Асанова с. С., Калманова н. М
ЕҢБЕКАҚЫ ҚОРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫН ЖӘНЕ
жүктеу/скачать 1.93 Mb. Pdf көрінісі
|
|
9.5. ЕҢБЕКАҚЫ ҚОРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫН ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНУЫН ТАЛДАУ Еңбек өнімділігі және оның белсенділігі еңбекақы қорына әсер етеді. Дамыған елдердің фирмаларында еңбекақы төлеудің көп жұйесі ноу- хауға теңестіріледі, сол себептен ашық басылымдарда жарияланбайды. Да- мыған елдерде мөлшерленген тапсырмалармен және жұмыскерлердің фирма табысын өсіруге үлес қосқан үшін сыйақының жеткілікті үлкен үлесімен (50%) ерекшеленетін мерзімді еңбекақы колдану аясын кеңейту жалпы үрдіс алған. [4] . Жұмысшылар еңбекақысының деңгейіне шығарған өнім қөлемі (кесімді еңбекақыда) немесе атқарылған жұмыс уақыты ( мерзімді еңбекақыда) жоғары деңгейде әсер ететін болғандықтан, еңбекақы жұмсалымдары жұмыскерлердің санатына байланысты қалыптасады. Қызметшілер еңбегі шығарылған өніммен тікелей байланысты болмайды, ол белгіленген лауа- зымды айлығы бойынша төленеді және (11,12) формуласы бойынша анықта- лады. 152 Кесімді еңбекақы төлеу нысаны бойынша жұмысшылардың еңбекақысы (кесімді ақымен жұмыс істейтін жұмысшы) белгіленген кесімді-бағам бойынша жұмысшының шығарылған өнім көлемімен байланысты болады: ЕАҚ ׳ еа = ΣКБ uy , (9.2) мұнда КБ uγ – γ-бұйымды дайындау үшін бағам, (γ = 1… q). Еңбекақы төлеудің қарапайым мерзімдік нысанында жұмысшының еңбекақысы (мерзімді еңбекақымен жұмыс істейтін жұмысшы) жұмысшыға берілген разряды немесе белгіленген бір айдағы айлығы бойынша нақты істеген жұмыс уақытына төленеді: ЕАҚ ׳ еа = τ т × Т жсағ ; (9.3) ЕАҚ ׳ еак = Ф м / Д рч × ЧД ф , (9.4) мұнда τ т - мерзімді жұмыс істейтін жұмыскердің сағаттық тарифтік мөлшерлеме; Ф м - мерзімді еңбекақымен жұмыс істейтін жұмысшының бір айдағы лауазымды айлығы; К н , К бжкүн – бір айдың ішіндеғі нақты және атқарылған жұмыс күндері. Еңбекақы жұмсалымдарындағы айнымалы бөлігі келесіден тұрады: кесімді бағам бойынша еңбекақы төлеу, өнімді шығаруда сандық және сапа- лық жақсы көрсеткіштер- ге жеткен үшін кесімдішілер мен мерзімшілерге төленетін сыйлықақы, еңбекақы төлеудің айнымалы бөлігіне жататын дема- лыс үшін берілетін ақы. Көрсетілген төлемдер нысаны шығарылған өнімнің көлеміне тәуелді болады. Өнім көлемі өскен сайын жұмысшыларға есептел- ген еңбекақы өсе түседі. Көлемдік фактор құрылым факторымен бірге іске асады, яғни өнім шығаруда жоғары немесе төмен еңбексыйым- дылығы бар, сейкесінше өнімнің бірлігіне төлемі өзгеретін кейбір бүйымдардың үлесінің өзгеруі кесімді жұмысшыға еңбекақы төлеу өзгереді, ол келесі (9.5), (9.6), (9.7) формулармен анықталады. Кесімді және мерзімді-сыйлықақылы еңбекақы төлеу нысанында жұмысшылардың сандық және сапалық корсеткіштеріне жетуді ынталандыру үшін сыйлықақы төленеді: ЕАҚ еа = ΣКБ uy + СА м (9.5) ЕАҚ т = τ т × Т жсағ + СА м (9.6) КБ uy = τ ортy Σ Т jp (9.7) мұнда СА м – сыйлықақы үшін қосымша төлем; τ ортy - жұмысқа төленетін орташа тарифтік мөлшерлеме, ол төмендегідей анықталады: |