Әл-Фараби: түркі ойшылдарының ең атақтысы, ең мәшһүрі, “Әлемнің 2-ұстазы” атанған ғұламӘл-Фараби әлемдік деңгейдегі тұлға болған, ол өз жұмысында араб, парсы, грек, үнді және түркі мәдениетінің ең құнды жетістіктерін ұштастырды. оның әйгілі «Китаб аль-музыка аль-Кабир» (Музыканың үлкен кітабы) еңбегінде ерекше байқалады. ӘлФараби ң «Ғылымдардың жіктелуі туралы» трактатында көрініс тапқан. Бұл трактатта әл-Фараби әрқайсысы үшін зерттеу тақырыбын анықтай отырып, сол кездегі ғылымдарды қатаң тізімге алған. Ғалым тілді, логика, математика, физика және метафизика, азаматтық ғылымдар мен заң ғылымдарын бөліп, ғылымды 5 түрге бөлген. Оның осы ғылымдарға арналған негізгі ғылыми еңбектері: «Философиялық трактаттар», «Логикалық трактаттар», «Ақыл мен ғылым туралы», «Математикалық трактаттар», «Музыка және поэзия туралы трактаттар», «Этика трактаттар» бар. Әл-Фараби азаматтық ғылым тақырыбын бірінші болып анықтады. Оның пікірінше, азаматтық ғылым қоғамдағы адам қызметінің белсенділігімен байланысты қоғам дамуының жалпы заңдарын зерттейді. Ғалым осы ғылымды келесідей сипаттайды: «Азаматтық ғылым ерік-жігермен туындаған әрекеттер мен мінез-құлық түрлерін зерттейді; қасиеттері, моральдары, туа біткен қасиеттері мен кейіпкерлері, олардан осы әрекеттер мен мінез-құлық пайда болады; олар жасаған мақсаттары...» [1, 176-б.] Бұл анықтама адамның табиғи, моральдық, психологиялық және басқа да қасиеттеріне бағытталған. Ең бастысы, ӘлФарабидің азаматтық ғылымы өзінің саяси философиясымен тығыз байланысты. Бұдан басқа, ғалым азаматтық ғылымды зерттеу объектісін, оның ішінде шынайы бақыт проблемасын кеңейтеді. Әл-Фарабидің философиясының тән ерекшелігі, ол шынайы бақытты жетілдіруге бағытталған. Азаматтық ғылым адамның іс-әрекеттері мен мінезқұлқына негізделген шынайы бақыттың арасындағы айырмашылықты зерттейді және түсіндіреді. Ғалымның пікірінше, шынайы бақыт – жақсылық, мейірімділік пен қадір. Әл-Фараби үшін жақсы қала – бақытты ететін қала. Әділдік заңдары бар. Идеалды құқықтық нормаларды басшылыққа алатын дұрыс саяси қоғам әл-. Бұл моральдық-құқықтық негізге негізделген күшті әлеуметтік қоғам. Елеулі қоғамды заңнамалық жүйесіз құруға болмайды. Бұл сөз әл-Фарабидің философиясының негізі болып табылады. Әл-Фарабидің пікірінше, үкіметтегі ең жоғарғы игілік қоғамдық істердегі себеп болып табылады. Бұл жағдайда артықшылықты орын заң шығару болып табылады. Осылайша, заң шығару жүйесін қалыптастыру Әл-Фарабидің жұмысында өзекті мәселе болып табылады. Заңдар қандай? Бұл мәселені ойшыл зерттейді. Заңдар моральдық ғана емес, сонымен қатар философиялық мәні бар. Шығыстың ұлы ойшылының айтуы бойынша, адамға үлкен қамқорлық жасай отырып, заңдар оның жаны мен ақыл-ойларын тәрбиелейді. Әл-Фарабидің айтуы бойынша, заң – пайдаға жол. Адам дәстүрлі дүниетанымдық көзқарасында, өздігіне аз мөлшерді түрде тәуелсіз болғанмен, ол жалпы нормалар мен құндылықтарға бағынады. Ұжымдық көзқарастар мен идеялар адамға, оның жеке дүниетанымына үстемдік етеді. Әлемнің тұтастай жаратылу процесінде діндер, әдет-ғұрыптар, принциптер мен діни нанымдар қалыптасты. Олар әдепті ой, парасатты дана сөз және ізгілік әрекет қағидаларын адамға сіңдіре білді [4, 218-б.] Әл-Фараби идеал мемлекеттің теориясын дамыта отырып, билеушіге, «қалалық бірлестіктің негізгі мүшесіне» ерекше назар аударады. Осыған байланысты ол былай деп жазады: «Дененің барлық органдарының қалай болса да, негізгі орган табиғатқа сай, ең толық және толық қалалық бірлестіктің барлық мүшелері секілді, оның басы бәріне тән, ең керемет және ол өзі басқаратын адамдардан жоғары [64, 429-б.]». Бірінші тарау – дана адам, философ, заң шығарушы және имам. Осыдан келіп, ол – мінсіз көшбасшы. Билеуші, ғалым – мемлекет басшысы және қала жүрегі. Адам денесінің жүрегі қандай орынға ие болса, сол функцияны мемлекет деңгейінде басқарады, ал жақсы өмір үшін және барлық жақсылық билеушінің оң сипатынан келеді. Басқарма ғалымның барлық адамдар үшін тағайындалмаған, әркімнің жетістігі емес өнер деп санайды. Бұл өнерді тек лайықты адамдар иелене алады. Әл-Фарабидің сөзіне қарағанда, адам мінез-құлық нормалары мен қоғам қабылдаған заңдарға байланысты болып табылады. Тек «жақсы» қалаларда ғана еркіндік, әділеттілік, әлауқат, ғылым және білім өркендеуі мүмкін. Әділетті қала тұрғындарының ритуалында мінсіз қоғамның басшысы демократиялық жүйені қалыптастыруда, әділеттілікті қалпына келтіруде және адамгершілік тұрмыс жағдайында бастысы болып табылады. Сонымен қатар, әл-Фараби бойынша, заң шығарушы өз заңдарын жүзеге асыра алады, сондай-ақ оған бұйрық бере алады деп бекітеді. Заң шығарушының өздері заңдарға сәйкес келмеуі заңнаманы жүзеге асырудағы табысты қамтамасыз етуі мүмкін. Егер заңның қоғамда заңды күші болмаса, онда бұл жағдайда заң шығарушының сөзі оның бағыныштылары тарапынан қабылданбайды. Бұл жағдай надан қалаларға тән. Заң шығарушы, біріншіден, өзінің заңдарын ендіре білгені, екіншіден, басқара білгені жөн. Егер ол берген жарлығын ендіре алмаса, басқалар қадағалайтынды өзі де қадағаламаса, онда оның нұсқауларының заңды күші болмайды және оның сөзін қол астындағылары қабылдамайды. Егер заң шығарушы – білімсіз адам болса, онда ол адамдарға пайда әкелетін заңды белгілей алмайды, заңды сақтаудағы маңызды орынды тәрбие алады. Заңды елемейтін және өзінің бағыныштыларын да соған итермелейтін адамның өзі, өзінің іс-әрекетімен үлкен тәртіпсіздікке душар қылады
