Асылбек Мүтәліпұлы Қыраубайтегі жан-дүние сырлары кіріспе

Көрініп еш жатқан емес тасадан.

Құдіреттей, қастерлей іліп қоямын,

Атадан мұра қалған осы басы аман.

Тартқызатын күйшілерді шақырып,

Әдетім еді қашаннан

Тартыл күйім, тартшы күйші жұлқа тартып жүректі,

Көңілімнің күңгірт жерін күн етші.

Тебіреніп, тербеліп бір қалайын,

Әсем сазы сырқыратып сүйекті.

О, қазақ күйі! Қандай едің сиқырлы,

Сейілтетін түнекті.

Күй сезімі шанағыңда кернеліп.

Жүрегіме құя салып кетесің,

Тағы да бір пәк жүректе тербеліп.

Нұр құйылып, бойы балқып қазақтың,

Қазақ көңілі қалады екен кеңденіп.

О, бабамның көзін көрген, кәрі сүйек домбырам,

Қазағымның көмейінде болдың ән.

Құдіретіңе шек келтіре алмайтын

Саған құрмет, сыйлай білген соңғыдан

Менен-дағы бір «көз көрген» қалдырып,

Ұрпағыма арнап бірін жондырам.

Дәл өзімдей жұмыр бас бердім саған.

Ұмытпасаң болыпты еңбегімді

Күн - әкең, жұмыр жер бұл - туған анаң.

Шалқар көл, сылқым бұлақ, мәуелі бақ.

Сайрандап ортасында жүру үшін,

Жерде аң, аспанда құс бердім арнап!

Тау мен тас көк майсалы еттім пана.

Туғызып алып суда, ақыл жерде,

Билігін саған, адам, бердім дара.

Туған жер тербеткен соң - алтын бесік.

Өскен сайын ойының ожар келді

Тек ананың тағдырын жүрме шешіп…

Қойнымда талай боздақ жатыр балам…

Не үшін сендерге ақыл бердім, жаным!

Қолыңа қару алсаң, сақылдаған.

Бауырым – табиғатты ая, балам.

Билігі бір өзіңде болғаннан соң,

Отауыңды дұрысы - аялаған!

Табылар ұрпағыңа азық әлі.

Жүрегімді суырып алсаң-дағы,

Анаң сенен аямас қазынаны!

Бүкіл ел жақсылықты қолдаса екен,

Қайтарып табиғаттан алғандарын,

Жұмылып бір кісідей қорғаса екен!

Бір – біріне жылы сөз арнаса екен.

Қолына суық қару алмаса екен.

Жер төсін, табиғатты аялаған,

Мәңгіге бейбітшілік орнаса екен!

Жүректерден желбіреп шаққан жалынға.

Тылсым дүние тереңінде жатқандар

Тебірентіп, кек қайнатар қаныңда.

Қоштасып күнде, түнде де қолын бұлғайды.

Аналары алдына келіп мұңайып,

Перзент үні естілгендей тыңдайды.

Ыза мен қайғы ашып жіберер қанасын.

Кеудені кернеп, мөлдіреп көзден тамшылар

Жүректе ашып, соғыстың салған жарасы.

Соңына еріп, көбейер еді «қарасы».

Ортасында жайқалып өмір сүретін,

Қуанышқа кенелетін анасы.

Біреудің аға, біреудің іні, жолдасын

Өкініші ойдан кетпес, қайғы етер

Құрысын соғыс, жер бетінде болмасын.

Еске түскенде елі айрылған азамат.

Өшпес отқа денесін қарып қояр ма ед,

Соғыс өртін тұтатқандарды жазалап.

Жүздерде асау мұң тұнған.

Ашу мен ащы жас па, әлде,

Тамаққа келіп қылқынған.

Секілді ауыр сыр тұрған.

Бұл талай қазақ бейнесі,

Қиылып өткен қыршыннан.

Темірді шіреп құлшынған.

Құрбандар, қайран ағалар,

Қарайсыңдар әр шыңнан.

Бүгінде сурет тұрғандар.

Жалаға байлап бергендер,

Репрессиядағы құрбандар.

Ел есінде өлмеңдер.

Сатқындар, ұстап бергендер,

Көмусіз қалсын, көмбеңдер.

Батқанда жанға қазасы.

Осылай шіркін берілсе,

Сатқындықтың жазасы.

Өскені өшкен сан рет.

Қаншама басын қиса да,

Қайыспас неткен халық ек.

Мәңгүрттік басты ойымды.

Осыны сезген ағалар,

Бере алмай кеттің қолыңды.

Елімнің семсер, қалқаны.

Халықтан қаһар кеткен соң,

Тамырға шапты – ау балтаны.

Ел болып қалдық амалдап.

Ескердік енді ерлерді,

Еріксіз жүрген жамандап.

Бейімбет, Сәкен арысым.

Қайғырсам орны толар ма

Күнәсіз аққан қан үшін…

Тынымсыз тұлпар, тарландар.

Отқа түсіп, су кешіп,

Тарих болып қалғандар.

Өміршең ойлы армандар.

Өресін кейін тартатын,

Жымысқы ойлы жалғандар.

Тәуелсіздік алғандар.

Осымен жеттік демейік,

Қамсыз болып қалмаңдар.

Бір топ киік жайып келед қанатын.

Киіктердің азайған бір кезі еді

Алтай жастап, Алатауға аяқ салатын

Жүргендердің бірі ме деп құнығып.

Қанішердің өзі болса көзіне,

«Қарайықшы!»- дегендей –ақ үңіліп.

Селт етпейді, қолмен ойып қойғандай,

Жусанды жер болатындай қорғандай.

«Қорықпаңдар!» – деп айқайлап жібердім,

Түсіндіре қоятындай, ойланбай.

Киік сорлы зымырады жан үшін.

Көшкен бұлттай көз ұшында толқиды,

Бірте – бірте үдетумен шабысын.

Қарап тұрдым суланғанша жанарым.

Бостандығы қызықтырып бір сәтке,

Ойымменен бірге шауып барамын.

Өткен өмір, бір сәт келіп сыр ашып,

Қыз – жігіттер шауып бара жатқандай,

Әзілдесіп, дуылдасып, қыр асып.

Тұлпар мінсе тоқтамайтын ұзақ күн.

Қаны қызып, шауып келе жатқанда,

Кесіп өтер, болса да оты тозақтың.

Киіктермен біз далада ұштастық.

Сұрағанға: «Қарынбайдың малы» - деп

Есікті аштық, қуып келсе қысқы аштық.

Қиналсақ та нанымызды күрмек қып,

Ұрпақтарға «киелі» деп үйреттік.

Киіктерге күй менен жыр шығарып,

Домбыраның үніменен билеттік.

Туғызып жүр қазіргі ұрпақ қанды күн.

Ғасырлардан аман келген киіктің,

Қолымызбен шешіп жүрміз тағдырын.

Қанды көздер мылтықтарын қолына ап…

Қырып салса елге біткен ырысты,

Кең даламыз қалмас па екен қаңырап.

Қырылса да, ұрпағы әлі жүр аман.

Адамнан да, тағдырдан зсрлық көрсе де,

Киіктердің кезі жоқ көмек сұраған.

Өр мінезі, өзгеден қалай басым ед.

Бәрінен артық жаратылдық десек те,

Кейбіреулерге жетпейді осы қасиет.

Мұрамызды қастерлейік тұрақты.

Даламыздан кетпей жүрсе киіктер,

Адамнан әлі үміті бар сияқты.

Жоғалтпайықшы атадан қалған мұраны!…

Даланың сәні, дүлділ аңың – пырағын.

Үйреткен жоқ па, том – том қызыл кітаптар,

Жауапсыздықтың аяғы немен тынарын.
Жөңкіліп киік, шығарып шабыс құмарын,

Бара жатыр даладан таппай тұрағын.

«Ей адамдар, аяңдаршы!» - деймін де

Ішімнен жылап, тағдырын аяп тұрамын.

Аштық. Ауру жайлаған, елі қаралы!

Жылаған ана, жалынған бала жалаңаш,

Бір үзім нан сұрайды қадап жанарын.

Сатады әкеп арын, жанын, жас бала

Озбырлық пен арсыздықтың куәсі –

Бейкүнә жаннан төгілетін жас қана.

Құзғын жолмен табылатын тамағы.

Жемі олардың қорғансыздар бейшара,

Жетім – жесір, аш балалар өлі аңы.

Ел үстінде құзғын жандар есірген.

Балаға да нарық қойған кесілген.

Сәбиді қалай сатуға қолы барады,

Оларды да ана ма, екен өсірген.

(Жоғалтты Тайланд мыңдаған жас асылын.)

Құзғындардың тырнағына ілініп,

Күтіп отыр бір топ бала ақырын.

Оны да сатқан, ошақтан орын табылмай

Енді міне тізіліп тұр базарда,

Біреудің жеке қорада баққан малындай.

Ешкімі жоқ бәрінің де қорғалар…

Қорыққаннан құшақтасып алыпты,

Тас мүсіндей, емес тіпті қозғалар.

Хин Лад аты – лашықтардан салынған.

Жоқшылықтың патшалығы секілді….

Тұманданып көрінбейтін қалыңнан.

Әке өлді, асыраған қос үйді.

Кәрі шал мен әлсіз ана зарлайды,

Нәр татар жоқ, қаңыраған бос үйде.

Ана жүрді өмір үшін алысып.

Аш – жалаңаш балаларын көргенде,

Қиналады жасы ағып, қан ішіп.

Байдан қарыз алды, дәнді еселеп.

Өмірлерін сақтап қалар дәрідей,

Әрбір дәнді екті жерге жекелеп.

Бітті…, бітті…. ең соңғы босқа үміт!

Былтырғы алған қарызына тағы да,

Құтылмастай борыштарын қостырып.

Бай алдында ана қолы жайылды….

Жетімдері айналасын қоршаған.

Бірақ байдың қолы бұл жол тарылды.

Қайда барса да, күтіп тұрғандай сор мұнда.

Өз үйіне бата алмады кіруге,

Ұшар құздың тұрғандайын алдында.

Секілді үйі аштық буған тас қамал.

Ойланды ана, қиналды ана, жылады.

Бірақ ешбір таба алмады басқа амал….

Атып шықты, сезімнің бұзып қорғанын.

Дедектетіп екеуін сүйрей жөнелді,

Білмеді ана өзіне не болғанын!

Басына түскен жылады ауыр істі айтып.

«Сатамын!» - деген сөзді анық айта алмай,

Талықсыды, құлады ана күш қайтып.

Енді оның қайталап зарын тыңдар ма?!

Өмірге мынау жаудырса да лағнет…..

Басқалары үшін екеуін берді құрбанға.

(Жоғалтты Тайланд осылай мыңдап асылын).

Құзғындардың тырнағына ілініп,

Күтіп отыр бір топ бала ақырын….

Бетегеден басқа өспес

Тайғанақты таулар бар

Бір түйір шөп тасқа өспес

Таудың биік тұлғасы.

Әркім құмар жетерге...

«Таудай болдым!» дегенмен

Жер жастанар өтерде

Бұғып жетер белеске

Құйрығын бұлғап үйренген

Иттің өзі емес пе?!...

Шалқалап жатыр даламыз.

«Келімсек» шықса төбеге

Жақындай алмай қаламыз.

Қырық ру ел арамыз.

Шындықпен турап, тас жарар

Бірлікті қайдан табамыз?!...

Өзге жерде «өкілсің»...

Отансыз – сен бейшара,

Ғұмыр бойы жетімсің.

Қадірін біл салтыңның.

Мүмкіндік барда тіл үйрен,

Дәстүрін ұста халқыңның.

Салт-дәстүр мен тіліңіз

Тұрсын десең қолыңда.

Еліңе деген махаббат

Қайнап тұрсын бойыңда.

Басқа елде мейлі кәсіп ет.

Ұрпаққа айтар міндетің –

Діл мен тіл болсын өсиет.

Мұраларын бабаңның?!

Айрылғаның сен онда

Қасиетінен адамның.

Өзіңнен ғана аламын әсемдіктің тұнығын.

Сондықтан да пейілім – жаны жайсаң жайлаудай,

Өйткені мен ұлы дала ұлымын.

Көңілімде күмбірлеген шаттық күйі тартылмас.

Сары алтындай, сары түсті жазираға ұқсаппын,

Көл – көсірлі дастархансыз жан тынбас.

Сенен жырақ қалғым келмес сапарында шалғайдың.

О жазира, сары далам, балалығым, шаттығым,

Өзіңсіз жалғыз жандаймын.

Жан, жүрегім тебіренер, еске түсіп балалық

Қыл қаламмен танысқаным, қағаз бетін шимайлап

Саусағымды алушы едім, майыстырып, ыңғайлап.

Ұстазым кеп желке жақтан қарап қалса, тықпалап

Қағазымды көрсетпеймін, тартса-дағы ұстап ап.

Ұят келіп бетке ұрып, құлағым да қызарып,

«Гу» күлкіге араз болып, бойымды билер ыза «алып»

Әріп салам кешке дейін, ойынменен қоштасып,

Ұйықтап кетсем алақанмен қалар қалам достасып.

Сол қаламды әлі күнге тастамаймын қолымнан,

Қалмасын деп жастық шақтың бір белгісін тат басып.

Жарысумен өтті күндер, атар таңмен ағарып,

Әрбір күнім жаңалыққа толса дағы жаңарып.

Әлі ұялам қисық жазсам, ұстазым қарап тұрғандай,

Ойынменен қалса дағы, бақытты шақ балалық.

Мейірімнен ғана сияқты өмір жаралған.

Зымырап, жөнеп өтіпті – ау шіркін сол бір кез,

Кішкене ғана шәкірттің болып саналған.

Балалықпен қиналта қабақ шыттырып,

Үлесім болса шашыңда сонау ағарған.

Ұстазым, өзің кеш мені.

Балалық қалып өмірді өзге барласам.

Бойдағы барды деп жүрмін елге арнасам.

Қажет деп құйған білімің менен ақылың.

Сыналар сәтте есіме сізді алмасам,

Ұстазым, өзің кеш мені.

Түссем де өмір аяусыз талқы – сынына.

Мәрттігін көріп ұстаздық адал жүректің,

Алдына келіп, бас имесем жығыла

Ұстазым, өзің кеш мені.

Өмірдің сансыз белестерінен асқанда.

Өзіңдей болып, бетімді әжім басқанда

Еңкейіп келіп, еркіңе қоймас қарттықтың,

Тозығы жеткен есігін қолмен ашқанда

Өтелмеген борышың болса, кеш мені.

Өзіңмен бірге өткіздім, өмірдің әрбір сағатын.

Қалаға кетсем қыдырып, қайтқанша төзбес тағатым

Тек өзіңмен жүректе от, секілді бірге жанат

Кеуілдей дархан даламда, мүлгіген тыныш табиғат.

Қаласың – ау бір бөлек сезімменен жанымды ап.

Қасиетін даланың, далада туған сағынбақ,

Бостандық пен еркіндік бойында тұрған жалындап.

Тамшысындай бір бөлек планета алыптың.

Әліппемен осында дүниені таныппын,

Өмірдегі жолымды, ауылдан бастап салыппын.

Көргенше қайта асығам, жатаған үйлер шатырын.

Өткердім бірге өзіңмен жастығымның асылын,

Балалық, бал – шақ белгісі – тасада қалды - ау асығым.

Базар етіп, шу етіп.

Кейде сайрап,

Кейде ұшып «ду» етіп….

Топтала сап, серік тауып кейбірі

Бұғып қалып, бір-біріне ілесіп,

Думандатып жатты құстар жаз күнін

Өмірінің ең бір сәтті күні етіп.

Шық суына қанып ап,

Дүр сілкініп,

Тұмсығын көкке жанып ап….

Таранады мың бұралып, сыланып

Маужыратар шуақты жер тауып ап.

Жыраулардай талмай жырлар сонан соң,

Бір бұтақтың ең ұшына қонып ап.

Торғайлардың әніне,

Салды құстар —

Тоғай кірді сәніне.

Анда-санда қарқ етеді қарғалар

Қолын бұлғап қосылғандай бәріне.

Ата қораз тың-тыңдайды, сақтана…

Түп бұтаны таса етіп тәніне.

Атып келеді таң алып!

Жаңа өмірге

Тағы бір күн жаралып.

Жан-жануар таң нұрымен жуынып,

Жатыр құстар шапағымен таранып.

Тоғай іші сапырылыс, қарбалас,

Торғайлардың әніменен оянып..

Бір қалыпты соққандай жер тамыры.

Кең дала да, жан да, мал да маужырап,

Бәсеңсіген бар тіршілік әмірі.

Іліп кетер оқыс шыққан үн қалмай.

Қанат бітіп тұйғын дауыс зымырап,

Сонау ала бұлтқа барып тынғандай.

Салқын самал қаныңда ойнап, қуалап,

Жүрегіңе нәрін құяр сыналап,

Таңғы шықтар мөлдірейді моншақтай,

Бұлақ суы сыбдырлайды жыралап.

Көк жиекте қосылғандай шартарап.

Жерде бір сәт демалғандай буланар,

Адамзаттың ауыр жүгін арқалап.

Жер, аспан, жел, көк, маужырап жатқанда…

Таң шапағын сабалағың келеді,

Салдыр – гүлдір, дабырлап таң атқанда.

Жер – ана да, қос арна бұл «қос алма».

Сырдың суы сүт бұлағы секілді,

Сусындамай мейірің қанбас қашанда.

Тянь-Шанның секілді қос білегі,

Арал теңізі алақанындай аяулы,

Мейірімімен аялаған бір елді.

Қойғандай – ақ бір Аралға ұстатып.

Тірсек соққан шолпы үніндей елітер,

Айдынына келген кезде құс қайтып.

Шанағы – Арал, ішінде күй алқынған.

Айналасы дүбірлі еңбек, батыр ел

Қосылғанда, көмейінде шалқиды ән.

Құдіреттім, нәрін берген өмірге.

Әрбір дәнде, әнде, жырда үлесің,

Ел – сенікі, сен еліңнен бөлінбе.

Аялар ел алақаны.

Бір туар данадай–ақ, бір ғасырда

Қаланы бір-ақ рет жаратады.

Арманы бар ма екен қазағымның

Алматысы, тәуелсіз бар Отаны.

Алатаудың баласындай,

Жабысып, жарасып тұр жағасында.

Көйлектей желбірейді көктем гүлі,

Сызылып жатқан сылқым даласында.
Алматым –

Маягымдай жарқыраған.

Көркін көріп ,

Жан бар ма, толқымаған.

Қыздардың көздеріндей мөлдіреген,

Сыбырлап, сыр ұқтырар Сарқырамам.

Кеудесіндей басылмаған.

Алатау басқа тауға қосылмаған

Етегінде дүниені жалғастырып,

Анадай аялаған жасын далам.

Сабырлы,

Елімнің төрі ашық – ақ отауы.

Жүз ұлттың жүрегісің дүрсілдеген,

Мақтанышы – Алматы мен Алатауы.

Жаны нұрдан жаратылған.

Гүлдентіп, көк жайнатып, таң атырған.

Өзгертіп дүниені құлпыртатын

Шуақпын, жыл түлетер жаңа туған.
Наурызбын!

Жан біткенді жандандырған.

Жұпар иіс, әсемдікпін таң қалдырған.

Жадырап, желмен тербеп, күнмен құшып.

Есермін еркіңді алып сандалдырған.
Наурызбын!

Жас жүрекпін талпынатын.

Жүзінде мөлдіреген таң тұратын.

Нәзік сезім, тәтті ой, махаббатпын.

Көктеммін нөсерлетіп алқынатын.

Наурызбын!

Жер ананы жайнататын.

Жерде гүл, жүректе жыр сайрататын.

Тоқсандағы әжені томпаңдатып

Шөбереге наурыз көже қайнататын.

Қазағымның дәмі қандай,

Той десе жиылады, жаны қалмай.

Кеудесіне құшақтап, қауышады

Осы тойда бауыры табылардай.
Қазақтай,

Ел бар ма екен?! Дос іздеген.

Өтейік қасиетті осы ізбенен

Қайғы қасірет еліне әкелмей ме?...

Достық емес, зобалаң от іздеген.
Жүз ұлттың түтіні бір ошағымыз.

Туыстық, бірлік, бауыр – дос әніміз.

Құтты болсын «Ұлыстың ұлы күні!»

Аман болсын Еліміз, Отанымыз!.

Темір жолдың құрыш қолды маманы

Жолдың бойын келе жатыр тексеріп

Қалт еткенді қағып түсер жанары

Поезд өтсе осы жолмен алқынған

Жолаушының өмірі мен тағдыры

Бәрі-бәрі осы жанға артылған

Секунд сайын жақындатып араны

Ал ол болса, екі көзі сол жолда

Амандығын елдің ойлап барады

Тоғыстырса тағдырларды мыңдаған

Теміржолшы темірлерін аялап

Дыбыстарын жүрегімен тыңдаған

Әлі де көп еліне арнап берері

Теміржолшы бола алады әр адам

Тұла бойда қайнап тұрса өнері

Білімімен темір түйін түймеген

Теміржолшы бола алмайды еш адам

Теміржолшы мамандығын сүймеген

Жолда көрсең иыққа алған балғаны

Мейірімді жүз, жайсаң мінез жайдары

«Теміржолшы!» деп құрметпен қараңыз

Болат жолдың болат білек тарланы

«Сом балғамен сом мінезді шыңдайды!»

Қайраты таудай, жүрегі нәзік бірақ та

Қиындыққа иілмейді, сынбайды

Еңбегіне, маңдай терге табынған

Берген уәде, еткен ісі соған сай

Темір жолдың қадасындай қағылған

«Мен сөйттім!»,- деп айтпайды ол жар салып

Теміржолшы еңбектерін көрсе егер

Тұрар еді алыптар да тамсанып

Қайта түлеп жаңарғанда - жыл басы

Өзгерістің барлығының қасында

Тегеурінді теміржолшы тұлғасы

Еңбегімен елге сыйлы, танымды

Әрбір дән де, ән де оның үлесі

Сондықтан да мамандығы қадірлі!

Шындықты қолдап, шарасыздыққа төзбедім.

Шарласам да, жерді айналып, көкке ұшып,

Оу, жастық шақ шаршатар жанды кез бе едің.

Қадамың басқан ғасырлардан қарышта.

Бұрышта бұғып, жігерлі жастық қалар ма,

Ракеталар қоныс тепкенде Марсқа.

Күйбең тірлік күрсіндірсе де сынбаған.

Жанданып жатыр, жасарып жатыр қайтадан,

Репрессия құрбаны болған тың далам.

Ешқандай күш тоқтата алмас тасқынын.

Ертегідей қалап жатқан қаланы,

Ризамын, жалындай бер жастығым.

Таң атқаннан орныңнан

Жұмыс деген қуады.

Кешке келсең үйіңе

Ертеңгі көрер бейнетің,

Есіңізде тұрады.

Анда – санда ұстайсың,

Домбыра деген шіркінді

Сияқты соғыс құралы.

Жонылмаған дауыспен,

Жатталмаған сөзіңе

Жұрттың да қанбас құмары.

Е, қазақтың мақтаған

«Ақыны – ай» деп тұрады.

Өнері жанар жігіттер

Осындайды көрген соң.

Іштерінен тынады.

Ұнамасты – тыңдамас,

Кейінгі жастар сонан соң

Эстрада деп кетер.

Жарылса да құлағы.