Аудиовизуал журналистика ва оммавий коммуникация кафедраси

“________” _____________________ 2013 йил

Мазкур тадқиқот жуда долзарб ва аҳамиятли. Негаки, шу пайтгача бу мавзуда ҳали мукаммал, тўла изланиш олиб борилмаган. Минтақадаги интернет журналистикаси ўрганилмаган. Шу сабабли ҳам Қорақалпоғистон интернет журналистикасида ҳамон эътиборсизлик кайфияти мавжуд. Агарда ушбу мавзуда Қумар яна изланишини давом этса, янги таклифлар берса, минтақдаги тармоқ журналистикасининг ривожланишига эришамиз.

Битирув малакавий ишининг методикаси ҳам назарий, ҳам амалий, ҳам таклифлардан ташкил топган. Тармоқ журналистикасининг назарияси берилган. У минтақада электрон ОАВ воситаларида қандай амалга оширилмоқда деган саволга жавоб изланган ва таклифлар берилган. Ушбу таклифлар эса жуда ўринли.

Албатта, битирув малакавий ишида айрим камчиликлар ҳам мавжуд. Масалан, бир иккита жойда жумла бир бирига уланмаган. Шахсий блогларга кам тўхталган. Аммо бу тадқиқотга ҳеч қандай зарар теккизмайди.

Илмий изланишда электрон ОАВ воситаларида хорижий тиллар масаласи ҳам кўтарилган. Президентимизнинг 2012 йил декабрдаги қарорига қаратилган битирув ишининг жавоби ҳисобланади бу. Негаки, унда сайтларда мақолаларни узатишда хорижйи тиллар масаласи кўтарилади. Мисоллар билан тушунтирилади. Таклифлар берилади.

Хуллас битирув малакавий иши ҳам илмий, ҳам методикалик таркиби жиҳатдан тўла тадқиқот даражасига жавоб беради.

Ҳозирда одамлар глобал тармоқдан асосан ахборот олиш учун фойдаланмоқда. Бошқа хизматларга эса (хат жўнатиш, интернет ўйинлари ҳамда қўшиқ эшитиш) оммавий ахборотга нисбатан кам мурожаат қилинмоқда¹. Табиийки, бу жараён интернетда ахборот ташувчи восита ОАВга бўлган талабни ҳар қачонгидан ҳам оширади.

Бугунги ахборот харидорларининг диди бошқача. Улар тезкор, ҳаққоний, арзон ҳамда сифатли маълумотни хоҳлайди. Шунингдек, аудиториянинг ҳаммаси ҳам ахборот олиш учун махсус журналистик сайтларга мурожаат қилавермайди. Улар қидирув тизимига (google.co.uz, yandex.com) излаётган ахборотини киритади. Бу оддий фойдаланувчи учун энг қўлай усул ҳисобланади. Аммо баъзилар маълумотни ОАВ сайтидан олишни афзал кўради. Негаки, интернетдаги бошқа сайтлар томонидан узатилаётган ҳамма ахборот ҳам ҳаққоний бўлавермайди. Шу нуқтаи назардан ҳам интернет маконида ОАВ сайтларининг яшаши, фаолият кўрсатиши мақсадга мувофиқ.

Айни пайтда Қорақалпоғистон интернет журналистикасида бешта электрон ОАВ фаолият кўрсатади. Шундан тўрттаси анъанавий газета, биттаси эса “Нукус ФМ” радиоканалининг веб-сайти ҳисобланади². Мазкур веб-манзиллар ахборот узатиш соҳасида озми-кўпми хизмат кўрсатмоқда. Оммани кунлик воқеа, ҳодисалардан бохабар қилмоқда. “Еркин Қарақалпақстан” газетасининг www.erkinkk.kr.uz сайти жамиятнинг турли соҳаларига оид кунлик ахборотни узатади. “Қарақалпақстан жаслары” газетасининг www.qqjaslari.uz сайти эса республика ёшлари турмуши, изланиш, муваффақият ҳамда муаммоларини акс эттиради. Тенгдошларимизга кўзгу вазифасини бажаради. “Jetkinshek” газетасининг www.jetkinshek.uz сайти бўлса болалар ва ўсмирлар ҳаётидан ҳикоя қилади. www.turtkulnoma.uz сайти Қорақалпоғистон интернет журналистикасида туман газеталари ичида биринчи тармоқда ўз фаолиятини бошлаган “Тўрткулнома”нинг электрон манзили саналади. “Нукус ФМ” радиоканалининг www.karstars.com сайтида эса каналда жаранг сочган ранг- баранг эшиттириш ва дастурлар ўрин эгаллаган. Бундан ташқари, мазкур веб- манзилда мижозлар учун турли хизматлар ҳам тақдим этилган. Ушбу электрон сайтлар электрон кўринишдаги ахборотни аудиторияси, формати, йўналишидан келиб чиққан ҳолда ишлаб чиқаради.

Албатта, минтақада интернет журналистикаси бирданига пайдо бўлганича йўқ. Унинг пайдо бўлиши, шаклланиши ва ривожланишига сабабчи бир нечта омиллар мавжуд. Ушбу омилларни ўрганиш, таҳлил қилиш жуда муҳим.

Интернет ва анъанавий журналистика ўртасида умумийлик ва ўзига хосликлар мавжуд. Электрон ОАВ ахбороти, эшшитириш ҳамда дастур интерактивлиги, қизиқарли, тушунарли, қисқа, лўндалиги билан анъанавий ОАВдан фарқланади. www.erkinkk.kr.uz сайтида аксарият публицистик мақолалар ушбу талабларга тўла жавоб бермайди. Мақолалар газетада қандай чиқса, ўзгаришсиз шундай сайтга жойлаштирилади. Худди шу ҳолатни www.qqjaslari.uz, www.jetkinshek.uz, www.turtkulnoma.uz электрон сайтларида ҳам кузатишимиз мумкин. www.karstars.com сайтида эса кўпроқ эшиттириш ва дастурлардан кўра, аудиторияга қўшиқ, видеоларни тақдим этади. Бугунги тармоқ журналистикаси буни қабул қилмайди. Пулли интернетга уланган мижоз ўзи хоҳлаган ахборотини тез, қисқа ва лўнда олишни истайди. Мабода ушбу талаб қондирилмаса, у бошқа электрон манбалардан фойдаланади. Қўшиқ, видеоларни эса текин хизмат кўрсатиш воситасидан (телефон, телевидение, анъанавий радиоканаллар) олади. Тўғри, Қорақалпоғистонда интернет журналистикаси секин-аста ривожланаяпти. Мумаммолар бартараф этилмоқда. Аммо тармоқ журналистикаси бу секин ҳаракат, ривожланишга қараб турмайди. Унда ахборот қандай тезликда айланса, унинг тараққиёти ҳам шундай тезликни талаб қилади. Негаки, омма алла қачон тармоқни ОАВ воситаси сифатида тан олган. Шундай шароитда Қорақалпоғистондаги интернет журналистикаси ривожланишидаги мавжуд муаммо ва қийинчиликларни тадқиқ қилиш керак.

Шу ўринда яна битта мулоҳаза. Телевидение-бу жонли ҳаёт, жонли ахборот дегани. Ҳозирда Қорақалпоғистонда бирдан бир “Қарақалпақстан” телеканали мавжуд. У ҳар куни ўн саккиз соат ўз дастурларини эфирга узатади. Аммо шу кунгача минтақадаги ягона каналнинг интернетда сайти йўқлигини нима билан изоҳлашимиз мумкин?! Ахир жамиятда ҳар бир ОАВ замонга мослашиши, ахборотини интернетда ҳам айлантириши, сотишини ўйлаши керак эмасми?! Бу савол шундай муаммолари мавжуд минтақадаги газета, журнал ва “Қарақалпақстан” радиоканалига ҳам тегишли. Демак соҳадаги тармоқ журналистикаси камчиликларини бартараф қилиш долзарб масала.

Ҳозирда айрим журналистлар ўзининг шахсий блогларини яратишга уринмоқда. Блог яратиш-сайтга нисбатан осон ва чўнтакбопроқ³. Қорақалпоғистон интернет журналистикаcида электрон ОАВга нисбатан блоглар фаолиятидаги айрим ўзига хос афзаллик ва ютуқлар диққатга лойиқ. Яъни блогда муаллиф фойдаланувчи ва журналист ўртасидаги масофани қисқартиради. Ғарб интернет журналистикасида-бу жуда аҳамиятли. Қорақалпоқ интернет журналистикасидаги шундай айрим ютуқ ва афзалликларни ўрганиш, уни бошқа электрон ОАВ фаолиятида ҳам қўллаш зарур.

• 
  Қорақалпоқ интернет журналистикаси фаолиятини ўрганиш, мавжуд муаммоларни бартараф этиш;
  
• 
  электрон нашр, радиоканал сайтидаги мақола ҳамда эшиттиришларни таҳлил қилиш, истеъмолчиларнинг унга нисбатан муносабатини аниқлаш;
  
• 
  соҳага оид янги таклифларни бериш, муаммони ҳал қилишнинг осон ва сифатли усулларини кўрсатиш;
  
• 
  электрон ОАВ фаолиятини таққослаш орқали ўрганиш;
  

Тадқиқотда зарур хулоса ва тавсияларни ёритиш ҳам мақсад қилинган.

Энг асосийси эса минтақада тармоқ журналистикасининг ривожланишига эришишдан иборат.

Тадқиқотнинг янгилиги.

Ҳануз журналистика соҳасида Қорақалпоғистон интернет журналистикаси бўйича ҳеч қандай илмий изланиш олиб борилмаган. Тадқиқотда минтақадаги тармоқ журналистикасида бошқалар эътибор бермаган ва ўрганса арзийдиган ўзига хос хусусиятлар мавжудлиги аниқланди. Қорақалпоғистон интернет журналистикасининг пайдо бўлиш, шаклланиш, ривожланиш босқичлари ўрганилди. Натижада, бу жараёнда журналистлар ўрнак олса арзийдиган тармоқ журналистикаси тажрибаси борлиги маълум бўлди.

Тадқиқотнинг натижаларидан Қорақалпоқ давлат университети журналистика факультетида ўқитиладиган “Интернет журналистикаси” дарсида фойдаланиш мумкин. Қорақалпоғистон интернет журналистикасини ўрганиш бўлажак журналистлар учун ўта муҳим. Назарий ўрганилган билим эса эртага тармоқ бўйича журналистларнинг иш тажрибасини ҳар томонлама бойитишга ёрдам беради.

Тадқиқотда Қорақалпоғистон интернет журналистикасининг пайдо бўлиши, шаклланиши ва ривожланиш босқичлари илмий таҳлил қилинади. Таҳлил мисоллар билан исботланади. Минтақадаги тармоқ журналистиканинг пайдо бўлиши ҳамда шаклланишида ҳукумат қарорлари, мавжуд давлат ва ташкилотларнинг таъсири кучли бўлганлиги бир нечта Президентимизнинг фармон ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қонунлари, Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг www.sovminrk.gov.uz, И.В Савицкий номидаги Қорақалпоқ давлат музейининг www.museum-s.info сайтлари мисолида ўрганилади, таққосланади. Бир бирига ўхшаш ва фарқли жиҳатлари кўрсатилади. Шунингдек, тадқиқотда электрон нашрлар, онлайн радиоканалдаги жанрлар ҳам ўрганилади. Анъанавий жанрлардан фарқи мақола, эшиттиришлар мисолида кўрсатилади.

Мавзунинг предмети Қорақалпоғистондаги интернет ОАВ фаолияти, унинг ўзига хослиги, ривожланиши, шаклланиши, пайдо бўлишини ўз ичига қамраб олади.

Объекти бўлса Қорақалпоғистон интернет журналистикаси ҳисобланади. Объек доирасида мавжуд электрон нашр, онлайн радиоканаллар ўрганилади, таҳлил қилинади.

Қорақалпоғистон интернет журналистикасининг ижобий жиҳатларига қараганда камчилик, муаммолари кўпроқни ташкил этади. Буни айрим электрон ОАВ сайтларининг баъзида ишламай қолиши, саҳифаларнинг вақтида янгиланмаслиги ҳамда анъанавий ОАВда узатилган ахборотнинг онлайнда ҳам худди шундай жойлаштирилиши мисолида айтиб ўтишимиз мумкин. Ушбу камчиликларни бартараф этиш учун эса интернет тилини тушунадиган кадрлар керак. Бундан ташқари, тармоқда фаолият кўрсатадиган журналистларни интернет талаб, қонун-қоидаларига мослаштириш, ўргатиш, малакасини ошириш керак бўлади. Бу бўйича қўшимча таклифлар бериш ҳамда унинг ривожланишига йўл-йўриқ кўрсатиш ҳам асосий мақсадимиз ҳисобланади. Негаки, ўзимиздаги камчилик ўзимизга кўринмайди. Ўзгаларники эса аксинча. Қорақалпоқ интернет журналистикасини анъанавий журналистика нуқтаи назаридан баҳолайдиган фурсат ўтди. У бутунлай ўзгача коммуникация воситаси, ахборот ташувчиси саналади. Шундай экан, уни бошқа онлайн ОАВ фаолияти билан таққослаш, интернет журналистикаси назарияси асосида таҳлил қилиш мақсадга мувофиқ.

Битирув малакавий ишининг умумий ҳажми 88 бетдан иборат. У иккита бобдан ташкил топган. Биринчи бобда иккита, иккинчисида эса учта бўлим мавжуд. Шунингдек, фойдаланилган адабиётлар рўйхати ва мавзу бўйича иловалар ҳам кўрсатилади.

Глобал тармоқнинг яратилиши ва оммалашуви барча турдаги ахборотни электрон кўринишга келтирди. Бу жараён интернетда глобал ахборот тушунчасининг пайдо бўлишига олиб келди. Глобал ахборот-бу умумий характерга эга бўлиб, у ҳамма учун бирдек хизмат қилади. Бунда ахборот тармоқ орқали импорт, экспорт қилинади⁴. Ахборот импорт ва экспорти эса интернетда оммавий ахборот воситалари фаолиятини йўлга қўйди. Илк бора ушбу тизим АҚШнинг “The SKY” газетасининг веб-сайтининг яратилиши билан бошланди⁵. Сўнгра жараён жадаллашди. Дунёнинг ривожланган давлатларининг етакчи ОАВ аста-секин интернетда махсус ўз сайтларини яратди. Интернетнинг глобаллик кўриниш касб этиши ОАВ учун ўз аудиториясининг кенгайтиришга имкон берди. Ва мамлакатимизда 1996 йилдан бошлаб давлат ҳамда жамоат ташкилотларининг тармоққа уланиш жараёни бошланди. Аммо ОАВ глобал тармоқни 2002 йилдагина ўзлаштирди. Мазкур жараённинг тезлашувига 2002-2010 йилларда компьютерлаштиришни ва ахборот коммуникация технологияларини ривожлантириш бўйича қабул қилинган Миллий дастур кўмаклашди⁶. Ўшанда бу дастурда республикамиздаги миллий сегментти ривожлантириш йўналишлари белгилаб берилган эди. Ўзбек сегменти Uznet провайдири томонидан кўрсатиладиган ахборот хизматлари ахборот заҳираларини оптималлаштирди. Ва интернет ОАВни яратишда яхши қўл келди. 2002 йил анъанавий ОАВ ўз электрон версияларини яратиш орқали виртуал маконни ўзлаштира бошлади. Сўнгра “Халқ сўзи”, “Правда вастока”, “Ўзбекистон овози” газеталарининг веб-сайтлари ишга тушди. Ҳозирда республикамизда миллий доменимизда фоалият қўрсатаётган 1600та сайт мавжуд⁷. Шундан 200 ОАВга тегишли. Шу 200та ОАВ сайтлари ичида Қорақалпоғистонда фаолият кўрсатаётган онлайн ОАВ ҳам бор.

Қорақалпоғистонга интернетнинг кириб келиши 1997 йилга тўғри келади⁸. Илк бора 1998 йил тармоқда қорақалпоқ тилидаги Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг www.sovminrk.gov.uz сайти ўз фаолиятини бошлади⁹. Сўнгра И.В Савицкий номидаги Қорақалпоқ давлат музейининг www.museum-s.info cайти тармоққа қўшилди. Ушбу сайтлар Қорақалпоғистонда рўй бераётган янгилик ва ўзгаришларни ҳам аудиторияга тезкор етказиб турди. Ва анъанавий ОАВнинг электрон кўриниши яратилганча тармоқдаги асосий ахборотнинг экспорти билан шуғилланди. Масалан, 1998 йил декабрда www.sovminrk.gov.uz сайти саҳифасида “Кун кемшилиги” (1998 йил 23-октябр), “Жоқары Кенестеги сессия” (1998 йил 15- ноябр), “Шетки ауылдағы жанаша мектеп” (1998 йил 5-декабр), “Айзаданын кестелери”, “Онерментлерге жана имканиятлар” (1998 йил 29-январ) каби мақолалар эълон қилинган. Аммо ушбу мақолалар жанр хусусияти жиҳатдан тўла талабга жавоб бермайди. Буни тушунса бўлади. Негаки, сайтнинг асосий вазифаси журналистик материал яратиш ҳамда жамоатчилик фикрини шакллантириш эмас, теша-тегмаган янгилик ҳақида маълумот бериш, хабардор қилишдангина иборат бўлган. Аммо бундаги ахборийлик хусусиятини ҳам эътибордан четда қолдириш мумкин эмас. Масалан, “Кун муаммоси” сарлавҳали мақолада Нукус шаҳри, Қизкеткан кўчасидаги чиқиндилар масаласи кўтарилади. Буни жанр нуқтаи назаридан таҳлил қилганимизда, у публицистик, сиёсий, муаммоли мақола туркумига киради. “Жоқары Кенестеги сессия”, “Шетки ауылдағы жанаша мектеп” мақолаларини ҳам шунга мисол қилишимиз мумкин. “Айзаданын кестелери”, “Онерментлерге жана имканиятлар” мақолалари публицистик, маданий йўналишдаги мақола ҳисобланади. Бироқ ушбу мақолаларнинг муаллифлари кўрсатилмаган. Бундан кўринадики, мазкур давлат сайти дастлаб Қорақалпоғистонда тармоқдаги журналистика фаолиятини қисман бажарган. Бундай хусусиятни www.museum-s.info сайтида ҳам кузатишимиз мумкин. Тўғри. Сайтда асосан музей, экспонантлар ҳақидаги ахборотлар ўрин эгаллаган. Шунингдек, унда Қорақалпоғистондаги қадимий қадамжолар, шаҳар, туманлар ҳақидаги маълумотлар ҳам киритилган. Бундан ташқари, Қорақалпоғистондаги музей фаолияти билан боғлиқ янгиликлар ҳам бериб борилган. Масалан, 1998 йил 17-ноябрдаги сайтнинг “Публикации” бўлимига “Келисим натийжеси” хабари жойлаштирилган. Бунда 1998 йил 15-ноябрда музейда ўтказилган очиқ эшиклар куни ҳақида гап кеткан. Қайсидир маънода бу-ахборот. У ахборийлик хусусиятига эга. Аммо уни узатиш маҳоратли журналистлар томонидан амалга оширилмаган. Шунинг учун камчиликлардан ҳам йироқ эмас. Ахборотни шундай давлат ва ташкилотларнинг махсус сайтлари орқали узатиш дастури 2007 йилгача Қорақалпоғистонда давом этди.

2007 йил 7-февралда Қорақалпоғистон алоқа ва хабар агентлиги томонидан рўйхатга олинган илк “Еркин Қарақалпақстан” ва “Вести Каракалпакстана” газеталарининг www.erkinkarakalpak.uz сайти ишга тушди. Мазкур сайт ахборот ишлаб чиқарадиган ҳамда узатадиган соф қорақалпоқча биринчи анъанавий газетанинг электрон нашри бўлди.

Қорақалпоғистонда интернет журналистикаси бирданига пайдо бўлган жараён эмас. У босқичма-босқич шаклланди. Унинг шаклланишига эса бир нечта омиллар ўз таъсирини кўрсатди. Уларни қуйидагича таснифлашимиз мумкин;

- минтақада интернетга талабнинг кучайиши;

-ахборот технологияларини ривожлантиришга қаратилган қарорларнинг қабул қилиниши;

- интернетнинг оммалашуви;

- тармоқ орқали ахборотнинг арзон нархда ишлаб чиқарилиши;

- миллий ахборотнинг ахборот бозорига осон кириб бориши.

Бундан ташқари Қорақалпоғистонда интернет журналистикасининг пайдо бўлишида давлат ва ташкилот сайтлари ҳам катта таъсир кўрсатди. Негаки, онлайнда ОАВнинг илк яратилган веб-сайтларини кўрганимизда, улардан андоза олган ҳолда яратилганлигини кузатишимиз мумкин. Масалан, www.erkinkarakalpak.uz (1-расм)нинг дастлабки кўриниши Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг www.sovminrk.gov.uz (1-расм) сайтига жуда ўхшаш тарзда бўлди. Саҳифа ойнаcи дизайни, рангида ҳам бир хилликни кузатдик. Янгиликларни жойлаштириш услубида ҳам уйғунликлар бор. Айни пайтда унинг кўриниши анча ўзгарган. Иккала сайт ҳам ўзига хос дизайнга эга.