-сурет – Күнбағыс будандарының салыстырмалы көрсеткіштері, 2007 жыл

2008 жылы біз күнбағыс будандарын салыстырмалы зерттеу мақсатындағы жұмыстарымызды жалғастырдық. Дақыл будандарына жан-жақты сипаттама беру және аймақта өсіру үшін жарамды будандарды барынша көп буданды сұрыптап алу мақсатында бұл жылы тәжірибеге алынған будандар тізімін арттырдық. Нақты айтқанда 2008 жылы сынауға 2007 жылы алынған 10 күнбағыс будандарынан басқа тағы бірқатар В. Я. Юрьев атындағы Өсімдік шаруашылығы институтында (Украина) шығарылған будандармен толықтырылды. Бұл будандар – ерте пісетін Погляд, Сивер, Ковчег және орташа ерте пісетін – Дарий будандары қосылды. 2007 жылы төмен өнімділік берген Красень буданының орнына Украинада перспективалы болып танылған жаңа будан – Кронос енгізілді. Бұл жылы аталған будандармен қатар тәжірибеге күнбағыстың Сибирский және Скороспелый сорттары да енгізілді.

2008 жыл метео жағдайларына байланысты ауыл шаруашылығы өндірісіне салыстырмалы түрде қолайлы жағдай болды. Бұл жылдың тәжірибе нәтижелері 2-суретте келтірілген.

2-сурет мәліметтерінен көріп отырғанымыздай 2008 жылы тәжірибеге алынған будандардың ішінде салыстырмалы түрде жоғары өнім бергендері: ерте пісетін – Кронос, Ковчег, Оскил және Этюд (өнімділігі 11,8-ден 12,5 ц/га дейін) және орташа ерте пісетін Всесвит (12,3 ц/га) будандары. Бұл будандармен салыстырғанда орташа деңгейде өнім бергендері – Ант, Ясон, Эней, Сивер және Погляд (өнімділігі 10,5-тен 11,3 ц/га дейін) будандары. Аталғандарына қарағанда өнімдері Харьковский 49, Кый, Свиточ, Дарий (9,8-тен 10,3 ц/га дейін) будандарының өнімділігі төмен болды.

2009 жылы күнбағыс будандарын сынау жұмыстыры жалғастырылды. Өкінішке орай бұл жылы өз тәжірибемізді алдыңғы жылдар бойынша толық қайталай алмадық. Ең бастысы сынауға алынған будандар саны бойынша.

Бұл жылы сынау тәжірибемізге В. Я. Юрьев атындағы Өсімдік шаруашылығы институтының (Украина) – 6, және «Пионер» (АҚШ) – 11 буданы алынды.

Себу 2009 жылы 27 мамыр күні жүргізілді. Себер алдында танапта екі қайтара культивация жүргізілді. Екінші культивация нақ себер алдында жүргізілді. Сеуіп өткеннен соң топырақ сақиналы тісті нығыздаушысымен нығыздалды.

Дақыл көктеп шыққан соң (қатарлар айқын көрінген кезде) алғашқы қатар аралық культивация жүргізілді. Күнбағыстың 4-5-ші жапырақ кезеңінде екінші қайтара қатар аралық культивация жүргізілді.

Бұл жылы жаздың басында топырақ ылғалдылығы жеткілікті дәрежеде болғандықтан тәжірибедегі өсімдіктер 8-9 күнде жаппай көктеп шығып, шанақтану кезеңінің басына дейін (14 шілде) барлық будандар да айтарлықтай жақсы өсіп- жетілді. Алайда ұзаққа созылған (жаз бойына жауын-шашын болған жоқ) қуаңшылық дақыл өнімділігіне айтарлықтай кері әсер етті. Нәтижесінде бұл жылы сынауға алынған барлық будандардың да өнімділігі алдыңғы жылдармен салыстырғанда әлдеқайда төмен болды.

2009 жылғы күнбағыс будандарының өнімділігі 3-суретте келтірілген. Осы сурет мәліметтерінен В. Я. Юрьев атындағы Өсімдік шаруашылығы институтында (Украина) шығарылған күнбағыс будандарының «Пионер» (АҚШ) фирмасының будандарына қарағанда қуаңшылыққа төзімділігі жоғарырақ болғанын байқауға болады. Украинада шығарылған күнбағыс будандарының өнімділігі гектарына 3,3 ц-ден (Оскил) 4,6 ц-ге дейін болса, «Пионер» фирмасының будандарының өнімділігі гектарына 2,3 центнерден 2,8 центнерге дейін болды. Яғни, Украина будандары «Пионер» фирмасының будандарымен салыстырғанда көбірек өнім бергенін көруге болады.






3-сурет – Күнбағыс будандарының салыстырмалы өнімділігі, 2009 жыл

Жоғарыда аталған будандарының барлығы бірдей зерттеу жүргізілген үш жыл бойына қайталанбағанмен де будандардың өнімділігіне жалпы сипаттама беру үшін бір кестеге тізіп салыстырып, талдау жүргізілді (1-кесте).

Сонымен 2007-2009 жылдары Батыс Қазақстан облысында жүргізілген күнбағыс будандарын салыстырмалы зерттеулер нәтижелері бойынша мынадай қорытынды жасауға болады:

1. 
   Дүние жүзінде басты майлы дақыл болып табылатын күнбағыс дақылын Қазақстанның батыс өңірінде өсіруге болады;
   
2. 
   Күнбағыс дақылын өсіруге оның будандарын пайдаланған жөн;
   
3. 
   Батыс Қазақстан облысы жағдайында В. Я. Юрьев атындағы Украинаның Өсімдік шаруашылығы институтында шығарылған Харьковский 49, Кый, Оскил, Ясон, Эней будандарын өсіруге болады [6];
   
4. 
   Аймақ үшін перспективалылар қатарына Этюд, Свиточ, Погляд, Ковчег, Всесвит, Кронос будандарын жатқызуға болады.
   

1. 
   Соснина, Ю. М. Селекционный способ снижения вредоносности сухой гнили на растениях подсолнечника / Ю. М. Соснина // V Международная конференция молодых ученых и специалистов, ВНИИМК. – Краснодар. – 2009. – С. 215-219.
   
2. 
   Бородин, С. Г. Грибные болезни в Краснодарском крае / С. Г. Бородин, И. А. Котлярова // Болезни и вредители масличных культур: Сб. научных работ ВНИИМК. – Краснодар. 2006. – С. 3-10.
   
3. 
   Котлярова, И. А. Влияние возбудителей на качество семян подсолнечника / И. А. Котлярова, А. Б. Хатит // Научно-технический бюллетень ВНИИМК. – Краснодар, 2000. – С. 32-35.
   
4. 
   Лухменев, В. П. Подсолнечник на Южном Урале / В. П. Лухменев. Оренбург: Издательский центр ОГАУ. – 2004. – 80 с.
   
5. 
   Аристов, С. Н. Выращивание подсолнечника – технология возделывания. – http//www.homebusiness.ru
   
6. 
   Кириченко, В. В. Каталог гибридів соняшнику Институту Рослинництва ім. В. Я. Юрва / В. В. Кириченко, В. П. Колоьацька, В. О. Веселий и др. // Інститут Рослинництва ім. В. Я. Юрва
   

• 
  дәстүрлі шикізат көздерін кеңінен пайдалану;
  
• 
  дәннің қасиеттерін толықтай пайдалану;
  
• 
  жаңа табиғи биологиялық белсенді заттардың көзін табу, соның ішінде дәстүрлі емес шикізат көздерін [1].
  

Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университетінің «Тағам өнімдерін өңдеу технологиясы» кафедрасындағы зертханада жоғары сортты бидай ұнынан дайындалатын нан өнімдеріне әртүрлі жармаларды қосу арқылы рецептурасын даярлау мақсатында зерттеулер жүргізілді.

Зерттеулердің мақсаты ажарланған тарыны және кептірілген өрікті қосу кезіндегі технологиялық үрдістердің және қамырдың дайын өнімнің сапасының негізгі көрсеткіштеріне әсерін бақылау болып табылады. Жұмыс барысында жоғары сортты бидай ұнын, ажарланған ақталған тары, тұз, құрғақ ашытқы, кептірілген өрік пайдаланылды. Бақылау ретінде ажарланған тары және кептірілген өрік қосылмаған үлгісі әзірленді [2].

Тәжірибеде нан өнімдерінің сапасын арттыру мақсатында тарының таңдалуы тектен-тек емес, өйткені тары Қазақстан Республикасында өсірілетін негізгі дәнді дақылдардың бірі болып табылады. Тарының тағамдық және биологиялық құндылығы жағынан қарастырғанда, оның құрамында ақуыздың мөлшері 12 %, ал талшық (клетчатка) – 1,045 %, ал В₁ және В₂ дәрумендерінің құрамы бойынша басқа астық тұқымдастармен салыстырғанда екі есе жоғары болып келеді.

Ажарланған тарымен байытылған нанның органолептикалық сипатын анықтау үшін өрік өнімінің өңделген өнімі – кептірілген өріктің қайнатпасы енгізілді. Өрік өнімдерінде 4-20 %-ға дейін қант болады, сонымен қатар алма, лимон және басқа да органикалық қышқылдары да кездеседі. Сондай-ақ өрік өнімінің құрамында 0,38-1,27% пектин заттары, 10 мг-ға дейін каротин заттары болады.

Зерттеу келесідей нұсқалар бойынша жүргізілді: 1-нұсқа – таза бидай ұнынан дайындалған (бақылау); 2-нұсқа – 5 % ажарланған тары қосындысымен; 3-нұсқа – 10 % ажарланған тары және 1 % кептірілген өрік қайнатпасы қосындысымен (қамырды дайындауға кететін судың массасына); 4-нұсқа – 10 % ажарланған тары және 3 % кептірілген өрік қайнатпасы қосындысы; 5-нұсқа – 15 % ажарланған тары қосындысымен.

Ажарланған тарыны, қамырды дайындау үрдісінің алдында, жартылай дайын болғанша пісіреді. Зерттеуді жүргізу үшін қамырды ашытқысыз дайындау әдісі қолданылып, илеу қолмен жүзеге асырылды.

Қамырды дайындау кезінде суды 10 % кептірілген өріктің қайнатпасымен алмастырады (50 г өрікті әйнек ыдысқа салып, үстіне 500 мл қайнаған су құйылады. Сосын беті тығыз жабылып, 15 минут сулы моншада ұсталынып тұрады).

Арасластырылған қамырды 0,1 г дәлдікпен өлшеп, талдау үлгісі алынды, қалған қамырды ашу үшін термостатқа салып қояды. Термостаттағы температураны ашу үрдісінің ұзақтығы бойы 30 ± 2 ⁰С ұстайды. Кейін 40-80 минут өткеннен соң қамырды қайта-қайта газдары кеткенге дейін илеп, ашу үрдісіне қайта қояды. Толықсыту 35-40 ⁰С-та және ылғалдылығы 75-80 %-да жүргізіледі. Соңғы толықсыту визуалды түрде анықталады. Содан соң қамырды салмағы 700 г болатын бөліктерге бөліп, өсімдік майымен майланған ФАЛ-4 формасына салып, толықсытылып, 220-230 ⁰С-та 50 минут ішінде пісіріледі.

Ажарланған тарының және кептірілген өріктің қайнатпасы қосылған жартылай фабрикаттардың сапалық көрсеткіштері 1-, 2-кестеде көрсетілген.