Автомобилларнинг электр ва электрон жихозлари



Pdf көрінісі
бет7/13
Дата25.01.2022
өлшемі0.78 Mb.
#454823
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   13
avtomobillarning elektr va elektron zhixozlari

  узгармас  ток  манбаининг  кучланиши,  В;    2,7  – 

зарядлаш  охирида    хар  бир  аккумулятор  элементига  тугри  келадиган 

кучланиш, В. 

        Зарядлашга  куйилаётган    аккумулятор    батареяларининг  сигими 

бир  хил  ёки    имкони  борича    бир-бирига  якин  булиши  керак,  акс 

холда  зарядлаш  токининг  кийматини  ,  сигими  энг  кичик  булган  

батарея  бучича  белгилашга  тугри  келади  ва  сигими    катта  булган  

батареялар жуда секин зарядланади. 

         Ток  киймати  узгармас  булганда    зарядлаш,  хозирги  вактда 

аккумуляторларни  заряд килишнинг асосий усули хисобланади.Бу усул 

ёрдамида  аккумуляторларни  тула  зарядлашга  эришиш  мумкин.  Бундан 

ташкари , зарядлаш токининг  кийматини маълум чегарада танлаш, уни 

ростлаб  туриш  ва  назорат  килиш  имкониятлари  борлиги  ,  янги 

аккумуляторларни 

биринчи 

бор 


заряд 

килишда, 

пластиналари  

сульфатланиб колган  аккумуляторларни тиклашда  жуда кул  келади. 

          Аккумуляторларни  зарядлаш  учун  сарфланадиган  вактнинг  

нисбатан  куплиги, зарядлаш  давомида ток кийматини  доимо назорат 

килиш  ва  ростлаб  туриш    зарурати  –  бу  усулнинг  асосий 

камчиликларидир. 

       Кучланиш киймати узгармас булганда зарядлаш

. Зарядлашнинг бу 

усули  автокорхона  ва  зарядлаш  станцияларида  кам  кулланилади  ва  у, 



 

 

- 39 - 



асосан,  автомобилда  урнатилган  аккумуляторни  генератор  ёрдамида 

кушимча  зарядлаб  туришда  ишлатилади.Бу  усулда,  аккумуляторлар 

узгармас ток манбаига параллел равишда уланади(8.2-а-расм). 

 

а)                                                                         б) 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



8.2-расм.Аккумулятор батареяларини кучланиш узгармас булганда зарядлаш: 

               а) уланиш схемаси, б) тавсифномаси 

 

        Ток  манбаининг  кучланиши  12  В  ли  аккумулятор    батареялари  



(ёки  6  элементли)  учун    14,4  В  булиши,  яъни  хар бир    элементга  2,4  в 

тугри  келиши  керак.Кучланиш  махсус    мосламалар  (автомобилда-

кучланиш ростлагичи) ёрдамида ростлаб турилади  ва вольтметр оркали 

назорат килинади. 

         Заряд  занжиридаги  токнинг  максимал  киймати  генератор 

куватига  ва  аккумулятор  батареяларининг        разрядланганлик 

даражасига  боглик булиб куйидаги  ифода оркали аникланади: 

  

                                        



 

U

г



 - E

б 

                              I



з

  =  -----------    , 

                                           R

б 

                   



Бунда 

U

г



 

–  генераторнинг  ростланган  кучланиши,  В; 

E

б

 



– 

батареянинг ЭЮК, В;  

R

б

 



 батареянинг ички каршилиги, Ом. 

          Зарядлаш  жараёнининг      бошлангич  даврида,  генератор  

кучланиши  –  U  билан  разрядланган    аккумуляторнинг    ЭЮКи    Е

б

 



орасидаги  фарк    катта    булиши  хисобига    ,  заряд  токининг  киймати 

нисбатан юкори  кийматларга эга булиши(8.2-б-расм)  ва ( 1,0-1,5) С

20 

га  етиши  мумкин.Аккумулятор  зарядлана  бошлагандан  сунг  унинг 



ЭЮКи        ортиб      боради,  натижада  зарядлаш  токи  кескин  камаяди  ва  

зарядлаш охирида киймати 0 га якинлашади.Токнинг киймати зарядлаш 

жараёнинг бошлангич кисмида катта булганлиги  сабабли, аккумулятор  

заряд  вактининг    биринчи  3-4  соатида  сигимининг  80-90  %  гача 

зарядланади. 

         Кучланиш 

узгармас 

булганда 

 

зарядлашнинг 



асосий 

афзалликлари куйидагилардан иборат: 

зарядлаш  токининг  киймати    автоматик  равишда  камайиб 



борганлиги  сабабли,  уни  доимо  назорат  килиш  ва  ростлаб  туриш 

зарурати йук; 




 

 

- 40 - 



зарядлаш  жараёнининг  охирида    ток  киймати  жуда  кичик 

булганлигидан,  электролитдан    газ  ажралиб  чикиши  хам  жуда  суст 

содир  булади  ва  бу  пластиналарнинг    актив  массасини    ва  

панжараларини   емирилишдан саклайди; 

зарядлашга  хар  хил  сигимга  эга  булган    аккумуляторларни 



куйиш  мумкин,  зарядлаш  токининг  киймати  хар  бир  аккумуляторнинг 

разрядланганлик даражасига кура  автоматик равишда карор топади. 

         Юкорида 

келтирилган 

афзалликларига 

карамасдан, 

аккумуляторларни 

зарядлашнинг 

бу 

усули 


– 

ёрдамчи 


усул 

хисобланади.Чунки, унинг ёрдамида аккумуляторларни  охиригача тула 

зарядлаб    булмайди.  Бундан  ташкари,  толк  кийматини    ростлаш 

имконияти    булиаганлиги  учун  ,  бу  усул  билан  пластиналари 

сульфатланиб колган аккумуляторларни  тиклаб булмайди 

       



  Аккумуляторларни  зарядлашнинг бошка усуллари. 

 

    Амалиётда 



аккумуляторларни 

зарядлашнинг 

бошка,масалан,

бараварлаштирув-

 

чи, жадаллаштирилган



  ва  

импульс


  усуллари хам кенг кулланилади. 

          Бараварлаштирувчи

  зарядлаш,  асосан,  узок  муддат  давомида 

ишлатилган  аккумуляторларнинг  алохида  банкаларида  электролит 

зичлиги ва  разрядланганлик даражаси хар хил булиб колиш холларини  

бартараф  килиш  учун  кулланилади.Бу  усулда  хам  зарядлаш  токининг 

киймати  узгармас  булиб,  аккумулятор  сигимининг  (0,05-0,1)  С

20

 



кисмини  ташкил  этади.Бараварлаштирувчи  зарядлаш  аккумуляторнинг 

хамма  пластиналаридаги    актив  массани    тула  тиклаш  ва  уларда  хосил 

булган  сульфатланиш  учокларини  бартараф килиш максадида амалга 

оширилади.Бараварлаштирувчи 

зарядлаш 

хамма 


аккумулятолр  

банкаларидаги  электролит    зичлиги  ва  кучланиши  3  соат  мобайнида 

бир  хил  узгармас  кийматга  эга  булгунча  давом  эттирилади  ва  одатдаги 

зарядлаш усулларидан  анча купрок вакт олади. 

              

Жадаллаштирилган 

 

зарядлаш 



кучли 

разраядланган 

аккумуляторлар  киска  вакт  давомида  иш  кобилиятини  тиклаши  учун 

ишлатилади.Бу  усулда  ток  киймати  аккумулятор  сигимининг  0,7  С

20

 

кисмини ташкил килиши мумкин.Зарядлаш токи канчалик катта булса, 



зарядлаш  вакти  шунчалик    кам  33333399999булади.Масалан,  заряд 

токиниг киймати  0,7 С

20

 булганда – 30 мин,  0,5 С



20 

булганда – 45 мин, 

0,3 С

20 


 булганда – 90 мин.Жадаллаштирилган  заряд давомида   доимо 

электролит    температурасини    назорат  килиб  туриш  зарур  ва  45

0

  С  га 


етганда зарядлашни дархол тухтатиш керак. 

          Аккумуляторларни 

импульс

  усулида  заряд  килиш  учун  охирги 

йиллар 

ишлаб 


чикилган 

ЗУ-7 


белгили 

турдаги 


мослама 

ишлатилади.Импульс    усулида  аккумуляторлар  куйидаги    тартибда 

зарядланади,сунгра 100 секунд давомида  

100  мА  ток  билан  разрядланади.Бу  жараён  автоматик  равишда  амалга 

оширилади.Шундай  «зарядлаш-разрядлаш»    даврининг  80  тасидан 

кейин 


зарядлаш 

мосламаси 

 

батареядан 



автоматик 

холда 



 

 

- 41 - 



узилади.Мутахассисларнинг 

фикрича, 

импульс 

усули 


зарядлаш 

сифатини    яхшилишга,  пластиналар  сульфатланиб  колиш  даражасини  

камайтиришга  ва  натижада,  аккумуляторларнинг    хизмат  муддатини 

икки баравар оширишга ёрдам беради. 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



    

            

 

  

                               



 

 

 



 

 

МАЪРУЗА  № 9 



 

§ Юргизиб юбориш системаси. 

Режа. 

1.Юргизиб юбориш системаси, унинг таркибий схемаси ва анализ. 



2.Стартерларнинг тузилиши ва узига хос томонлари. 

2.Стартерлар двигателининг  электромеханик тавсифномаси.  

          

Умумий    маълумотлар

.Автомобил  двигателларининг      ишга 

тушириш  системаси  двигатель  тирсакли    вали  мажбурий  равишда  

айлантиришни  таъминловчи    мосламалар  мажмуасидан  иборат.Ички 

ёнув  двигателларини      ишга  тушириш  учун      механик  стартёрли, 

бензин  двигателли,  пневматик,  гидропневматик  ва  электростартёрли  

системалар кулланилади. 

           Автомобилларда  ,  бошка    усулларга  нисбатан  бир  катор 

афзалликларга эга булган, электростартёрли   ишга тушириш системаси 

тадбик  топган.Бу  система    ихчам,  ишлатишдаги  ишончлилик  даражаси 

етарли  даражада  юкори    ва  мураккаб  булмаган  электротехник  ва  

электрон мосламалар ёрдамида  двигателни ишга тушириш  жараёнини  

автоматлаштириш имконияти бор.  

          Электростартёрли  ишга  тушириш  системаси    таркибига  (8.1-

расм)  аккумулятор    батареяси    11,  стартёр  1  ва    двигвтелни  ишга 

туширишни енгиллатувчи  мосламалар У11 киради.  



 

 

- 42 - 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

9.1-расм.Двигателни ишга  тушириш системасининг умумий схемаси. 

1-стартёр;  11-аккумулятор  батареяси;  111-электродвигатель;  1У-тортиш  релеси;  У-юритма 

механизми; У1-двигвтель; У11-ишга туширишни енгиллатувчи мосламалар. 

1-лаппаксимон контакт, 2-электромагнит чулгами, 3-электромагнит узаги, 4-пружина, 5-пишанг, 6-

шестерня, 7-махолвик, 8-«К»- нормал очик контактлар 

  

Аккумулятор батареяси электр таъминот  ва даигателни ишга тушириш  



системалари  учун    умумий  элемент  хисобланади.Элетр  таъминот 

системасида  аккумуляторнинг    разряд  токи(0,5-0,7)  С

20

  дан  ортмаса, 



стартёр  режимида  ишлаганда,  киска  вакт    давомида,лекин  киймати 

катта  (~2000  А  гача)  ток  билан  разрядланган  булади.Шунинг  учун, 

аккумуляторнинг  сигими,  разрядланганлик  даражаси,  электролит  

температураси    каби    батарея  холатини  белгиловчи  омиллар  стартер 

тавсифномасига    ва  демак,  двигателнинг  ишга  тушириш  жараёнида  

бевосита  таъсир курсатади. 

           Стартёр    электродвтгатель  111,  тортиш  релеси  1У    ва  юритма 

механизми  У  дан  иборат.Электродвигатель  сифатида    кетма-кет    ёки  

аралаш    уйготиш    системасига    эга  булган    узгармас  ток  машинаси 

ишлатилади.У  куйидаги  асосий    номинал    параметрлари    билан 

тавсифланади:  кучланиши 

U



  (12,24  В),  куввати 

Р

сн



 

,  айланишлар 

частотаси 

п

,  буровчи  моменти 



М

сн

      ва    кувватининг    максимал 



кийматидаги  ток   

I

сн



 

  .  Стартёр    жуда  киска  вакт  давомида    (10-15с) 

ишлаганлиги    туфайли    унинг  занжирларидан  утадиган  ток    ва 

максимал  куввати    унинг  электродвигатели    чулгамларининг    кизиб  

кетиш хавфи  билан чекланмайди.    

             Тортиш  релеси    юритма    шестерняси  6  ни  маховикнинг  

тишли гардиши 7 билан  илашишишни таъминлайди  ва   лаппаксимон 



 

 

- 43 - 



контакт 1

 

ёрдамида стартёр  электролвигатели занжирини  аккумулятор 



батареясига улайди. 

             Юритма  механизми    двигатель  У1  ни    ишга  тушириш  

жараёнида    стартёр  электродвигатели      якоридан    тирсакли  валга  

буровчи  моментни  узатиш  ва    двигатель  ишга  тушгандан  кейин  

маховикдан    электродвигатель    якорига,  яъни  тескари  йуналишда  

айланма  харакат узатлишига йул куймаслик  вазифасини бажаради. 

             

Двигателнинг  ишга  тушириш  системаси

  куйидагича  ишлайди: 

Ут  олдириш    калити  нормал    очик  контактлар    «К»  туташтирилганда, 

тортиш  релеси  чулгами    2  дан  утади  ва    реле  электромагнитининг  

тортиш  кучи  таъсирида    узак  3  чулгам  ичига  тортилади.Бу  билан  бир 

вактда    узак  уки    билан  богланган  пишанг  5,    юритма  механизми  

шестерняси  6  ни  якор  вали    буйлаб  харакатлантириб  маховикнинг  

тишли 

гардиши 


билан 


 

илаштиради.Стартёр 

 

шестерняси  



маховикнинг  тишли  тишли  гардиши  билан  тула  илашиш  вактида  

электромагнит    узак  укининг    иккинчи  учида    жойлашган    реленинг   

лаппаксимон  контакти      электродвигатель  занжирини    аккумулятор 

батареясига  улайди.Электродвигатель  ишга  тушади  ва    двигатель 

тирсакли  валини  айлантира  бошлайди.Двигатель  ишга  тушгандан  сунг 

«К»  контакт    узининг    олдинги,  яъни  нормал    очик  холатига 

келтирилади    ва  тортиш  релеси  чулгамининг    занжири  узилади  , 

натижада    кайтариш  пружинаси  4  таъсирида    электромагнит    узаги 

узининг    олдинги    холатига  кайтади.Бунда  тортиш  релесининг  

лаппаксимон    контакти    стартёр  электродвигатели      занжирини 

аккумуляторо  занжиридан  узади    ва  пишанг  5  нинг    харакати 

натижасида    юритма  механизмининг    шестерняси    маховикнинг   

тишли    гардиши      билан    илашишдан    чикади    ва    узининг      олдинги  

холатига  кайтади. 

            Атроф- мухит температураси- 30

0

 С  дан паст булган холларда  



двигатель 

ишга 


туширишини 

енгиллатувчи 

 

мосламалар 



кулланилади.Енгиллатувчи  воситалар  тирсакли  валнинг    айланишга  

каршилик    моментини    камайтириш    хисобига    унинг    айланишлар 

частотасини  ошириш,  ёкилги  –  хаво  аралашмасини  тайёрлаш    ва      ут  

олдириш    шароитларини    яхшилаш      вазифасини  бажаришга  

мулжалланган 

 

мосламалардан 



 

иборатдир.Ишга 

туширишни  

енгиллатувчи  усул ва  мосламаларни  танлаш  двигатель турига, унинг 

тузилишидаги  узига  хос    томонларига,  ишлатиш  шароитларига  ва 

иктисодий омилларга  боглик.    

Стартёр  двигателининг электромеханик тавсифномаси. 

      Стартёр  двигателининг электромеханик тавсифномаси  деб, унинг  

асосий  якорнинг  айланишлар  частотаси  ортиши  билан  унинг 

чулгамларида  киймати    параметрларининг  (кучланиш 

U

с

  ,  айланиш 



частотаси   

n

,  буровчи  момент 



M

с

 



,  кувват 

P

с



  )

     


истеъмол  токи   

I

с



  га 

богликлигига айтилади.  

           Электродвигатель тавсифномаси стартёр иш режимининг узига 

хос томонлари  билан белгиланади: 




 

 

- 44 - 



       а)  истеъмол  токи  куввати  чекланган    аккумулятор  батареясидан 

олинганлиги  туфайли    стартёр  кискичларидаги    кучланиш  доимий 

кийматга эга булмайди  ва  юклама  ортиши билан  маълум  чегарагача 

камаяди; 

       б) стартёр киска вакт давомида(10-15 с) ишлаганлиги   учун  унинг 

куввати  электродвигатель  чулгамларининг  кизиб кетиш хавфи билан 

чекланмайди    ва    тавсифномасидаги    максимал  киймат  билан 

белгиланади; 

       в) стартёр тула тормозланиш(ёки киска туташиш ) ва салт  юриш  

режимларида  ишлашга  мулжалланган    ва    унинг  кисмлари    бу  

чегаравий  режимларда  юзага келадиган  юкламаларга  чидамли  килиб  

хисобланган  ва ясалган. 

        Одатда, стартёрларда кетма-кет уйготиш системасига  эга булган 

электродвигателлар  ишлатилади, баъзи холларда  электродвигателнинг 

айланиш  частотасини    чегаралаш  максадида    аралаш    уйготиш 

системаси хам кулланилади. 

         Электротехника  курсидан  маълумки,  кетма-кет    уйготиш 

системага  эга  булган    узгармас  ток  электродвигателининг    якорь 

валидаги  электромагнит  буровчи  момент куйидаги   ифода ёрдамида  

аникланади: 

                            p * N                    

             M

элм

    =    ---------    *    I



Ф    =    с

м

  *    I


c   

*

   



Ф                                             

(9.1)


 

                                2 π * a 

Бунда 

р

-    жуфт  кутблар  сони; 



–якорь  чулгамларидаги  утказгичлар 

сони; 

а

-якорь  чулгамидаги  параллел  тармокли  жуфтлар  сони; 



I

c

 



–якорь 

чулгамидаги  ток; 

Ф

  –  электродвигателдаги  хаво  тиркиши    ва    якордан  



утвчи асосий магнит окими;  

с

м 



=  р  N/2а

 

  - 



электродвигателнинг    факат  конструктив  тузилишига 

боглик булган коэффициент. 

          Стартернинг    буровчи  моменти  –

М

с



  ,

электродвигатель  якорь 

валидаги  электромагнит  буровчи  моменти 

M

элм 



дан    подшипник  ва  

чуткалардаги  механик исрофлар киймати  

М

мех


 га кам булади, яъни 

 

             



М

с 

  =  M



элм

  -  М


мех   

  =    с


м

  *    I


c   

*

   



Ф  -  М

мех                                                                        

(9.2) 

 

           Механик исрофлар кийматини  такрибан равишда узгармас деб 



кабул  килинса  ,  стартёрнинг  буровчи  моменти    электродвигателнинг  

конструктив параметрларига, ундаги асосий  уйготиш  магнит окимига  

ва якорь  чулгамидаги   ток кийматларига  богликлиги равшан  булади. 

           Якорнинг  айланишлар  частотаси  n  ни    якорь  чулгамларида  

индукцияланадиган   тескари  ЭЮК ни  аниклаш  формуласидан топса 

булади: 


                             p*N 

                Е

я

    =    ----------  *  n  *  Ф    =    с



с

  *  n  *  Ф                                               

(9.3) 



 

 

- 45 - 



                                  a*60 

 

                                           



Е

я

 



Демак 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 



 

-------                                                                               

(9.4) 

                     



                  с

с

 Ф 



 

         Якорнинг 

айланишлар   

частотаси 

ортиши 

билан  унинг 

чулгамларидаги    киймати  ортиб    борадиган  тескари  ЭЮК  и   

Е

я



   

индукцияланади    ва    у      аккумулятор    кучланишига  каршилик  

курсатиб,  якорь    чулгамидаги    ва    унга  кетма-кет    уланган    уйготиш  

чулгамидаги    ток  кучини  камайтиради.Натижада,  уйготиш  магнит 

окими 

Ф 

камайиб  якорнинг  айланиш  частотаси    йул  куйиб 



булмайдиган катта кийматгача ортиб кетиши мумкин 

          Салт  холда  ишлаганда  электродвигатель  якорининг  айланишлар 

частотасини  чеклаш  максадида,  баъзи  стартёрларда(ст.221,29.3708) 

уйготиш  чулгамларини    аралаш  улаш  схемаси  кулланилади,  яъни 

уйготиш    галтакларининг  бир кисми    параллел,  иккинчи кисми кетма-

кет уланади. 

          Стартёрнинг 

электромеханик 

тавсифномаси 

(9.2-расмда) 

келтирилган. 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 Электродвигателнинг  истеъмол  токи  ортиши  билан  уйготиш    магнит 

окими 


Ф

  хам  магнитланиш    эгри чизиги  буйлаб  ортиб  боради.Юклама 

киймати кам  булганда  магнит  окимининг  усиши  токнинг  ортишига  

пропорционал  булади, юклама киймати ортиши билан пулатни магнит 

туйиниши  натижасида  тавсифноманинг  бу  кисмида    магнит  окими  

жуда  хам  секин  усади    ва    амалда  уни      доимий    деб    хисобласа  

булади.Электромагнит  момент  –  М

элм


  ,    юклама  токи  паст  булганда  

парабола  буйлаб юклама ортиши билан ток кийматига  пропорционал 

холда  ортади    ва  узининг    энг  катта  кийматига  стартёр    тула 



 

 

- 46 - 



тормозланган режимда, яъни киска  туташув токида  эришади.Юкорида 

курсатилганидек  (9.2  ифодага  каранг),  стартёр  валидаги  буровчи 

момент  М

с

  электромагнит  момент  М



элм 

дан      механик  исрофлар 

киймати М

мех


 ча  кам булади.Стартёрнинг салт ишлаш  режимига тугри 

келадиган  ток  кийматида,  ъни    I  =  I

0

  ,  булганда  буровчи    момент  М



с   

нинг  киймати    нолга  тенг  булади,  якорь  айланишлар    частотаси  

тахминан  гипербола  буйича  камаяди,  юклама  киймати  I  >  0,5  I

кт

  дан  



ошганда,  айланишлар  частотасининг    тавсифномаси    деярли    тугри  

чизик    куринишига  утади  ва  нихоят  I    =  0,5  I

кт

  булганда,яъни  тула  



тормозланиш    режимида  n

с

  =  0  булади.Стартёр    валидаги  механик 



кувват 

Р = М


с

 n

с 



/9550

  

, кВт   электромагнит кувват  Р



элм 

 дан  механик, 

магнитли исрофлар  кийматича кам булади: 

                            Р

с

  =  Р


элм

 *  Р


мех

* Р


маг

 . 


      Бунда, 

Р

мех



 

–  подшипник    ва  чуткаларидаги  ишкаланишга    исроф  

булган  кувват; 

Р

маг



 

–  якорнинг  пулат  узагини 

   

кайта  магнитлаш  ва 



ундаги уюрма токларга исроф  буладиган кувват. 

     Механикавий  ва    магнитли  исрофлар  якорь  айланишлар  частотаси 

ортиши билан уса бошлайди, шунинг учун

 n

с



 

нинг киймати  камайиши 

билан 

Р

с



  ва  Р

элм


 

тавсифномалари    тобора  бир-бирига  якинлашиб  боради

  n


с 

  =  0 


булганда эса улар туташади 

( I = I


кт

 

нуктасида ). 



          Стартёрларнинг  электромеханик  тавсифномасида    куйидаги 

режимлар  алохида ахамиятга эга:  

            

-Салт  ишлаш  режими

.Бу    режимда    якорнинг  айланишлар  

частотаси    энг  катта  кийматга 

(n

с

  =  n



мах)   

эга  булади,  буровчи  момент  

киймати  нолга 

( М


с 

= 0 )


 , ток киймати салт ишлаш токига ( 

I

с



 =

 

I



0

)

 тенг 



булади;

 

              -Стартёр 



валидаги 

кувватнинг 

максимал 

кийматидаги 

номинал 

режим.


Айнан 

шу 


режимда 

 

стартёрнинг 



номинал  

параметлари  белгиланади:  куввати   

Р

сн 


,  буровчи  моменти   

М

сн



 

айланишлар  частотаси 



n

сн

 



ва  номинал  токи 

I

сн



  .Номинал    режимда  

стартёр кискичларидаги  кучланиш киймати  берилмайди, лекин одатда, 

у  аккумулятор    батареясининг  кискичларидаги  кучланиш 

U

б



 

нинг  


тахминан  75 % ини  ташкил килади .Масалан, 12 В ли стартёрлар учун 

U

 с



 = 8 В булади. 

             

-Тула  тормозланиш  режими

.  Бу  режимда  токнинг  киймати  

киска туташув токига 

( I = I


кт

)

 , буровчи момент  максимал кийматига  



М

с



 = М

мах


 )

 , айланиш частотаси  нолга  тенг булади. 

              Салт  ишлаш  ва  тула  тормозланиш    режимлари  –назорат 

режимлари  булиб,  уларнинг    курсаткичлари  стартёрларнинг  техник 

холатини текшириш учун хизмат килади. 

            9.3-расмда  аккумулятор  холати  

ишга тушириш системасига кандай  

таъсир этиши курсатилган.Электролит  

температурасини  пасайиши  ёки кучли  

зарядсизланиши натижасида  аккумулятор  

батареясининг  сигими камайиб,  



 

 

- 47 - 



двигателнинг ишга тушириш 

             Стартёрларнинг куввати ортиши 

 билан  эркин юриш муфталарининг  

 ишончлилик  тавсифномаси  ёмонлашади,  яъни  стартёрнинг  куввати  ва 

буровчи моменти камаяди (9.3-расмдаги пунктир чизиклар).      

 

Стартёрларнинг тузилиши, узига хос томонлари ва ишлаш принципи. 



             

Автомобиль  электростартёрларининг      уйготиш  ва  бошкариш 

усулини  ,  юритма    механизмининг    тури  ва  атроф-мухит  таъсиридан 

химоя килинганлик даражаси буйича таснифлаш мумкин. 

            Стартёрларни  уйготиш  услубига  караб    кетма-кет  ва  аралаш 

уйготиш системали  электролдвигателлар кулланилади.Двигателни ишга 

туширишда    мухим  ахамиятга  эга    булган  тортиш    хусусиятлари 

устунлиги  туфайли  кетма-кет  уйготиш  системали  электродвигателлар  

анча  кенг  тадбик  топган.Стартёрлар  салт  ишлаганда,  унинг  юкори 

айланиш  частотасини  чеклаш  максадида,  баъзан  аралаш  уйготиш 

системали  электродвигателлар  хам  ишлатилади.Хозирги  вактда    баъзи 

стартерларда 

доимий 

магнит 


 

ёрдамида 

уйготиладиган  

электродвигателлар 

хам 

ишлатилмокда.Бу 



электродвигателларнинг 

тузилиши 

содда, 

уйготиш 


чулгами 

булмаганлиги 

туфайли  

электроэнергияни 

нисбатан 

камистеъмол 

килади.Аммо, 

бу  


электродвигателлар  кам  кувватли  стартёрларда кулланилади. 

           Барча турдаги стартёрларнинг  электродвигателлари деярли бир 

хил  тузилган    булса,  уладаги    юритма  механизмлари  тузилиш    ва 

ишлаш буйича  бир-биридан куп жихатдан фарк килиши мумкин. 

            Юритма механизмларининг   тури  ва  ишлаш принципи  буйича  

куйидаги гурухларга ажратиш мумкин: 

юритма    шестернясини   механик  ёки    электромеханик усулда  



мажбурий равишда харакатлантириш; 

шестерняни    электромеханик  усулда  мажбурий  равишда  



маховикнинг    тишли  гардишига    илаштириш    ва    двигатель    ишга 

тушгандан    кейин      шестерняни  автоматик    равишда  илашувдан  

чикариш; 

шестерняни  инерция  кучи таъсирида  харакатлантириш; 



шестерняни 

 

электромагнит 



кучлар 

таъсирида, 

яъни 

электродвигатель    якорининг    харакатланиши  хисобига    илашувга 



киритиш. 

         Хамдустлик 

мамлакатларида 

ишлаб 


чикарилаётган 

автомобилларда,  асосан,  юритма    шестернясини    электромеханик 

усулда      мажбурий  харакатлантириш  хисобига  илашувга  киритиш 

принципигда ишлайдиган  стартёрлар кулланилган. 

         Электродвигатель 

кутбларининг 

 

магнитюритиш 



кучлари  

таъсирида  якорни    харакатга  келтириб,  шестерняни    илаштириш  

принципига    асосланган    стартёрлар,  асосан,  хорижий    мамлакат 

автомобилларида    тадбик  топган.Бу  юритма  механизми    куввати  3-5 

кВт  булган  стартёрларга  урнатилади.Бундай  юритма  механизми 

урнатилган  стартёрларнинг      тузилиши    ихчам,  двигателга  махкамлаш 




 

 

- 48 - 



кулай    булади,  аммо  уларда    киматбахо  мис  нисбатан  куп  

ишлатилганлиши    ва    автомобиллар      кияликда      турганда    юритма 

механизмининг    ишончлилик  даражасини  пасайиши    (якорнинг 

огирлик 


кучи 

 

таъсирида) 



уларнинг 

 

асосий 



камчиликлари  

хисобланади. 

         УзДЭУавто    кушма  корхонасининг  автомобилларида  (  Нексиа, 

Тико,  Дамас)  плунжерсиз    эркин  юриш    муфтали    ва    анъанавий  

тузилишга  эга  булган  стартёрлар урнатилади. 

 

 



 

 

МАЪРУЗА  № 10 



 

Ут олдириш системаси. 

 

Режа. 


1.Ут олдириш системасининг таркибий  схемаси ва унинг аналищи. 

2.Ут олдириш системасининг тузилиши ва унинг узига хос томонлари. 

             Умумий маълумотлар

. Ут олдириш системаси ва унинг асосий 

элементлариниг  вазифаси. 

Ут  олдириш  системаси,  карбюраторли 

двигателнинг 

 

цилиндрларида 



 

ёнилги-хаво 

аралашмасини  

цилиндрларнинг  ишлаш  тартибига    мос    равишда,  уз  вактида  ва 

ишончли  ут  олдириш  учун  хизмат  килади.Ишчи  аралашмани    ут  

олдириш,  хар    бир  цилиндрнинг    ёниш  камерасига  урнатилган    ут 

олдириш  шами    электродлари  орасидаги      электр  разряд  натижасида  

хосил   буладиган  учкун  воситаси билан  амалга  оширилади.Ут  олдириш 

шамларининг  электродлари    орасида  учкун  хосил  булиши,  уларга 

узатилган  юкори кучланиш 

(-12000  В)  таъсирида  содир    булади.Ишчи  аралашмани      ишончли  ут 

олдириш  учун    ут  олдириш  шам  электродлари  орасидаги    учкунли 

разряд  етарли    энергияга  эга    булиши  зарур.Хозирги  замон   

двигателларида  учкунли разряд энергияси  

 20-100 мДж ни ташкил килади ва у двигателни  хамма иш режимларда  

меъёрида ишлашини  таъминлайди. 

              Карбюраторли  двигателларга  эга  булган  автомобилларда  , 

аккумулятор батареяси   ёки генераторнинг  паст кучланишини  электр 

разряд  хосил    булиши  учун    етарли  булган  кийматга  кутариш    ва  уни  

керакли  вактда      тааллукли      цилиндрнинг      ут  олдириш  шамига  

узатиш  имкониятини  берувчи    турли  хил      ут  олдириш  системалари 

ишлатилади.Бу  системалар  учкунли  разряд  учун    зарур  энергияни 

бевосита  аккумулятор  ёки  генератордан  эмас,  балки  оралик    энергия 

туплагичдан  олади.Туплагич    турига  караб  ут  олдириш  системалари 

иккига  булинади: 

         -энергияни магнит майдонида (индуктивликда) туплаш; 

         -энергияни электр майдонда (сигимда) туплаш. 



 

 

- 49 - 



     Автомобиль  двигателларида,  аксарият    холда,  энергияни    индуктив  

галтакнинг    магнит  майдонида    туплаш    асосида    ишлайдиган    ут  

олдириш    системалари    тадбик    топган  булиб,  уларнинг    куйидаги 

турлари мавжуд: 

         -контактли; 

         -контакт-транзисторли; 

         -контактсиз-транзисторли. 

      Контактли системани купинча  батареяли ёки классик ут олдириш 

системаси  

деб  хам юритилади. 

       Ут  олдириш  системаси  асосан  куйидаги  кисмлардан  ташкил 

топган: 


       1.Ток 

манбаи 


– 

аккумуляторлар 

батареяси 

ва 


генератор.Двигателни ишга  тушириш жараёнида  ва генератор  ишлаб 

чикараётган    кучланиш  номинал    кийматдан  (12  В)  кам  булганда,  ут 

олдириш  системасининг    ток  манбаи    вазифасини    аккуумулятор  

батареяси , колган холларда  генератор  бажаради. 

       2.Ут  олдириш  галтаги.У  ток  манбаининг  паст  кучланишини  (12-14 

В),  ут  олдириш  шамларининг  орасида  учкунли  разряд  хосил  килиш 

учун    зарур  булган  юкори  кучланиш    импульсларига  (12000-24000  В) 

айлантириб беради. 

       3.Узгич-таксимлагич.Узгич-таксимлагич бир укка утказилган икки 

механизм  –  узгич  ва  таксимлагичдан  иборат.Узгич,  зарур  вактда  паст 

кучланиш импульсларини, ишлаш тартибига  мос равишда  ут олдириш  

шамларига    етказиш    вазифасини  бажаради.Бундан  ташкари,  узгич  –

таксимлагичга  ут  олдиришни    илгарилатиш  бурчагини,  двигателнинг 

ишлаш  шароитига  мос  равишда  узгартирувчи  асбоблар  –  марказдан 

кочма  ва  вакуум ростлагичлар хамда октан-корректор урнаштирилган. 

       4.Ут 

олдириш 

шамлари.Ут 

олдириш 

шамлари 


 

двигатель 

цилиндрларининг ёниш  камерасида  учкунли разряд хосил килиш учун 

хизмат килади.  

           Ут  олдириш    шамлари  ёрдамида  электр  учкуни    цилиндрга 

факат  маълум  бир  пайтда,  яъни    сикиш  тактининг  охирида  поршень 

ю.ч.н.  га  етмасдан  берилиши  лозим.Учкун  ут  олдириш    шамларининг  

электродлари  оралигида  содир  булади.Тармок    бир  меъёрда  ишлаши 

учун  электродлар  орасига    белгиланган  тиркиш  куйилади.Бу  тиркиш  

газ  ёнилги  буглари  ва  хаво  билан  тулган  булиб,  электр  учкуни    утиш 

учун салбий  таъсир килади.Бундан ташкари, сикиш тактининг охирида  

цилиндрдаги  босим  ва    хароратнинг  ошиб  кетиши    хам    электр 

учкунининг 

 

етарли 



даражада 

хосил 


булишига 

халакит 


килади.Электродлар оралигидаги тиркишда  хосил булган  каршиликни 

енгиб, макбул  учкун хосил килиш учун  юкори кучланишга эга булган 

ток юборилиши керак.Электр учкуни хосил килувчи  кучланиш «тешиб 

утиш    кучланиши»  деб  юритилади.Иш  аралашмасининг    белгиланган 

бир  шароитда    ишончли  ёнишини  таъминлаш  учун    электродлар 

оралигидаги    тиркиш  1  мм  булиб,  кучланиш  16000-20000  В  булиши 

керак.Бу  вазифани    ут  олдириш  тармогига    кирувчи    асбоб-ускуналар 



 

 

- 50 - 



биргаликда  бажаради.Карбюраторли двигателларнинг  ишлаш тартиби 

ва  режимига  мувофик    уларнинг  цилиндрларида    сикилган  иш 

аралашмасини    электр    учкуни  билан    аланга    олдиришни  

таъминлайдиган    электр  асбоблари  мажмуи    ут  олдириш  тармоги  деб  

аталади. 

          10.1-расмда 

саккиз 

цилиндрли 

карбюраторлидвигатель 

батареяли ут олдириш тармогининг  умумий чизмаси  тасвирланган. 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

10.1-расм.Ут олдириш системасининг умумлашган схемаси

          Маълумки,  автомобилда  урнатилган  электр  токи    манбалари 



паст  кучланишли  ток    ишлаб  чикаришга  мулжалланган.Лекин,  ут 

олдириш  шамлари  эса  юкори  кучланишли  ток  ёрдамидагина  учкун 

хосил  кила  олади.Шунинг  учун,  бу  тармок  бирламчи  ва  иккиламчи, 

яъни паст ва юкори кучланишли ток занжирини  ташкил килади. 

           Паст  кучланишли  ток  занжири  тармокнинг  ишлаш  жараёнида  

куйидаги  асбобларни  кетма-кет    улайди:  аккумуляторлар  батареяси  17 

нинг манфий кискичи, масса, узгич 7 нинг кузгалмас 10 ва кузгалувчан 

9  илашмалари,  ут  олдириш  галтаги  12  нинг  бирламчи  чулгами    13  , 

вариатор  14  ,ут  олдириш  кулфи  15,  стартёр  улагичи  19  ва 

аккумуляторлар 

батареяси 

17 


нинг 

мусбат 


кискичи.Двигатель 

белгиланган  маромда    ишлаётганда  ут  олдириш  тармогини  ток  билан 

генератор  реле–ростлаги оркали таъминлайди.         

           Юкори  кучланишли  ток    занжири      ут  олдириш  галтагининг  

иккиламчи  чулгами,  таксимлагич,  шохобчаланган    юкори  кучланиш 

симлари    ва  ут  олдириш  шамларидан  тузилган.Бу  ток  занжири  

куйидагича уланади: ут олдириш галтаги 12 нинг иккиламчи чулгами 11, 

таксимлагич    копкогининг    марказий  илашмаси    2,  ут  олдириш 

шамлари  1,  масса  аккумуляторлар  батареясининг  мусбат  кискичи, 

стартёр  улагичи  19,  ут  олдириш  кулфи,  вариатор,  ут  олдириш 

галтагининг  бирламчи чулгами 13  ва  иккиламчи чулгами  11. 

           Ут  олдириш    кулфи  15  ёрдамида  тармокни  ток  манбаига  улаб, 

ёпик занжир хосил килинади.Бунда  аввал  аккумуляторлдар батареяси 



 

 

- 51 - 



токи,  кейинчалик    двигатель  ишлаши  биланок,    генератор  токи  паст 

кучланишли    ток  занжири  буйлаб  харакатланиб,  ёндириш  галтагининг 

бирламчи  чулгами  13  дан  ута  бошлайди.Натижада  ут  олдириш  галтаги 

юкори  индуктивликка  эга  булганлиги  учун    унинг  атрофида  магнит 

майдони  хосил  булади.Мабодо  занжир  узилса,  яъни  таксимлагичнинг  

илашмалари ажратилса, магнит майдони  хам йуколади.Шу чок магнит 

майдони  йуколиш  даврида    ана  шу  майдон  таъсирида    булган  

иккиламчичулгам  11  ни  кесиб  утади,  натижада    унда    юкори  

кучланишли ток  хосил булади.Бу ток таксимлагич 3 оркали шу пайтда 

иш  жараёни  бажарилиши  лозим  булган    цилиндрнинг  ут  олдириш 

шамига юборилади. 

          Узгич  –  таксимлагич  -  битта    кобикка  жойлашган        ва  бир  –

бири  билан  бевосита  алокадор  иккита  мустакил  ишни  бажарувчи  

асбоблардан иборат.Узгич двигателнинг ишлаш жараёнига мос равишда 

паст  кучланишли  ток  занжирини  узиб-улаб  туриш  учун    хизмат 

килади.Таксимлагич  эса  ут  олдириш  галтагида  хосил  булган  юкори 

кучланишли токни ут олдириш шамларига таксимлаб туради. 

          Двигателнинг  бир  маромда  ишлаб  энг  юкори  кувват  хосил 

килиш  учун  аралашма  поршень  ю.ч.н.  га  келишидан  олдинрок  ут 

олдирилади.      

 

 

 



 

 

 



 

 

 



МАЪРУЗА №11 

 

Ут олдириш системасининг иш жараёни. 



 

Режа. 


1.Контактларнинг  кушилиши  ва  бирламчи токнинг усиши. 

2.Контактларнинг узилиши ва  иккиламчи кучланишнинг  усиши. 

3.Ут    олдириш  шамлари    электродлари  орасида  учкунли  разряд  хосил 

булиши.  

4.Ут олдириш системасининг электр тавсифномаси ва уларни яхшилаш                       

усуллари. 

           Ут олдириш системасида содир буладиган иш жараёнларини уч 

боскичга булиш мумкин: 

        1)  узгич  контактларининг  туташиши  ва  ут  олдириш    галтагининг  

иккиламчи  чулгамида токнинг ортиб бориши

        2)  узгич  контактларининг  узилиши      ва  ут  олдириш    галтагининг 

иккиламчи чулгамида  юкори  кучланиш индукцияланиши;         

        3) ут олдириш шамлари орасида учкунли разряд хосил булиши. 



 

 

- 52 - 



      Бу уч боскични батафсил куриб чикамиз. 

Биринчи  боскич  - 

узгич  контактларининг  туташиши  ва  ут  олдириш  

галтагининг    иккиламчи    чулгамида  токнинг  ортиб  бориши  .

Узгич 

контактлари  туташганда    аккумулятор  батареясининг    кучланиши  – 



U,

 

бирламчи ток- 



i

 ни   хосил килади ва у куйидаги занжир буйича утади 

(11.1-а-расм):  аккумулятор    батареясининг  мусбат  кутби-кушимча 

каршилик   

R

к

 



–  ут  олдириш  галтагининг  бирламчи  чулгами-узгич 

контактлари 

К-

 

масса- 



аккумулятор 

батареясининг 

манфий 

кутби.Кирхгофнинг иккинчи конунига кура: 

                                  U 

e



s

 



R.                                                                    

(11.1) 

      Бунда

, R = R

i

 + R



к

 – бирламчи занжирнинг умумий каршилиги; 

 R

к

 



 

кушимча  каршилик  ; 

e

s

 



–  биринчи  чулгам  урамларида  индукцияланган 

узиндукция ЭЮК. 

                                 di 

                    e

s

 = -L -----   



                                 dt 

       Бу  ифодани  (11.1)га  куйсак,  бирламчи  ток    усиш  жараёнининг  

дифференциал тенгламаси  хосил булади: 

                              di 

                   U 



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   13




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет