Myxophyta

13.Саңырауқұлақтар бөлімі-Mycophyta

Саңырауқұлақтардың 100000 мыңдай түрлері белгілі. Зерттейтің ғылым микология деп аталады. Саңырауқұлақтарда хлорофилл болмайды. Қоректену ерекшеліктеріне қарай не сапрофиттер , не паразиттер болып табылады. Сапрофитті саңырауқұлақтар өлі органикалық заттармен, ал паразитті саңырауқұлақтар тірі организмдердің денесінде өмір сүреді жіне солардың клеткаларынан өзіне қажетті заттарды сорып қоректенеді. Саңырауқұлақтардың денесі мицелий немесе грибница деп аталады. Саңырауқұлақтарды жеті класқа бөледі: Chytrodiomycetes, Hyphochytromycetes, Oomycetes, Zygomycetes, Ascomycetes, Basidiomycetes, Deuteromycetes. Оомицеттер класындағы (Oomycetes) саңырауқұлақтар өсімдіктердің қалдықтарында, жануарлар өлексесінде кездеседі, балдырларда, ал кейбір түрлері омыртқасыз жануарларда, амфибиялар мен балықтарда паразиттік түрде тіршілік етеді. Күрделі дамыған түрлері жер бетіндегі жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің облигатты паразиттері болып саналады.

Бұларға бірнеше қатар кіреді, олардың ең маңыздылары: сапролегниялық (Saprolegniales) лептомиталық (Leptomitales) және пероноспоралық (Peronosporales) саңырауқұлақтар.

Cапролегниялық қатар (Saprolegniales)

Вегетативтік көбею тән.

Жыныссыз көбейуі кезінде екі талшықты екі стадиялы зооспоралы бір – бірін жүйелі түрде ауыстырып отырады. Оны дипланетизм деп атайды.

Жынысты прцесі; кейде оогамий бір түрлерінде біреу, ал көптеген түрлерінде көп жұмыртқа клеткаларын түзеді.

Сапролегниялық (Saprolegniales) тұқымдасы қатардың ең үлкен бөлігін алады. Бұл клеткаланбаған, жақсы жетілген мицелий бар саңырауқұлақтар.

Тоқтап қалған тоған суының бетіндегі шыбын өлексесінің маңайында ұзындығы 1 см жететін ақ ұлпа – мицелий пайда болады. Біраз уақыт өткеннен кейін гифтердің ұшында – түйреуіштің басы тәріздес зооспорангий түзіледі.

Зооспорангийдегі алмұрт тәріздес зооспоралардың екі талшығы бар. Біраздан кейін олар сырты қабықпен оранып тыныштық кезеңге көшеді. (циста). Одан кейін ол қайта өсіп, бүйрек тәрізді зооспораға айналады. Бұлардың талшықтары бүйірлеріне бекінген, олар ұзақ жүзіп жүріп белгілі бір субстратты табады да, оған жабысып, түрып талшығын тастап қабық киеді де, одан жаңа мицелий түзеді. Бұларға пролиферация құбылысы тән. Ол дегеніміз – зооспорангий, ескі қабықтың ішінде өне береді.

Сапролегнияның мицелийлерінде оогоний және антиридий дамиды. Оогоний қысқа келген мицелийлердің бүйірінде шар тәрізді болып орналасады, олар жеке перделермен бөлінеді. Олардан бірнеше жұмыртқа клеткалары түзіледі.

Ұрықтанғаннан кейін ооспора қалын қабықпен қапталады.

Егер қоректік заттары жеткілікті болса жынысты жолмен, егер қоректік зат жеткіліксіз болса – онда олар жыныссыз жолмен көбейеді.

Қолданылған әдебиеттер: 3,5,6.
Тақырып 9. "Жоғарғы сатыдағыөсімдіктер. Жоғары спораланған өсімдіктер."

1. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің ерекшеліктеріне сипаттама.

2. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің классификациясы.

Жоғарғы сатыдағы өсімдіктер құрлаққа шығуына байланысты құрлысы күрделенген. Жапырақ, сабақ, тамыр пайда болған. Арнайы өткізгіш системалар трахеид, трахея, түтіктер пайда болған. Өткізгіш элементтер заңды түрде үйлесіп шоқтар түзген. Жер бетінде өсімдіктердің суды шамадан тыс жоғалтпауы жабындық ұлпалар (эпидерма, перидерма, қыртыс) мен устицалық аппарат пайда болған. Вегетативті, жыныссыз, жынысты көбею жолдары тән. Жылбұрындардың даму циклі. Жоғары сатыдағы өсімдіктер

I. Өсімдіктер дүниесінің өркенге дейінгі архегониялылар тармағы- Procombionta archegoniatae

1. 
   Риниофиттер
   
2. 
   Псилот тәрізділер
   
3. 
   Мүктәрізділер
   

2. 
   Өсімдіктер дүниесінің өркенді архегониялылар тармағы Cormobionta archegoniatae
   

1. 
   Плаун тәрізділер бөлімі
   
2. 
   Қырықбуын тәрізділер бөлімі
   
3. 
   Папоротник тәрізділер бөлімі
   
4. 
   Жалаңаш тұқымдылар бөлімі
   

1. Жабық тұқымдылар бөлімі.

Папортник тәрізділер өзінің жас шамасы жағынан риниофиттерден, псилот тәрізділерден және плаун тәрізділерден кейін тұрады. Олар шамамен қырықбуын тәрізділермен бір уақытта пайда болған. Егерде риниофиттер түгелдей жойылып кеткен өсімдіктер болса, псилот тәрізділер, плаун тәрізділер және қырықбуын тәрізділер қазіргі кездегі флорада аздаған ғана түрлерімен белгілі. Ал папортник тәрізділер бұрынғы геологиялық кезеңдерге қарағанда бәсеңдеу болғанымен, өзінің шарықтап өсуін әліде жалғастырып келеді. Қазіргі кезде олардың түрлерінің саны 10 мыңнан астам. Папортник тәрізділер жер бетінің барлық жерлерінде таралған, олар тропикалық ормандарда және батпақтардан бастап, шөлді аймақтарға дейін әртүрлі жерлерде кездеседі. Папортник тәрізділердің алуан түрлігі жағынан, ылғалды тропикалық ормандар ерекше орын алады. Бұл жерлерде папортниктер топырақта ғана емес, сонымен бірге эпифит ретінде басқа ағаштардың діндеріндеде өседі.

Құрылысы. Спорофитінің жер беті бұтақтары болады, оны ұсақ кейде тіптен қабыршақ тәрізді жапырақтары қаптап жауып тұрады. Олар нашар дифференцияланған, 1-2 тарамшаланағн жүйкелері болады. Буындары мен буынаралықтары нашар жетілген. Спорофиттің жер асты бөлігі тамырсабақ түрінде берілген, одан көптеген қосалқы тамыршалары кетеді. Жерасты және жербеті остері жоғары ұштары арқылы бұтақталады. Остің жоғарғы ұшында спорингілері жиыоып масақ түзеді, сиректеу олар сабақта спора қарар болсақ, олар жапырақтардың үстіңгі жағында ораналсады. Споралардың мөлшері бірдей немесе әрқилы болып келеді. Басқаша айтқанда тең споралы да және әртүрлі споралаы да түрлері болады.

Классификациясы. Бұл бөлім екі кластан тұрады: плаундар класы және полушниктер класы.Плаундар класы. Бұл класқа тең споралы плаун тәрізділер жатады. Плаундар класына мынадай үш қатар жатады: астероксиондар қатары, плаундар қатары, протолепидодендрондар қатары. Бұлардың біріншісі мен үшіншісі түгелдей жойылып кеткен өсімдіктер. Ал плаундар қатары ертеде жойыолып кеткен фикустер тұқымдасынан және осы кластың қазіргі кезге дейінгі жеткен плаундар тұқымдасынан. Плаундар спорофиттері көпжылдық шөптесін өсімдіктер. Сабағы мен тамырының камбиі болмайды. Мөлшері бірдей. Плаундардың шаруашылықтағы маңызы шамалы. Оларды мал жемейді. Плаундардан дәрі алынады. Плаундардың спорасы ертеден медицинада қолданылып келген, оның құрамындағы май ешуақытта кепппейді. Оларда жас баланың тақымна себетін ұнтақ( детская присыпка) ретінде пайдаланады. Кейде мұндай спораларды қалыпқа құйылған заттың қабырғаларын жылтырату және олардың сырт формасын әдемі көрсету мақсатында пайдаланады. Шоқпарбас плаун. Қылқанжапырақты ормандаарда кең таралған өсімдік. Спорифиті жерге төселіп өсетін сабақтан тұрады. Оның вертикаль бағытта көтеріліп тұратын бұтақтары мен төмен қарай кететін қосалқы тамыршалары болады. Сабағы мен тамырларының төбелік тармақталған бұтақтары болады. Өткізгіш шоқтары сабақтың ортасында орналасады. Орталық цилиндр сабақтың аз ғана бөлігін алып жатады. Вертикаль бағытта тік көтеріліп тұратын сабақтарының ұшында, біршама ұзын аяқшаның үстінде екіден спора түзетін масақтары болады.

Масақтың формасы цилинидр тәрізді, оның осі болады. Ості айнала спорофиттері, басқаша айтқанда, ұштары үшкір, әрі жоғары қарай қайрылған қабыршақ тәрізді үш бұрышты жапырақтары орналасады.

Қолданылған әдебиеттер: 3,7,8,21,22,23,24,25.
Тақырып 10. "Тұқымды өсімдіктер. Жалаңаштұқымды өсімдіктер."

1. Жалаштұқымды өсімдіктерге сипаттама.

2.Классификациясы.

Қазіргі кездегі флорада ашық тұқымдылардың 800-дей түрі бар. Көптеген тұрлері жойылып кеткен. Түрлерінің саын аз болғанымен, оларр климаты салқын зонада және тауларда үлкен орман түзеді. Құрылысы: Спорофиті негізінен ағаштар., сиректеу ағаштанған лиандар немесе бұталар. Шөптесін формалары жоқ. Бүйірінен бқтақтанады, сабағы монподиальды бұтақтанады. Сабағы екінші рет қалыңдайды. Көптеген түрлерінің түктері жоқ. Бір түрлдерінің жапырақтары үлкен,итілімділген, ппаоротник тәрізділердің жапырақтарына ұқсас, ал екіншілерінде ұсақ тұтас қабыршақ тәріздінемесе ине тәрізді болап келеді.Ашықтұқымдылардың біраз түрлерінен басқасының барлығы жасыл өсімдіктер. Тамыр жүйесі кіндік тамырлы. Негізі белгілерінің бірі олардың тұқымбүрі болады. Тұқым бүрі дегеніміз- өзі мегаспорангий ол ерекше қорғаныш қызметін атқаратын қабықша интегументпен қапталады. Тұқымбүрлері мегаспорафильдерде ашық орналасады, олардан ұрықтанғаннан кейін дән пайда болады. Дәннің пайда болуы ашықтұқымдылардың споралы өсімдіктерге қарағанда көп мүмкіндіктерге ие болуын және құрлыұта басым болуын қамтамасыз етеді. Ашықтұқымдылардың өмірлік циклін қарастырғанда , мысал ретінде кәдімгі қарағайды аламыз. Ол спорофитінің биіктігі 50 м-дей болатын, 400-жылдай өмір сүретін өсімдік. Қарағай шамамен 30-40 жылдан кейін спора түзе бастайды. Спорафильдері бір-бірінен айқын айырмасы бар бір өсімдікте болатын екі бүр түзеді. Аталық бүрлер топтасып, аналық бүрлер жалғыздан орналасады. Аталық бүр қабыршақтардың қолтығында қысқарған сабақтың орнында пайда болады. Сонымен, ашық тұқымдылардың папоротник тәрізділеоге қарағанда бірқатар прогрессивтік белгілері бар: гаметофиттері дербестігін түгелдей жоғалтқан, олар спорофиттерінде пайда болады және соның есебіне өмір сүреді; ұрықтаеуы сумен мүлде байланыссыз; спорофиттің ұрығы гаметофиттің есебінен қоректенгенімен, дәннің ішінде тұрады және сыртқы ортеның қолайсыз жағдайынан жақсы қорғалған. Ашық тұқымдылардың дәндерінің ерекшелігі олардың табиғатының екі жақтылығында: қоректік ұлпа эндосперм гаметофитежатады. Ұрық жаңа спорофиттің бастамасы болып табылады, сыртқы қабықпен нуцеллус спорофиттің ұлпасынан пайда болады. Ашықтұқымдыларды 6 классқа бөледі: 1/ Тұқымды папоротниктер, 2/ саговниктер, 3/ бенетиттер, 4/ гинколар, 5/ гнеталар, 6/ қылқан жапырақтылар.

Қолданылған әдебиеттер: 1,3,7,8.
Тақырып 11,12. "Жабықтұқымды өсімдіктер."

1. Жабықтұқымды өсімдіктерге сипаттама.

2. Гүлге сипттама.

3. Классификациясы.

Гүлді өсімдіктерде тұқым жемістің ішінде жетіледі, сондықтан гүлді өсімдіктерді жабықтұқымдылар деп атайды. Түрлерінің саны 250 мыңнан 300 мыңға дейін жетеді. Бұл жер бетінде қазіргі кезде қалыптасқан жағдайға ең жақсы бейімделген, барлық құрлықтардың өсімдіктер жабынында ерекше басым болып келетін өсімдіктер. Гүлді өсімдіктерге қосарынан ұрықтану тән. Гүл жабықтұқымды өсімдіктердегі қысқарған, түрі өзгерген, өсуі шектелген, көбеюге қажетті жыныс мүшелері бар споралы өркен. Гүл өркеннің апикальдық және қолтық меристемасынан пайда болады. Гүлде спорогенез, гаметогенез және процесі өтеді. Тозаңданып ұрықтанғаннан кейін гүл жеміске айналады. Гүлдегі аталықтар жиынтығы - андроцей, аналықтар жинтығы - геницей деп аталды. Гүлдің құрылысн ықшамдап көрсету үшін оны арнаулы формуламен белгілейді. Формулада гүл бөліктері шартты таңбалармен белгіленеді. Мегаспорагенез және мегаметогенез. Тозаңдану жолдары. Жабық тұқымдылар өте ертеден қос жарнақтылар және дара жарнақтылар кластары болып екіге бөлінеді. «Қосжарнақтылар класы » Қосжарнақтылар класының түрлерінің саны 200 мыңнан астам болады. Қосжарнақтылар класының ерекшеліктері: Ұрықтың екі тұқым жарнағы болады. Ұрықтық тамырша келешегінде жанама тамырлары бар кіндік тамырға айналады. Тамырлары екінші рет қалыңдауға қабілетті. Тамыр системасы формасы жағынан көп жағдайда кіндік тамырлы. Сабағы өсімдіктің өсу барысында жуандайды, өйткені өткізгіш шоқтары ашық; сабақтың көлденең кесіндісінде олар шаңбердің бойымен орналасады немесе барлығына бірдей ортақ өткізгіш цилиндрі болады. Жапырақтары жай және күрделі, жүйкеленуі торлы. Гүлдерінің мүшелері 5 қатар, сиректеу 4 қатар түзіп орналасады. «Даражарнақтылар класы». Даражарнақтылар класы 4 класс тармағынан, 38 қатардан, 104 тұқымдастан және 63000-дай түрлерден тұрады. Негізгі өмірлік формалары шөптесін өсімдіктер. Жер бетінің барлық континенттерінде кең таралған.

Даражарнақтылар класының ерекшеліктері: Ұрықтың бір ғана тұқым жарнағы болады. Ұрықтық тамырша біршама ертерек өледі, кіндік тамырларының орнына қосалқы тамырлар пайда болады. Тамырлары екінші рет қалыңдауға қабілетсіз, тамыр жүйесі көп жағдайда шашақ тамырлы. Сабағы жуандамайды, өткізгіш шоқтары жабық, сабақтың көлденең кесіндісінде олар ретсіз шашыраңқы орналасады. Флоемасында тін паренхимасы болмайды, сондықтанла ол тек сүзгілі түтіктерден және серіктік клеткалардан тұрады. Ксилемасы флоеманы айнала қоршап тұрады. Жапырақтары жай, параллель немесе доға тәрізді жүйкеленген болып келеді. Гүлдерінің мүшелері 3 қатар түзіп орналасады.

Қолданылған әдебиеттер: 1,3,7,8,21,22,23,24,25.
Тақырып 13. "Тұқым және жеміс."

1. Тұқым және жеміс туралы түсінік.

2. Қосарынын ұрықтану. Тозаңдану. Түрлері мен жолдары.

Тұқым гүлді өсімдіктердің қосарынан ұрықтану нәтижесінде пайда болатын, көбею, таралу қызметін атқаратын мүшесі болып табылады. Ол сырты жеміс қаппен қапталған ұрықтен және қор жинайтын ұлпадан тұрады. Өсуге қолайсыз жағдайда тұқым тыныштық қалпында топырақта ұзақуақыттар бюойы жата беруі мүмкін. Қолайлы температурада және ылғал жеткілдікті болған кезде тұқым бойына суды тартып, ауа жеткілікті мөлшерде келіп тұрса ісініп өседі. Қор заттарының жиналуына байланысты тұқым эндосперімді, эндоспермсіз, перисперімді, эндосперімді-перисперімді деп бөлінеді. Жеміс тұқымды сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан сақтайтын, өсімдіктің көбею және таралу мүшесі. Жеміс гүлден, ұрықтану процесіне кейін ондағы жүретін өзгерістердің нәтижесінде пайда болады. Жемістің түзңлуінде негізгң рольді гинецей атқарады. Ке,йбір өсімдіктер ұрықтану процессі жүрмесе де жеміс береді. Мұндай жемістерді партенокарпты деп атайды. Жеміс перикерпийден және тұқымның жиынтығынан тұрады. Перикарпий- бір немесе бірнеше аналықтың жатынының қабырғасынан көп жағдайда гүлдің басқа бөлңктерңнен – жапырақшалардан, сиректеу гүл тұғырынан пайда болатын, жемістің қабықшасы болып табылады. Перикарпий үш қабаттан тұрады: сыртқы-экзокарпий, ортаңғы- мезокарпий және ішкі- эндокарпий. Жемістер алуан түрлі болып келеді. Қарапайым апокрапты гинецейден пайда болған жемістерді апокарпиялар, ал ценокарпты гинецейден пайда болған жемістерді ценокарпиялар деп атайды. Жемістерді жай және күрделі деп екіге бөледі. Егер жеміс гүлдің бір ғана аналығынан дамыса-ол жай, ал бірнеше аналығынан дамыса –күрделі болып табылады. Жабық тұқымды өсімдіктердің жемістерін шырынды және құрғақ жәімістер деп бөледі. Шырынды жемістердің ірі паренхималық, шырыны мол жасушалардан түзілген мезокарпийі жақсы дамыған. Құрғақ жемістілердң шырындыларға қарағанда мезокарпийі нагар дамыған. Көпшілігінің мезокарпийі көп қабатты, жасуша ішілік заттарын жоғалтқан паренхималық, склеренхималық және қабыршақ жасушалардан түзілген. Құрғақ жемістер қақырайтын және қақырамайтын, ал шырынды жемістер шиелі және сүйекті жемістер деп бөлінеді. Қақырайтын құрғақ жемістер қақырау жолына, ішіндегі ұялардың санына қарай бөлінеді. Таптама- бір жеміс жапырақшасынан пайда болған, бір ұялы, көп тұқымды құрғақ, бір жағынан қақырайтын жеміс. Апокрпты гинецейден біріккен таптама түзіледі. Таралу жолдары – жел, су, жануар, адам арқылы таралады. Жемістерді қақырайтын, қақырамайтын, құрғақ және шырынды деп жіктейді.

Тозаңдар пісіп жетілген соң тозаңқап қақырап ашылады. Одан шашылған тозаң аналықтың аузына келіп түседі. Бұл процесті тозаңдану деп атайды. Тозаңданудың екі жолы бар: Өздігінен және айқас тозаңдану. Өздігінен тозаңдану тек қос жынысты өсімдіктерге тән. Бұл жағдайда бір гүлдің аталық тозаңы сол гүлдің аналығының аузына келіп түседі. Өздігінен тозаңданатын өсімдіктерді автогамиялық өсімдіктер деп атайды. Бір гүлдің тозаныы екінші гүлдің аналығының аузына келіп түсуін айқас тозаідану деп атайды. Айқас тозаңданудың екі түрі бар гейтеногамия, ксеногамия.

Ұрықтану аталық және аналық гаметалардың қосылуы арқылы жүзеге асады. Жабық тұөымды өсімдіктердің аталық гаметасын спермия, ал аналық гаметасын жұмыртқа жасушасы деп атайды. Тозаңның жасушасының біреуі аналықтың аузына түсіп, экузиннің порасы арқылы созылып өсіп, тозаң түтігіне айналады. Кейде мұндай түтіктің ұзындығы бірнеше сантиметрге жетеді. Онда генеративитік жасушаның бөлінуінің нәтижесінде екі спермия түзіледі. Тозаң түтігі аналықтың аузы мен мойнының борпылдақ ұлпасын жарып өтіп, гүл түйініне қарай өседі, одан әрі тозаң тесігі арқылы тұқым бүршігіне өтеді. Немесе жабындықтарды жарып өтіп ұрық қалтасымен тікелей түйіседі.Ұрық қалтасының тозаң түтігімен түйіскен жеріндегі қабықшасы шырыштанады, нәтижесінде тозаң түтігі қалтаның ішіне енеді. Ол жұмыртқа жасушасына жеткен соң жарылады нәтижесінде одан спермиялар босап шығады. Оның біреуі жұмыртқа жасушасымен қосылып зигота,и екіншісі ұрық қалтасының диплоидты орталық ядросымен қосылып триплоидты жасуша түзеді. Қосарынан ұрықтануды 1898 жылы орыс ғалымы, академик С.Г.Навашин ашқан. Қосарланып ұрықтанғаннан кейін зиготадан ұрық, триплоидты жасушадан эндоспермпайда болады.

Ұрықтың әртүрлі жағдайларға байланысты ұрықтану процесінсіз пайда болуын –апомиксис деп айтады. Апомиксисті өсімдіктер көп жағдайда морфологшиялық ауытқушылықтарға ұшырайды. Олардың тозаңы көптеген жақсы қасиеттерін жоғалтып, бұрынғы қабілетінен айырылады., яғни дегенерацияға ұшырайды, ал тозаңқабы редукцияға ұшырайды.

Қолданылған әдебиеттер: 1,2,4.