Арнаулы бiлiмдендiру министрлiгi

баяндауышы болады. Мұндай сөйлемдерде басыңқы компоненттегі іс-əрекеттің 
бағыныңқы копонентегі іс-əрекетпен бір мезгілде болғандығы, мезгілдестігі 
баяндалады. Мысалы: Көп жұрт Оспан жайын əр алуан айтып жылаған шақтарда, 
Абай өзі де ақын тілімен іштей əлдіше жырлар шерткен.
10. Өткен шақтық есімше –дай,- дей жұрнақты формада айтылып бағыныңқы 
копонент баяндауышы болады. Мұндай баяндауышы бағыныңқылар басыңқыдағы іс - 
əрекетті екінші бір субъектінің іс - əрекетіне ұқсата, соған салыстыра баяндайды: 
Барлық іске де бір ашу серпін араласқандай қирау, бүлінулер де көбейіп кетті.
11. Өткен шақтық есімшенің шығыс жалғаулы түрі гөрі шылауна тіркесе айтылып 
та бағыныңқы копонент баяндауышы болады. Сабақтас құрмаластың мұндай түрінде 
бағыныңқы компоненттегі іс - əрекет, жай- күйдің болуынан гөрі, басыңқы 
копоненттегі іс-əрекет, жай-күйдің болуы керектігі баяндалады. Копоненттердің 
мұндай мағыналық қатынастарына негіз болатын да салыстыру тəсілі. Сондықтан бұл 
тəріздес сойлемдер де салыстырмалы бағыныңқылы сабақтас сөйлемге жатады. Бірақ 
сабақтастың бұл түрі жазу тілінде өте сирек ұшырайды. Мұндай мағыналық қатынасты 
білдіру үшің жазу тілінде, негізінде, бағыныңқы компонент баяндауышы –ша,- ше 
жұрнақты есімшеден болған сөйлем қолданылады.
12. Өткен шақтық есімше –дық,-тан,-дік-тен қосымшалы түрде айтылып, 
бағыныңқы компонент баяндауышы болады. Мұндай бағыныңқы компонент басыңқы 
сөйлемдегі іс-əрекеттің болу болмауының себебін білдіреді. Есімшенің қалган екі түрі 
жатыс септігінде жəне кейбір шылау мен шылау мəнді сөздерге тіркесіп, бағыныңқы 
жай сөйлем баяндауышы болу тіл тəжірибесінде өте сирек кездеседі.
б) Жай сөйлемдердің шартты рай аркылы құрмаласуы.
Шартты рай- етістік райлары ішінде синтаксистік функциясы тұрақтылардың
бірінен саналады. Ол əрдайым дерлік сөйлемнің баяндауышы қызметін атқарады. Онда 
да кез келген сөйлемнің емес, негізінде, сабақтас құрмалас сойлемнің бағыныңқы 
компонентінің баяндауышы болады. Бұл функцияда ол жіктеліп те, жіктелмей де 
қолданыла береді. Бұл арада ескеруді керек ететін бір нəрсе–шартты райға жалғанатын 
жіктік жалғаудың қалыпты баяндауыш жалғауынан өзгешелігі. Қазақ тіліндегі жіктік 
жалғаудың өзі жалғанған сөзіне тиянақтылық мəн беріп, оны сөйлемнің тиянақты 
баяндауышы етіп, бастауышпен жақтастырып тұратыны, сондықтан оның баяндауыш 
жалғауы деп те аталатыны белгілі. Ал шартты райға жалғанатын жіктік жалғау да 
баяндауыш жалғау, ол да баяндауышпен жақтастырады. Бірақ шартты райға жалғанған 
жіктік жалғауда баяндауыш жалғауында болатын ең негізгі қасиет- тиянақтылық қасиет 
болмайды. Сондықтан да шартты рай белгілі бір жаққа жіктеле айтыла тұрып та 
бағыныңқы жай сөйлемді басыңқы жай сөйлеммен құрмаластыру функциясын атқара 
береді. Мұндай орындағы жіктік жалғау тек бір ғана функцияны, баяндауыш болып 
тұрған шартты райды бастауышпен қиыстыру функциясын ғана, атқарады. Жай 
сөйлемдерді бір – бірімен сабақтастыра құрмаластыру қызметінде қолданылатын 
етістіктің басқа түрлерінен шартты райдың негізгі бір ерекшелігі-оның басқа 
түрлерінен шартты райдың негізгі бір ерекшелігі-оның осы жақтық формада айтылып, 
өз бастауышымен қиысып тұрғандыгында. Бұл жағынан алғанда, шартты райлы 
бағыныңқы компоненттердің баяндауышы қызметінде қолданылатын етістіктер 
ішіндегі шын мағынасындағы предикаттық мəні бар бірден-бір сөз деуге болады. 
Өйткені предикаттық мағынаның негізгі көрсеткішінің бірі баяндауыш қызметіндегі 
сөздің белгілі бір жақта айтылып, өз бастауышымен киысатындығы болса, ол-
бағыныңқы жай сөйлемдердің баяндауышы қызметінде қолданылатын сөздердің 
шартты райдан баскаларының ешқайсысындада да жоқ.
Жай сөйлемдерді бір-бірімен қарым-катынасқа келтіріп, құрмалас сойлем жасауда 
шартты райдың өзіндік тағы бір ерекшелігі бар. Оны байқау үшін шартты райлы 

бағыныңқы сөйлем баяндауышы функциясында қолданылатын етістіктің басқа 
түрлерімен салыстырайық.
Жай сөйлемді бір-бірімен құрмаластыру қызметін есімшелердің де атқаратыны 
белгілі. Бірақ екі жай сөйлемді бір-бірімен қарым-қатысқа келтіретін есімше 
формасының өзі емес, есімшеге жалганатын əр түрлі септік жалғаулары мен оған 
тіркесе айтылатын шылаулар. Бұларсыз есімше құрмалас сөйлем жасай алмайды. Ал 
шартты рай олай емес, ол баска бір қосымша формалардың, дəнекерлердің жəрдемінсіз-
ақ екі жай сөйлемді құрмаластыра алады. Сөйтіп, ол екі түрлі функцияны бірден 
аткарады: əр сөйлемнің баяндауышы болады, əр екі жай сөйлемді бір-бірімен қарым-
катыска келтіретін синтаксистік дəнекер болады.
Бағыныңқы жай сөйлем баяндауышы болып келген шартты райдың кейде шылау 
сөздерге тіркесіп тұратыны да болады, бірақ шылаулар екі жай сөйлемді байланыстыру 
үшін қолданылмайды, жай сөйлемдердің мағыналық қатынастарын түрлендіру үшін 
қолданылады.

жүктеу/скачать 1.02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: