Атты Халықаралық ғылыми-əдістемелік конференция материалдары
НҰРЖАМАЛ ОРАЛБАЙДЫҢ СӨЗЖАСАМ ТУРАЛЫ
жүктеу/скачать 2.56 Mb. Pdf көрінісі
|
| НҰРЖАМАЛ ОРАЛБАЙДЫҢ СӨЗЖАСАМ ТУРАЛЫ
ЕҢБЕКТЕРІ – ҚАЗАҚ ҮШТІЛДІЛІГІН ДАМЫТУДЫҢ КОНТРАСТИВТІК ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ҚАЙНАР КӨЗІ Хасанұлы Б. филология ғылымының докторы Шаханова Р. педагогика ғылымдарының докторы, профессор Тіл тірегі – сөзстан, сөзстанның сыр дестесі – сөзжасам. Адамзаттың жалпы мəдени- етімен сөйлеу мəдениетінің һəм парасатының бір көрсеткіші – сөйленім (речь). Тіл туралы ғылым сөзді жан-жақты зерттейді: сөздік құрам мен фразеологияға мəн беріп қана қоймай, лексика мен грамматиканың қалыптасқан жерінен сөзжасам мен морфемикаға (тілдің морфологиялық құрылысы мен сөз құрамында жіктелетін морфемалардың əрі қарай жіктелмейтін, ең кішкене белгі ретінде танылатын негізгі тіл бірліктерінің бірі) мəн беріліп, сөздердің жасалу типтері мен заңдылықтарын анықтап, сөздердің морфологиялық құрамын зерттеуге ден қойыла бастады. Тілдегі жаңа сөздердің жасалуы мен тілдің сөзжасам жүйесі ертеден зерттеле бастаған болатын, бірақ «сөзжасам» лингвистикада өткен ғасырдың екінші жартысында ғана жеке сала ретінде белгі бере бастады. Қазақ тілі сөзжасамы да ғалымдар аузына əр қырынан ерте іліне бастады. Бұл ретте алдымен айту керек, ХХ ғасырдың бірін- ші жартысында А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, Ғ.Бегалиев, І.Кеңесбаев еңбектерінде сөз болды. Ал ХХ ғасырдың екінші жартысында бұл мəселеге назар аударғандар сапында Ғ.Ғ.Мұсабаев, Б.Нұртазина, Б.Каимова есімдерін атар едік. Əлемдік лингвистика мен қазақ тіл білімінде сөз- жасам өткен ғасырдың 80-жылдары қарқынды даму жолына түсті. Е.Жанпейісов, С.Нұрханов, Ж.Манкеева, Е.З.Қажыбеков еңбектерінде сөзжасам бірліктері кешенді сипат ала бастады. Тіл-тілде сөзжасам статусы жөніндегі пікірталас өткен ғасырдың 80-жылдарының орта- сында, атап айтқанда, орыс тіл білімінде А.Н.Тихоновтың екі томдық «Словообразователь- ный словарь русского языка» (М.,1985), қазақ тіл білімінде Н.Оралбай мен А.Қалыбаеваның авторлық бірлікте жариялаған «Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі» (1986), «Қазіргі қа- зақ тілінің жүйесі» (1989) атты тұжырымдық монографиялар жарияланған тұста ғана басы- ла бастады. Өткен ғасырдың 80-жылдары сөзжасам бойынша бірсыпыра ғылыми мақалалар мен кітап түріндегі монографиялар пайда болды. Сөзжасам əлемдік лингвистикада өткен ғасырдың екінші жартысынан бастап жеке сала ретінде танылды. Ал қазақ тіл білімінде сөзжасам Ғ.Қалиевтің «Сөз тудыру – жеке сала» атты мақаласында («Қазақстан мектебі», 1984, №6) нақтылана түсті. Қазақы сөзжасам ширек ғасырға жуық уақыт ішінде жоғары оқу орындарының қазақ тілі мен əдебиеті мамандығы бойынша пəн ретінде оқытылуда, Н.Оралбай тұңғыш бағдарла- масын құрастырды, «Қазақ тілінің сөзжасамы» (Алматы, 2001.-213 бет) атты алғашқы оқу- лығын жазды. Біріншіден, ғалым оқулықты ескі дəстүрмен емес, жаңа технология бойынша модуль- дік жүйеге құрған. Екіншіден, əр модульдің теориялық мағлұматтарға құрылғанын жəне теориялық деректерден соң мəселенің меңгерілу деңгейін тексеру үшін сұрақтар қойылған орынды болған. Сонымен қатар модуль соңында сөзжасам теорияларын іс жүзінде қолдануға бейімдейтін тапсырмалары берілгені əбден дұрыс болған. Өйткені бұл жағдай теориялық білімді анық тереңдетеді. Жаңа сөздердің қалай пайда болатынын жəне оларды тудыратын жағдайларды сипаттау негізінде сөзжасам теориясы түзіледі. Н.Оралбайдың сөзжасамдық тұжырымдары əлемдік лингвистика аясындағы сөзжасам жүйесіндегі сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық парадигма, сөзжасамдық тип, сөзжасамдық мағы- на сипаттаулардан, сөзжасамдық ережелерден теориялық ұғымдармен ұштасуда. 14 Н.Оралбайдың монографиялық зерттеулердегі пайымдаулары оқулықта жалпы қорытын- дылап,теориялық тұжырым сипатында көрініс береді. Оқулық «сөзжасам теориясынан» (7-12 беттер) бастау алады. Ғалым сөзжасамды қа- зақ тіл білімінің жеке саласы ретінде таныта отырып, оның зерттеу нысаның нақтылайды, «сөзжасамның жалпы теориялық негізгі мəселелерінен жеткілікті дəрежеде мағлұмат бе- реді» деген жөн. 1. Туынды сөз жасауға қатысатын сөзжасамдық бірліктер жан – жақты сипатталған (28-33 беттер). 2. Жаңа сөз жасалуының тілдің сөзжасам жүйесінде қалыптасқан сөзжасамдық тəсіл- дер нақтыланған (33-39 беттер). 3. Сонымен қатар сөзжасамдық мағына кеңінен ашылған (39-43 беттер). Ғалым «туынды сөздің жасалуына байланысты пайда болған мағына сөзжасамдық мағы- на де» дейді. Сондай-ақ «сөз тудырушы негіз бен сөз тудырушы жұрнақтың мағыналары- ның негізінде туған жаңа мағынаны» сөзжасамдық мағына деген анықтама берілсе, мұны да ескерген жөн. 4. Бір сөз табынан белгілі бір жұрнақ арқылы жасалған ұқсас мағыналы туынды сөздер сөзжасамдық тип ретінде сипатталады (сын-сынақ) (43-44 беттер). 5. Туынды сөздің нақты жасалу жолы сөзжасамдық үлгі ретінде түсіндіріледі (44-45 беттер). Оқулықта 2-модуль «Туынды сөздерге» арналған. Мұңда туынды түбір (үгітші), күрделі сөздер (əнұран), біріккен сөздер мен кіріккен сөздер (адамзат, қолға- нат), қысқарған сөздер (ҚР) мəн берілген. 3-модуль «Сөзжасамдық ұя» тіл құбылысына арналған. Бір сөзжасамдық ұяда түбір- лес сөздердің алуан түрі болады. Мысалы, жел деген түп негіз сөз арқылы жасалған ұяның құрамы 105 туынды сөзден құралған. Бұл мəселе теориялық тұрғыдан жақсы дəлелденген. Ұядағы түбірлес туынды сөздер бір-біріне тікелей туындайды. Бұл сөзжасамдық саты ретін- де сипатталады жəне əр ұяда саты саны түрлінше болады (шыр-шырай-шырақ шырын). Кітапта есім сөздер сөзжасам (4-модуль) мен етістіктің сөзжасамы (5-модуль) жан- жақты əрі ғылыми сипатталған. Жалпы айтқанда, Н.Оралбайдың «Қазақ тілінің сөзжасам» атты филология факуль- теті студенттеріне арналған оқулығы оқу бағдарламасы мен əдістемесіне, дидактикалық мақ- сат, міндетке сай, білімнің жаңа үлгілері (парадигмалары) негізінде жазылған. Бұл оқулық сөзжасам статусы жөніндегі пікірталасқа нүкте қойды десе де болады. Əрине, ғылымның аты-ғылым, бір орында тұрмайды. Біздің ойымызша, қазақ тілінің сөзжасамын жеке сала ретінде зерттеу арқылы тіл теориясына өз үлесін қосқан ғалым –Нұржамал Оралбайқызы. Ғалым теориялық тұжырымдарға күллі түркі тілдері, орыс, ағылшын сөзжасамы бойынша жүргізген зерттеулерді саралау барысында қол жеткізген. Бұған сөзжасам жүйесінің ертеден тіл білімінде əңгімеге арқау болуы да себеп болған. Сондай –ақ Қазақстанда бұл мəселе қа- зақ тілі сөзжасамы бойынша ғана емес, қазақ жəне орыс тілі сөзжасамының салғастырыла жүргізілген зерттелуі (Жаналина Л.Қ.) де өзі ықпалын тигізсе керек. Айта кететіннің артығы болмас, «Основы номинативной деривации» (Минск, 1985) монографиясының авторы В.М. Никитевичтің жаңа сөздерге, күрделі сөздерге байланысты зерттеулерін Алматыда жүргіз- гені бізге белгілі. Қазіргі заманның лингвистика саласында жаңа сипаттағы ғалымдар дайындау мəсе- лесін алға тартып отырғаны белгілі. Бұл мəселені шешу ісіне Нұржамал Оралбайқызы өз үлесін қосуы тиіс. «Лингвистика», «Филология» мамандықтары бойынша магистрант- тар мен докторанттарды қазақ тіл білімімен қатар тіл білімі теориясының ғылыми аппара- тымен қаруландырмақ керек. Осы ретте, мысалы, əлемдік лингвистика жетістіктерін жеке тіл білімімен ұштастырудың əдіснамасы –жаңа білім парадигмаларын игеру. Н.Оралбайдың 15 магистранттарға немесе докторанттарға арналған қазақ тілі сөзжасамы бойынша келесі дай- ындалар оқулықтарда қазақы сөзжасам теориялық тіл білімі жетістіктерімен ұштастырылса əбден дұрыс болары хақ. Сөзжасам бойынша жаңа оқулық жазуға пайдасы тиер зерттеулер дүниеге келді. Осы ретте екі еңбекті атап өткен жөн: бірі -1989 жылы жарияланған А.Салқынбайдың «Тарихи сөзжасам» атты еңбегі, екіншісі -2011 жылы жарық көрген Л.Қ. Жаналинаның орыс тілінде- гі сөзжасамды жүйелік жəне қолданымдық тұрғыдан тұтастыра сипаттаған «Интегративное словообразование» атты монографиясы. Біздіңше, қазіргі сөзжасам теориясын қолданымдық ұстаным негізінде социопсихо- жүктеу/скачать 2.56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|