Қазақ филологиясы кафедрасы 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті»
Поэзия мен көркем қара сөз. Өлең сөздің өзіндік өлшем ырғағы
жүктеу/скачать 1.06 Mb.
|
Поэзия мен көркем қара сөз. Өлең сөздің өзіндік өлшем ырғағы. Өлең жүйелері. Өлең құрылысын талдау жолдары. Шумақ пен тармақ, бунақ және өлшем. Ұйқас және оның шумақта атқаратын ролі. Қазақ өлеңіндгі ұйқас түрлері. Поэзия мен көркем қара сөз. Өлең сөздің өзіндік өлшем ырғағы. Әдеби шығарма атаулының бәрі екі жүйеде – не көркем қара сөз (проза) түрінде, не өлең (поэзия) түрінде жазылады. Яғни, проза (латынша – тікелей, тура айтылған сөз); поэзия (грекше – творчество, шығармашылық). Өлең – еркін сөйлейтін жай сөздер тіркесі емес, ырғағы мен ұйқасы белгілі қалыпқа түскен, шумағы мен бунағына дейін белгілі тәртіпке бағынған нақысты сөздер тізбегі, Абайша айтсақ, сөз патшасы, сөз сарасы. Өлеңдегі әр сөз адамның Жан жүйесімен, көңіл күйімен, сезім толқындарымен өзекті байланыста; ұйқас пен ырғақ та, шумақ пен бунақ та – бәрі де осыдан туған. Өлеңдегі әрбір тыныс, үн, үзіліс адам жанын тебірентпей қоймайды. Өлеңнің әр ырғағы мен бунағында көл-көсір сыр ұялап, сезім шалқып жатады. Өйткені өлеңдегі әрбір «дыбыс мәні сөз мәнін әрі толықтырады, әрі ауыстырады» (Лермонтов). Нағыз ақынның құдірет-күші сондай, ол өзі жазған өлеңдегі «бір ғана образдан, бір ғана сөзбен, қаласа, тіпті бір ғана дыбыспен… өмірді өзгеше құбылыс қалпында, қозғалысүстінде әркімнің көз алдына әкеле алады» (Некрасов). Бұл ретте, өлең – адам жанын уыздай ұйытып алатын асыл, айшықты сөздердің типтік түрі тұрлаулы түзілісі. Сөз сарасы, яғни өлең туралы ғылым бар: орыс өлеңі туралы ойлар, М.Смотрицкий мен В.Тредиаковский, В.Жирмунский, Б.Томашевскийге дейін ұласса, қазақ өлеңі туралы пікірлер кшегі Ш.Уалихановтан басталады. Ырғақ деген не? Ырғақ, яки ритм (грекше – шамалас, мөлшерлес, Сайма-сай) – қимылдың, құбылыстың, үннің жүйелі, мерзімді, мөлшерлі қайталануы. Поэзиядағы сөз Бен дыбысты үндестікке әкелетін күш – ырғақ. В.Маяковскийдің: «Өлеңдегі негізгі күш, негізгі қуат - ырғақ»,- деуіде сондықтан болса керек. Қысқасы, ырғақ - өмірде де, өнерде де көп нәрсенің кілті; өлеңде сөз Бен дыбыс үндестігінің арқауы. Өлеңнің әр сөзі – ырғақты сөз. Өлеңнің түрін белгілейтін де, негізінен, ырғақ. Сырт көзге поэзиялық шығарманың сырт пішінінің өзі прозалық шығармадан өзгеше, бөлек: кесте-кесте, тақта-тақта…әр кесте, яки әр тақта – шумақ, әр шумақтың әр жолы – тармақ, әр тармақтағы дауыс толқынының соқпа-соқпасы – бунақ… Әрине, мұның бәрі шартты нәрсе. Шумақтардың жік-жігін ажыратуға әбден болады. Өйткені әр шумақ – аяқталған синтаксистік ой, жинақталған синтетикалық шындық. Ал шумақ бар жерде тармақ, тармақ бар жерде бунақ болатыны сөзсіз. Әр бунақты біз тағы да тек ырғақ тарқылы ғана ажырата аламыз. Қазіргі қазақ өлеңіндегі шумақ пен тармақ түрлері өте көп. Екі тармақ, үш тармақ, төрт тармақ, бес тармақ, алты тармақ, жеті тармақ, сегіз тармақ. т.б. Бір бунақты тармақ: /Сап-сары бел/ /Еседі жел/ /Еседі/
/Еседі жел/ /Көшеді ел/ /Көшеді/ (Мағжан)
Поэзиядағы ырғақтың жасалу жолы да қызық және әр алуан: кей өлеңнің ырғағы әннен туса, қайсыбірі буынға немесе екпінге негізделеді. Бұл сырды дәлірек түсіну үшін, жалпы дүниежүзілік әдебиеттегі өлең жүйелерін бір шолып өтпей болмайды.
Грек, латын тілдеріндегі дауысты дыбыстардың айтылуында екі түрлі (созымды, созымсыз), яғни мақам бар. Көне үнді тілі мен қазіргі араб тіліндегі дауысты дыбыстар да сондай. Грек пен латын, араб пен парсы әдебиетіндегі өлең жүйесі бұл тілдердегі дәл осы ерекшеліктерден туған. Метрикалық жүйе - әуезді жүйе, оның арқауында ән жатады. Силлабикалық өлең өлшеміндегі ең шешуші нәрсе – буын :ырғақ пен шумақ, тармақ пен бунақ – бәрі де буынға негізделеді. Квалитативті (сапалы) топтың силлаьикадан басқа басты жүйелерінің бірі – орыс поэзиясындағы Тредиаковский рефомасынан (ХҮІІІ) кейін ресми ат алып, Айдар таққан тоникалық (грекше - екпін), яки акцентті (латынша - екпін) өлең. Бұл өлеңнің өлшемі – екпін: ырғақ пен шумақ, тармақ пен бунақ – бәрі де екпінге негізделеді. Егер силлабикалық өлеңде буын атаулының бәрі есепке алынатын болса, тоникалық өлеңде екпін түсетін буындар есепке алынады да, екпін түспейтін буындар есептелмейді. Сапалы (квалиативті) топтың силлабика мен тоникадан бөлек, сөйте тұра екеуімен де ұқсас негізгі жүйелерінің бірі – силлабо-тоникалық өлең. Бұл өлеңнің өлшемі - әрі буын, әрі екпін: ырғақ пен шумақ, тармақ пен бунақ – бәрі де буын мен екпінге бірдей негізделеді. Мұнда буын мен екпін бірдей есепке алынады. Қазақ өлеңі – силлабикалық, яғни буынға негізделген өлең екенін аңғардық. Олай болса буын мәселесі – қазақ өлеңінің құрылысын байыптаудағы басты мәселе. Силлабикалық өлең атаулының бәріндегі, оның ішінде қазақ өлеңіндегі, поэзиялық қасиеттің көптен-көбі буында жатыр. Өлеңдегі өлең ететін ырғақ болса, қазақ өлеңіндегі күллі ырғақ буынмен үндес. Қазақ поэзиясының бүкіл дамуының кезең-кезеңдерінде қалыптасып, уақыт сынынан сіңген буын түрлерінің кейбіреулеріне қысқаша тоқтап өтейік. 1. Он бір буынды өлең. Бұл – қазақ өлеңінің қашаннан келе жатқан көне түрі. Ауыз әдебиетінің әсем үлгілерінен осы күнгі жазба поэзиямыздың ең соңғы туындыларына дейін он бірр буынмен жазылмаған өлең жоқ. / Туған елім/ / күн сүйген/ / Қазақстан/ / Түлегіңмен/ / төріңді/ / қалап ұшқан/ /Сырлы қобыз/ / жүрегім/ / күй толғайтын/ / Саған арнап/ /соғыпты/ / қазақ ұстаң/ (М.Айтхожина)
Өлеңді өлең ететін ырғақпен қатар ұйқас екені белгіді; ал ұйқас, яки рифма (грекше өлшемдес, мөлшерлес) - өлең тармақтарындағы сөз аяқтарының үндестігі, өзара ұқсас, дыбыстас естілуі. Ұйқас - өлеңнің сыртқы түріне ғана емес, ішкі сырына тікелей қатысты нәрсе, яғни өлеңнің сыртқы сұлулығы үшін ғана емес, ішкі жылуы, қызуы үшін де ауадай қажет нәрсе. Поэтикалық синтаксистегі айшықтың (фигураның) мәні қандай болса, өлең сөздегі ұйқастың мәні де сондай. Ұйқастың маңызы әсіресе силлабикалық өлең үшін орасан зор. Поэтикалық үндестік фонетикалық жағынан әр түрлі жолмен жасалады. Ұйқас та соған байланысты. Академик Қ.Жұмалиев: «Қазақ поэзиясында ұйқастардың түрі өте көп, бірақ ең негізгі және көп қолданылатыны мыналар: 1) қара өлең ұйқасы, 2) шұбыртпалы ұйқас, 3) ерікті ұйқас, 4) кезекті ұйқас, 5) шалыс ұйқас, 6) егіз ұйқас, 7) аралас ұйқас, 8) осы күнгі ерікті ұйқастар»,- деп атап көрсетеді: Енді соған мысал үлгілерін ұсынамыз. .№ 6 дәріс. 1. Әдеби процесс. Әдеби процесс – бұл белгілі бір дәуірде, сонымен қатар ұлттар мен елдердің, аймақтардың, әлемнің күллі тарихи кезеңдерінде өмір сүріп келе жатқан әдебиеттің тарихи заңды қозғалысы. Әдеби процесс әрбір тарихи кезеңде әлеуметтік, идеалогиялық және эстетикалық тұрғыдан жазылған әр алуан сападағы кесек образдар мен қарапайым бейнелер кескінделген қарадүрсін шығармалардан – көпшілікке арналған әдебиеттерге дейін өз бойна үздіксіз сіңіріп отырады. Мұның қатарына олардың жиі жарық көретін жарияланымдар мен басылымдары, әдеби сын, естеліктер, әдеби эписториялық жанрларда жазылған оқырмандардың үн қатысуы да жатады. Әдеби процесс термині ХХ ғасырдың 20-30 жж. Пайда болып, 60 жылдары кеңінен қолданыла бастады. Әдеби процесс әдебиет тарихын тарихи-әдеби тұрғыдан қарастыру барысында маңызды проблеманың бірінен саналады. Егер –м3рбаянды0 методты4 жа0таушылары классикалық және романтикалық эстетиканың ізінше бірөңкей кемеңгерлердің туындылары мен үздік үлгілеріне ғана ден қоятын болса, онда ХІХ ғасырдың 2-ші жартысындағы ғылыми әдебиеттану әдебиетті зерттеу ісіндегі әсіре талғампаздықтан бой тарта отырып, жазушы туындыларының көркемдік деңгейіне, идеологиялық бағыт-бағдарына қарамастан, мұны зерттеу пәні ретінде қарастырады. Әдеби процесс – адамзаттың эстетикалық, рухани құндылықтарының толғауының тарихы. Әдеби процесс жеке тұлғалар өзінің әкелген айырықша көркемдік ашылымдарымен, өзіне дейінгі құндылықтармен қайшылыққа түсе отырып, әдеби процестің құрамында кезеңдік, жалғастырушы өзгертуші қызмет атқарады. Алайда, техниканың даму заңдылықтарындағыдай әдебиет пен өнерде жаңа көркемдік ашылымдар өзіне дейінгі бар көркемдік құндылықтарды жою арқылы дамымайды. Қайта ондағы қайсыбір элементтер келесі дәуір мен кезеңдердегі көркемдік ашылымдарға әр беріп, үндесіп отырады. (Мыс, М.Әуезовтың «Абай жолы» фольклор, этнография дәстүрлері, Ш.Айтматов шығармашылғындағы «мифтік» бастаулар). Әдеби процесс – эстетика мен әдебиеттанудың, өнердің, теориясы мен тарихының, сондай-ақ поэтикасының ортақ көркемдік категориясы. Ғаламда бәрі өзгереді, қозғалысқа түседі. Әдеби процесс – көркемдік дүниенің қозғалысы мен дамуын зерттейтін методолгиялық әдіс. Көркем әдебиеттің бірде өрлеп, бірде тоқыраған көптеген ғасырлық тарихы бар. Әдебиет дамуы тарихында өрлеу мен тоқыраудың алма-кезек ауысып келіп отыруының сыры түрлі қоғамдық дәуірдегі әрқилы жағдайларға байланысты. Мысалы, хандық дәуір – жыраулар поэзиясы, Абылай – Бұхар қоғамы мен Абай, т.с.с. Демек, тарихи дамудың түрлі кезеңдеріндегі қоғамдық таным аясының ұлғаюы әдебиетке өз ізін, сәулесін түсіреді. Әдеби дамудағы сабақтастық дегенде, ескеретін жәйттар бар. Мәселен, әдебиеттегі идеялардың, көркем бейне-типтер мен бейнелеу құралдарының сабақтастығына қатысты сөз қозғағанда олардың өзіндік ерекшеліктерін айыра білу қажет. Нақтылай айтқанда, идея сабақтастығын көзқарастары жағынан біріне-бірі жақын қаламгерлерден байқасақ, бейнелеу құралдарының сабақтастығын түрлі идеялық бағыттағы қаламгерлерден де аңғаруға болады. Оның сыры әдеби суреттеу құралдары мен тәсілдерінің дамуындағы ішкі заңдылықтарға байланысты. Себебі – көркемдік құрал-тәсілдер (мысалы, тіл) түрлі идеялық мақсаттарға бірдей қызмет ете береді. Идея сабақтастығы әлеуметтік күштердің дамуындағы жалғастық көрінісі болып табылады. Бұл дегеніміз жаңа дәуірде бұрынғы ой-идеялардың қаз-қалпында қайталануы емес, жаңа жағдайға байланысты жаңа түр иеленіп, бұрынғы идеяны тереңдете, толықтыра түсу екені түсінікті. Идея сабақтастығы үздіксіз жалғасатын болса, әдеби типтер сабақтастығы кей тұстарда үзіліп қалып, араға уақыт салып жалғасуы да мүмкін. Белгілі бір тарихи жағдайда туған көптеген типтер қоғамдық өмір өзгерген тұстарда көркемдік сахнадан ығысуы немесе мүлдем кетуі ықтимал. Көркемдік бейнелеу құралдары сабақтастығының дамуында да өзіндік ерекшеліктер бар. Әр қаламгер өз туындысының мазмұнын ашу мақсатында сан алуан тілдік тәсілдерді қолданады. Олардың идеядан басты бір айырмашылығы түрлі қоғамдық позиция ұстаған қаламгерлер туындыларында бірдей қолданыла беруінен шығады. Мысалы, Абай – Шортанбай, Сәкен – Мағжан, т.с.с. Қалай болғанда да, кез келген жаңашыл ақынның өзі өзінен бұрынғы қаламгерлер қол жеткізген тәсілдерді игеру арқылы дамиды. Шығарманың көркемдік бөлщектеріне де осы сипат ортақ. Идеялық алшақтығына қарамастан, қаламгерлер поэтикалық құралдарды бірдей пайдаланады. Оған дәлел ретінде барлық халықтың өлең үлгісін алуға болады. Сонымен, өнер мен әдебиет дамуындағы сабақтастық мәселесі әрбір қаламгердің қоғамдық қажеттіліктер арасынан өзі аса мәнді, маңызды, дәуірмен үндес деп таныған жағдайларына қатысты өрбиді. Нағыз өнер туындыларында бұрын қолданылған көркемдік бейнелеу құралдары өткенге оралу мақсатында емес, өз дәуірінде, келешек игілігіне пайдалану үшін қызмет етеді. Әдеби дамуда дәстүр жалғастығы мен жаңашылдық мәселесі көтеріледі. 2. Дәстүр мен жаңашылдық. Дәстүр мен жаңашылдық - әдебиет пен өнердің даму барысында сабақтастық пен жаңғыртуды, мұрагерлік пен қайта жасауды, бұрынғы мен соңғының байланысын білдіретін ұғым. Дәстүрге ғасырлар бойы қалыптасып, сұрыпталған әдет-ғұрыптар, жол-жобалар, көзқарас түсініктер жатады. Жаңашылдық - өткен өмірдің, кшегі күннің тәжірибесі мен жемістерінің ішінде мән-мағынасы бай, дәрежесі жоғары заман талабына жауап беретін, бұрынғы-соңғының шеңберінен шығып, болашаққа кең жол ашатын аса маңызды ізденіс-әрекеттер. Ол жалпы өркениеттің дамуына әсер етеді, осы жолда туып, орнығады. Дәстүр мен жаңашылдық – диалектикалық бірлікте болып, ескі мен жаңаны жалғастырады, тарихпен бірге дамиды, өндірістің базисі ретінде өзгеріске ұшырап отырады. Дәстүр мен жаңашылдық арасындағы заңды байланыс – материалдық және рухани мәдениеттің, өндіріс пен техниканың, философия мен әдебиеттің, өнердің барлығына тән. Жаңашылдық - әрқашан асқан шеберлік пен зор таланттың нәтижесі, ол әдебиет пен өнердің өрісін кеңейте түседі. Дәстүр мен жаңашылдық әдебиетте, өнерде ұлттық ерекшелікті сақтай отырып, жаңа заманның талап-тілегіне сай келу қағидасын қажет етеді. Тұрмыстың, қоғамдық тіршіліктің өзгеруіне, дамның өмір танудағы жаңа ұғым-түсініктеріне байланысты әдебиетте мазмұн мен түр жағынан жаңашыл шығармалар туады. Бұл тұрғыда кейбір дәстүрлік әдіс-тәсілдер сақталумен қатар жаңаша суреттеу, бейнелеу, сөз қолдану амалдары пайда болады. Әсіресе жаңа өзгерістер мен құбылыстарды аңғартатын соны бейнелеу құралдары жасалады. Бұл - әдебиеттегі жаңашылдықтың белгісі. Дәстүр мен жаңашылдық тек түрді, сыртқы өзгерістерді білдірумен қатар, ішкі мазмұнды, мағынаны білдіреді, түр мен мазмұнды бірдей қамтып, шығарманың – идеялық-көркемдік немесе ұлттық сипатын жаңа сатыда елестетеді. Енген жаңалық әдебиетке сіңіп, дәстүрге айналып кетуі мүмкін. Қазақ поэзиясына Абай Құнанбайұлы енгізген жаңашыл үлкен дәстүр болып қалыптасты. Абай қазақ поэзиясын әсіре шешендіктен, әсіре бояудан құтқарып, терең ойлылықты арттырды. Ол ақын орнын, оның қоғамдық, әлеуметтік мәнін танып, көркем сөзді жоғары сатыға көтерді, ауыз әдебиетінің дәстүрінде келе жатқан поэзияны түрлендіріп, жаңа арнаға салады. Мыс, «Көлеңке басын ұзартып» өлеңінде: «Адасқан күшік секілді, Ұлып жұрқа қайтқан ой» дегенде тынымсыз, мазасыз ойды, жабырқау көңілдің суретін «адасқан күшікке» балайды. С.Сейфуллин қазақ әдебиетіне, соның ішінде поэзияға жаңа леп, жаңа серпін әкелді. Қоғамдағы тың өзгерістерді экспресс түрінде суреттеді («Экспресс». С.Мұқанов поэзиясы («Бостандық») өлең түрі жағынан ескіше болғанмен идеялық мазмұны, тілек-мақсаты жағынан жаңа. М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов өз шығармаларында шешендік дәстүрді шебер пайдалана отырып, үлкен жаңалық әкелді. №7 дәріс сабақ. Тақырыбы: Әдебиеттің тектері мен түрлері.
Әдебиет – сөз өнері. Әдебиет өмір шындғын сөз құдіреті мен адам тағыдыры арқылы көркем бейнелеп танытатын өнердің түрі. Өмір шындығы, болмыс бояуы саналуан әрі күрделі болғандықтан, оны әдебиетте бейнелеудің формалары мен тәсілдері де біреу емес, түрліше болып келуі заңды. Бұл әдеби тәсілдердің, формалардың пайда болуы мен қалыптасуы адамзаттың қоғамдық, көркемдік – рухани тарихымен тығыз байланысты. Жанрдың тарихи категория екендігі осыдан шығады. Көне грек дәуірінде-ақ әдебиеттің үш негізгі тектері: эпос, лирика, драма пайда болды. Сонымен әдебиет үш текке бөлінеді. Лоар эпос, лирика, драма. Ал осындағы тек, түр, жанр терминдерінің мағына-мәні қолдану аясы қандай. Көркем әдебиет – арнасы кең, көп салалы өнер. Әдебиет туындыларының құрылыс-қалпы, мағыналық сыйымдылығы, көркемдік сипат-белгілері әр алуан бола береді. Сондықтан әдеби шығармалардың жүйесін тауып жіктеп-топтауға, түр-түрге бөлуге үлкен мән беріледі. Көркем шығармаларды тегіне қарай және бітімі тұлғасы, өмірді бейнелеу өзгешелігі жағынан жіктеп-ажыратып бөлу негізінде жанр деген ұғым қалыптасқан. Әдеби жанр(француз тек, түр) термин ретінде шартты, екі мағынада қолданылады: 1) әдебиеттің тектері – эпос, лирика, драма; 2) әдеби шығарманың түрлері - әңгіме, роман, баллада, поэма, комедия, трагедия т.б. Әдебиеттің тегі – жанр әдеби шығарма – жанрлық түр деп танылып жүр. Түр дегенде біз эпикалық, драмалық немесе лирикалық шығармалардың белгілі бір формасын, үлгісін ұғамыз. Сонда, мысалы, эпосты – жанр деп білсек, оның шағын, орта және кең көлемді үш түрі белгіленеді де, шағын көлемді эпикалық түрге – очерк, новелла, оқиғалы өлеңдер, орта көлемді эпикалық түрге – повесть, поэма; ал кең көлемді эпикалық түрге - роман, эпопия тәрізділер жатады. «Эпос жанр» десек, мұнда «жанр» термині «тек» мағынасында қолданылып жүр. Әдетте «эпостық тек» деп те, «Эпос жанр» деп те айтыла береді. Ал, «әңгіме эпос жанрына жатады» дегенде терминнің мағынасы түр деген ұғымды білдіріп тұр. Мұны «әңгіме эпостық тектің бір түрі» деп те айтуға болады. Сонымен, әдебиеттің тектеріүшеу де, жанрлық түрлері сан алуан. Эпостық жанр немесе эпикалық тектің түрлері сан алуан: аңыз, ертегі, мысал, очерк, әңгіме, новелла, батырлар жыры, дастандар, поэма, повесть, роман және роман эпопея. Эпостық туындылар көркем қара сөзбен де, өлеңмен де жазылады. Мұнда өмір шындығы негізінен уақиғалы баяндау арқылы көрсетіледі. Уақиғалар, кейіпкерлердің іс-әрекеттері өмірдегі болтын объективті болмысқалпында алынып, бейнеленеді, жазушы тек баяндап жеткізуші ретінде көрінеді. Бұл жанрдың шығу тегі ауызша поэзиядағы халықтық жыр, эпостық жанрдың роман, повесть, әңгіме сияқты түрлері және сюжетті поэманың жаңа түр пайда болды. Алдымен шағын көлемді жанрларға тоқталсақ,.. Әңгіме – оқиғаны баяндап айтуға негізделетін, қара сөзбен жазылған шаған көркем шығарма. Әңгіменің жанрлық ерекшеліктері алдымен оқиғаны баяндау әсілі, композициялық, сюжеттік құрылысы, кейіпкер жүйесі арқылы айқындалады. Әңгіме әдетте бас-аяғы жинақы, тиянақты бір оқиға айтылады. Бұл жанрдың жеңілдігін емес, қиындығын көрсетеді. Автор уақыт жағынан мейлінше қысқа мерзім ішінде кейіпкерлер өміріндегі беру де болса, бірегей оқиғаны баяндау арқылы оқырманға адамдық болмыс-бітімін айқындап беруі керек. М.Горкий «шынында жазу өнеріне шағын әңгіме арқылы төселу керек, өйткені ша,ғын әңгіме авторды сөзді үнемдеп қолдануға, оқиғаны қою етіп көрсетуге үйретеді» дейді. Әңгіме жанры аз сурет арқылы көп жайды аңғарта білетін айрықша көркемдік шеберлікті талап етеді. Қазіргі реалистік әңгіменің бастаулары халық ауыз әдебиетінде жатқандығы белгілі. Өйткені сонау көне заманнан-ақ халық өзінің тұрмыс-салты, күнделікті тіршілігі жайлы нетүрлі ауызша әңгімелер туғызып отырған. Одан бергі қазақ әдебиетінде Ыбырайдан бастап, Майлин, Әуезов, Аймауытов, Мүсіреповтың әңгімелері белгілі. «Қыпшақ Сейтқұл», «Шұғаның белгісі», «Қорғансыздың күні». Әңгімемен көлемі, құрылысы, мазмұны, кейіпкері тануы жағынан алуандас болғанымен, одан өзіндік бірер ерекшелігімен оқшауланатын шағын эпостық жанрдың бірі новелла (итальян сөзі - жаңалық). Новелла – көлемі жағынан әңгімеге теңдес прозалық шығарма, кейде өлеңмен жазылады. Новелланың әңгімеден айырмасы – онда әдеттегіден тыс, өзгеше жағдай, ғажайып оқиға баяндалады. Оқиға желісі таң қаларлықтай қызықты етіп өріледі және тосын күтпеген жерден аяқталады. Гетенің «новелла адам естімеген әрі айырықша оқиға туралы шындыққа сай әңгіме» деуі өте орынды. Батыс әдебиетінде Дж.Бокачо, Т.мериме, Г.Мопассан, орыс әдебиетінде Гоголь, А.Чехов – новеллалары – осы жанрдағы үздік туындылар. М.Ю.Лермонтов новелла үлгісіндегі жазылған. «Тамбов қазынашысы» деген поэмасының арқауы – атты әскер офицері қаладағы мекеменің қазына сақтайтын қызметшісімен карта ойнап, оның әйелін ұтып алғаны жайлы оқиға. Қазақ жазушыларынан бұл жанрда елеулі еңбек еткен Ғ.Мүсірепов, С.Ерубаевтан басталады. Ғ.Мүсіреповтың анна туралы новеллалары «Ашынған ана», «Ананың анасы», «Ананың арашасы», «Ақлима» төл әдебиетіміздегі осы жанрдың озық үлгілері санатында. Поэма – эпикалық жанрдың орта, көлемді түрі / грек – туынды, шығарма деген мағынада/. Поэма – оқиғаны өлеңмен баяндап айтатын, кейде жыр – толғау түрінде келетін көлемді шығарма. Сюжет ті оқиға желісін ширақ өрістетіп, кейіпкерлердің іс-әрекетін бейнелеуге негізделеді, ал сюжетсіз поэмада лирикалық сарын басым болады, көлемі жағынан шағындау болады. Туу, даму тарихы тұрғысынан қарағанда поэманың әдебиетте қалыптасқан негізгі екі үлгісі бар. Оның біріншісі – түп негізі көне дүние әдебиетінде туып, жетілген гректердің халық эпосы «Илиада» мен «Одиссея» мен халықтардың ауыз әдебиетінде кеңінен орын алған дәстүрлі батырлар жыры, уақиғалы эпостық поэмалар. Мыс, «Алпамыс батыр», «Қобыланды батыр», «Манас жыры» т.б. Екіншісі – жазба әдебиетте кездесетін, өлеңмен жазылған сюжетке құрылған көлемді шығармалар. Мәс, Абайдың «Ескендір», Мағжанның «Батыр Баян» атты т.б. поэмалары. Қазақ әдебиетінде поэма әбден қалыптасқан, Жан-жақты дамыған жанр. Орта көлемді эпикалық түрге жататын повесть көһлемі мен мазмұны, құрылысы жағынан өзгеше жанр. Повесть (орыс. баяндау) – оқиғаны баяндап айтуға негізделетін қара сөзбен жазылған, көлемді шығарма, эпикалық жанрдың орташа түрі. Көлемі жағынан повесть кейде ұзақтау келіп, кішігірім романға жақындаса да, ол композициялық құрылысының жинақылығы, оқиға желісінің біркелкі өрістеп, байсалды түрде баяндалатынымен ерекшеленеді. Жалпы кез-келген әдеби туындылар секілді повеске де бір өлшеммен қарауға болмайды. Қазақ әдебиетіндегі М.Әуезовтың «Қараш-Қараш оқиғасы», «Қилы заман», Ғ.Мүсіреповтың «Кездеспей кеткен бір бейне» Ж.Аймауытовтың «Күнекейдің жазығы» Ш.Айтматовтың «Жәмилә», «Құс жолы» повестері – үздік көркем туындылар. Сондай-ақ аға буын жазушылармен бірге қазақ повесін С.Мұратбеков, С.Жүнісов, Ә.Кекілбаев, Ә.тарази, Қ.Жұмаділов, М.Мағауин, Д.Досжанов, О.Бөкеев, Д.Исабеков т.б. қаламгерлер дамытты. Эпикалық жанрдың ең күрделі, жоғары түрі – роман. Роман (француз, неміс- орта ғасырларда латын тілінде емес, роман тілінде қарасөзбен жазылған шығармаларды атаған. Кейін келе-келе тілдің атауы ғана қалып, сюжетті кең көлемді, баяндауға құрылған шығармаларды роман деп атайтын болған. Роман – сюжеттік құрылымы күрделі, көп желілі, кең тынысты, кейіпкер бейнесін ол өмір сүрген уақыт, ол тірлік кешкен орта ауқымында, Жан-жақты мүсіндейтін, басқа прозалық жанрларға қарағанда ұзақ уақытта, байтақ кеңістікті қамтитын көлемді эпикалық шығарма. Роман жанрының басталуы ежелден бері, сондай-ақ орта ғасырлардан өрбіген деп саналады. Оған дәлел антикалық дәуірдегі Апулейдің «Дафнис және Хлоя», Петорнидің «Сатирикон» және рыцарлық роман ретінде Эшенбахтың «Тристан мен Изольда» шығармаларында романның кейбір белгілері болғаны айтылады. Осындай туындылар кейінгі кезеңдегі роман жанрының табиғатына жақындайды. Бірақ ежелгі дәуірдегі аталмыш шығармалардан романға лайық мазмұндық және формалық шарттарды толық табу қиын. Романның нақты көрінуі Қайта өрлеу дәуірінің соңғы кезеңінде байқалады. Ол кезеңде роман жекелеген кейіпкерлер өмірін арқау еткен эпос секілді еді. Эпоста көсемдер, әскербасылар, ел басқарушылар туралы немесе басқа да тарихи және аңызға айналған қаһармандар туралы баяндалатын. Ал романда қарапайым адамдардың тағдыры, іс-әрекеті айтылады. Эпоста кей-кейде ойдан шығарылған оқиғаларға арнап қалам тартқан. Сондай-ақ эпос кең халықтық өмірді қамтысы, роман өз кезеңінің , өз уақытының нақты тарихи оқиғаларын сөз еткен. Эпоста көбіне батырлық характерлер берілсе, романда кәдімгі болған жайлар айтылып отырады. Сөйтіп бұрынғы эпостар көлемді жанрлар немесе шағын комедиялық жанрлар болып келсе, енді орталық жанр – роман әдебиетте өз жаңалығымен пайда болады. Романның көркем табиғаты туралы Гегель және басқалар пікір айтқан. Роман кейіпкері неізінен қоғам өмірімен байланыста алынады. Сөйтіп, ол кейіпкерлер арқылы жалпы қоғамдық-әлеуметтік өмірдің қыр-сырын, асипатын байқау қиын емес. Мәселен, Сервантестің, Бальзактың, Флобердің, Стендальдің, Диккенстің, Толстойдың, Тургеневтің т.б. романдарында кейіпкерлер арқылы заманның, қоғам өмірінің терең қатпарлары ашып көрсетіледі. Сондықтан да роман жаңа кезеңнің эпосы секілді. ХҮІІ ғасырдың соңына қрай психологиялық проза дамыды. Ал одан бұрын ХҮІ ғасырда мемуарлық әдебиеттің пайда болуы романның қалыптасуына едәуір әсер етті. Оларда жолсапар жағдайлары және басқа да өмірбаяндық оқиғаларға қатысты нәрселер баяндалып отырады. Айталық Д.Дефоның «Робинзон Крузосы» осының айғағы. ХҮІІІ ғасырда роман екі бағытта: бірінші - әлеуметтік, тұрмыстық, екінші психологиялық бағытта көрінді. ХҮІІІ-ХІХ ғасырларды әдебиеттің романтикалық характері романға басқаша ықпал етті. Дегенмен сол кезде тарихи роман формасы жетіледі. Скотт, Гю№го, Гоголь романдары бұған дәлел. Сондай-ақ Х!Х ғасырда романның классикалық түрлері пайда бола бастады. Стендаль, Лермонтов, Бальзак, Диккенс, Тургенов, Мопассан жер жүзілік аренаға шықты. Ал ХІХ ғасырдың екінші жартысында орыс романдары – Толстой мен Достоевскиийдің туындылары әдеби творчествоға айырықша әсер етті. ХІХ ғасырды орыс әдебиетінің алтын ғасыры деп атаулының негізгі бір себебі осы роман жанрдың өркендеуіне, орыс өмірінің алуан күрделі проблемаларын тереңінен қамтып, үздік көркемдікке, реалистік шеберлікте танытқан Гончаров, Тургенов, Достаевский, Толстой т.б. романдарының әлемге кеңінен танылуына тікелей байланысты. В.Г.Белинский «Поэзияны тегі мен түрүріне қарай бөлу» атты еңбегінде романды «біздің заманымыздың эпопеясы» деп атайды. Міне осы кезденбері қарай роман жетекші жанрға айналып қана
Романтизм – ХҮІІІ ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында пайда болған. (роман деген сөзден шыққан, яғни түпкі мағынасы өмірді кітаптағыдай, ой-қиялмен ұштастырып суреттеу) - әдебиеттегі, көркем өнердегі өмірдің жарқын, жағымды жақтарын көбірек алып, көтере суреттейтін көркемдік әдіс. Романтизмнің өзіне тән ерекшеліктері көп: суреттеулер шындық қиялға негізделеді, қияли шындықтың өзі осы шақтыкі емес, не өткен, не келер шақтікі; шығарманың идеялық-көркемдік арқауында асқақ арман, көтеріңкі пафос жатады; автордың тілі де тым бояулы, мейлінше лепті, оқыс әсерлі келеді. Орыс әдебиетінде және дүние жүзі әдебиетінде, көркем өнердің әр түрлі салаларында соңғы ғасырларда мол тараған әдіс – романтизм орыстың декабрист ақындардың (К.Ф.Рылеев, В.К.Кюхелбекер, А.И.Одоевский т.б. творчествасында орын алса, екінші жағынан, Н.В.Жуковский секілді ақындардың шығармашылығынан мол көрінеді. Алдыңғы топтағы жазушылардың творчествосында романтизмнің озат сипат-белгілері қалыптасты. Ал Жуковскиийдің шығармаларынан романтизмнің осал жақтары да анық сезіледі. Романтизмге тән басты ерекшелік айналадағы өмірге сын көзімен қарау, шарқ ұрып іздену, қиялға берілу болса, революционре жазушылар творчествосында ол жаңашылдықпен, алға ұмтылуымен ұштасты. Ал енді болашақққа үміт артпай, алға ұмтылумен. Ал енді болашаққа үміт артпай, артқа қарайлаудан романтизмнің осал, кемшіл жақтары байқалады. Романтизмнің озат, өршіл қасиеттері Лермонтов поэзиясынан, Пушкиннің алғашқы кездегі өлең дастандарынан айқын аңғарылады. Бұл көркем әдістің ұтымды, өнімді жақтарын А.М.Горкий өз шығармаларында жаңа сипат- белгілерімен толықтырып қолдана білді. Қазақ әдебиетінде асқақ роматикалық толғаудың ақыны Махамбетті, Мағжан поэзиясындағы роматикалық сарынды айтуға болады. Роматизм түгел алғанда әдебииетке жаңа тақырып, жаңа кейіпкерлер әкелді, сөз өнерін көптеген көркемдік ерекшеліктерімен байытты. Азаматтық лирикалық, тақырыптық, идеялық ауқымын кеңецтіп, романтикалық поэманың озық үлгілерін туғызды. Романтизмнің құнды, ұтымды жақтары оған ілесе өркендеген реализмге үлкен тірек болды. Алайда романтизмді реалистік әдіске қарсы қойып, оған алыс-жақындығы тұрғысынан қарап бағалау дұрыс болмас еді. Романтизмнің бағалы жақтары, өзіндік артықшылықтары да, сонымен бірге осалдығы өз табиғатынан туындайды. Романтизм мен реализмді екі түрлі көркемдік әдіс деп қарасақ, олар бірін- бірі толықтырып, біріне –бірі нәр Бере алатынын есте сақтаған жөн. Қазақ әдебиетінде романтикалық сарын мысалды М.Жұмабаевтың (Батыр баян) шығармасында көрініс тауып, өте әдемі, өте әсерлі болып шыққан. Реализм (латынша realis – заттылық, шындық)-әдебиет пен өнердегі кең қанат жайған өмір құбылыстарын бар қалпында, нақтылық сипат-белгілерін сақтай отырып, жинақтап, тұжырымдап, шыншылдықпен бейнелеуді мақсат ететін көркемдік әдіс. Реализм әдісі суреткерден өмір құбылыстарын, маңызды қоғамды мәелерлерді, күнделікті тұрмыстағы сан-алуан жайларды мейлінше кең қамтып, әлеуметтік өмірдің қайшылықтарын терең ашып көрсетуді, қарапайым адамдардың бейнесін сипаттауға жете назар аударуды талап етеді. Егер романтизм әдісі көбінесе сирек кездесетін ерекше жағдайларға көңіл аударса, реализм айналадағы нақтылы өмір құбылыстарын толық көрсету қажеттігін мойындайды. Реалистік принцип жаңа дәуір әдебиеті мен көркем өнерде жаңа еш сипатқа ие болып, әдебиеттің халықтық демократияшылдық принциптерімен жалғастық тапты. Реализм өмірде болатын, үнемі кездесетін нақтылы жай-жағдайларды, адамның іс-әрекеттерін бейнелеуді басты міндет санайды дегенде, әрине, мұны оған алға ұмтылушылық, алыс арманға, асқақ қиялға бойұрушылық мүлде жат деп түсіну дұрыс болмайды. Мысалы, Махамбет поэзиясын алсақ, онда романтикалық асқақ арман, алға ұмтылу, күрескерлік әуен қандай күшті болса, реалистік нақтылық, қоғамдық өмірдің, қайшылығын ашып көрсетер шыншылдық та соншалық айқын. Реалистік әдістің негізгі өзгешелігі өмірдегі типтік жағдайларды кеңінен қамьып, қай құбылыстың болсын даралық белгілерін де, жинақталған көптеген құбылыстарға ортақ сипаттарында нанымды суреттеп, нағыз типтік дәрежедегі көркем образдар, бейне-тұлғалар жасау дейміз. Реалистік әдіс орыс әдебиетінде Пушкин творчествосы арқылы биік дәрежеге көтерлілді. Пушкиннің «Евгений Онегин», «Капитан қызы» романдары, көптеген лирикалық өлеңдері осы әдістің орыс әдебиетінде берік орын алуына мүмкіндік туғызды. Реализм әдісі одан әрі М.А.Гончаров, И.С.Тургенев, Л.Толстой, А.П.Чехов шығармаларында кеңінен өріс алды. Қазақ әдебиетінде реализм әдісі Абай поэзиясында жоғары сатыға көтерілді. Абайға жалғас шыққан қазақ әдебиетінің ірі өкілдері Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов т.б. реализм әдісін өркендетіп, дамыта түсті. Реализмнің тууы, қалыптасуы және дамуы туралы пікірлер де әр алуан: біреулер бағыт ретінде ХVІІІ ғасырда туды десе, біреулер ағын ретінде ХІХ ғасырда қалыптасты деседі. Ал әдіс ретінде дамуын қадағалаушылар оны ғасырлар тереңіне әкетіп, бір-біріне тұтасқан түр-түрге бөледі. Көне дүние (антика) реализмі, ояну дәуірінің реализмі, Ағарту кезінің реализмі, Қайта өрлеу кезеңінің реализмі, Сыншыл реализм, Социалистік реализм. Сыншыл реализм- әдебиеттегі көркем әдіс, оның басты ерекшелігі - өмірді шыншылдықпен бейнелеп, адамдардың тағдырын, олардың типтік мінез-бітімін, характерін типтік жағдайда көрсете отырып, қоғамдық өмірдегі қайшылықтарды, кемшіліктерді қатты сынға алу.
№1 практикалық сабақ. Тақырыбы: Әдебиет теориясы пәнінің ерекшелігі. Практикалық сабақ мазмұны: 1. Әдебиет теориясының зерттеу аялары мен проблемалары. 2. Әдебиет теориясы және фольклортану. 3. Әдебиет теориясы және эстетика. №2 практикалық сабақ. Тақырыбы: Әдебиет теориясының пәнаралық байланысы. Практикалық сабақ мазмұны: 1. Әдебиеттану ғылымының салалары. 2. Әдебиет теориясы және мәдениеттану. 3. Әдебиет теориясы және тарих. №3 практикалық сабақ. Тақырыбы: Әдебиет теориясы және өнертану мен тіл Практикалық сабақ мазмұны: 1. Әдебиеттану мен өнертану ұстанымдары. 2. Тіл білімі және әдебиеттану. 3. Әдебиеттану және стилистика. №4 практикалық сабақ. Тақырыбы: Әдебиет теориясы мен эстетиканың ерте кезеңі Практикалық сабақ мазмұны: 1. Әдебиет теориясы жайлы алғашқы ұғымдар. 2. Көне үнді, шумер елдерінің мәдеени ескерткіштері. 3. Пифогоршылдар эстетикасы. №5 практикалық сабақ. Тақырыбы: Әдебиет теориясы мен эстетиканың ерте кезеңі Практикалық сабақ мазмұны: Гераклит және қарама-қарсылықтардың бірлігі. Демокрит мәңгілік қозғалыс туралы. Сократ сұлулық пен сана туралы. Платонның эстетикасы. Аристотель және табиғатқа еліктеу ілімі. Гораций Флакк эстетикасының ерекшелігі. №6 практикалық сабақ. Тақырыбы: Орта ғасыр және қайта өрлеу дәуірінің эстетикасы. Практикалық сабақ мазмұны: 1. Аврелий Августин және абсолюттік сұлулық. 2 Фома Аквинский және әсемдіктің объективті сипаты. 3. Ұлттық эстетиканың көне дәуірдегі және орта ғасырдағы белгілері. 4. Әл-Фараби және өнер түрлері. 5. Ояну дәуірінің эстетикалық мұраты. Ояну дәуіріндегі поэтика ұғымы. №7 практикалық сабақ. Тақырыбы: Әдебиет теориясының қалыптсау кезеңі. Практикалық сабақ мазмұны: Классицизм эстетикасы. 2. Дидро мен Лессингтің идеялары. 3. И.Гердердің эстетикасындағы бағалау өлшемдері. Г.В.Гегельдің диалектикасы. №8 практикалық сабақ. Тақырыбы: Қазақ әдебиеттануындағы эстетика мен теория мәселелері. Практикалық сабақ мазмұны: 1. Фольклор және әсемдік. 2. Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, Абайдың эстетикалық көзқарастары.3. Әдебиет теориясы туралы оқу құралдары. №9практикалық сабақ. Тақырыбы: Көркем әдебиеттің ерекшелігі. Практикалық сабақ мазмұны: 1. Ғылым мен әдебиет.2. Сөздің бейнелілік қызметі. 3. Өнер және әдебиет. №10 практикалық сабақ. Тақырыбы: Кейіпкер және образ. Практикалық сабақ мазмұны: 1. Таңба және көркем образ. 2. Қаһарман типтері. 3. Архетип және образ. №11 практикалық сабақ. Тақырыбы: Шығарма және орта Практикалық сабақ мазмұны: Шығарманы зерделеу. 2. Шығарманы қабылдау. 3. Автор және шығарма. №12 дәріс сабақ. Тақырыбы: Әдеби туынды Практикалық сабақ мазмұны: 1. Шығарманың көркемдік әлемі. 2. Көркемдік психолизм. 3. Уақыт пен кеңістік. №13 практикалық сабақ. Тақырыбы: Әлем және шығарма Практиалық сабақ мазмұны: 1. Сюжет пен тартыс.2. Сюжет элементтері. 3. Композиция түрлері. №14 практикалық сабақ. Тақырыбы: Көркем сөз бен мәтін Практикалық сабақ мазмұны: 1. Лингвисьтикалық поэтика мен стилистика. 2. Мәтін және диалогтық қатынас. 3. Мәтін құрылым. №15 практикалық сабақ. Тақырыбы: Әдеби тек пен жанр Практикалық сабақ мазмұны: 1. Әдеби тек түрлері. 2. Жанрлық канондар мен жанрлық дәстүрлер. 3. Әдеби процесс (үдеріс). Пәнді оқыту жөніндегі әдістемелік нұсқаулар. Дәріс сабақтарына әдістемелік нұсқау: Дәріс беруші дәрісті бағдарламаға сәйкес тақырыпта оқиды. Содан соң осы дәріс барысында пайдаланған әдебиеттер тізімін студенттерге міндетті түрде беру керек. Сабақтың аяқталуына 5 минут уақыт қалғанда, студенттер сол дәріс бойынша өз сұрақтарын қойып, тиісті жауап алу қажет.
Семинар сабақ сұрақ-жауап, мазмұндау, түсіндіру, талдау, баяндау түрінде өтеді. ОСӨЖ сабақтарына әдістемелік нұсқау: Бұл сабақтың түрі көбіне көп ауызша түрде, салыстыру, сыни тұрғыдан талдау түрінде өтеді.
СӨЖ жазбаша түрде алынады. Бұл реферат немесе ой-толғау болып келу мүмкін. 9.ОЖСӨЖ-ді өткізу бойынша методикалық әдістемелік нұсқаулар. 1 апта
№1ОЖСӨЖ мазмұны: Әдебиет теориясы және фольклортану. №1СӨЖ мазмұны: Әдебиет теориясы және эстетика. Әдебиеттер:
№2ОЖСӨЖ мазмұны: Ж.Баласағұнның «Құтадғу біліг», А.яссауидің «Диуани хикматында» ұшырасатын жалпыадамдық асқақ сезім, әсем ой, биік әсер көріністері. №2СӨЖ мазмұны: Әбунасыр әл-Фарабидің өнер салалырының теориясына қосқан үлесі. Әдебиеттер:
№3ОЖСӨЖ мазмұны: Аристотель – Поэзия өнері туралы. / №3СӨЖ мазмұны: Әбунасыр Әл Фараби - Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат. / Әдебиеттер:
2 апта №1ОЖСӨЖ мазмұны: Г.В.Ф.Гегель – Эстетика туралы лекциялар №1СӨЖ мазмұны: Г.Э.Лессинг – Лаокоон немесе кескін өнері мен поэзияның шекарасы. Әдебиеттер:
№2ОЖСӨЖ мазмұны: Е.Франко - Әдебиет туралы ғылым және оның түрлері. №2СӨЖ мазмұны: Н.Г. Чернышевский - Өнердің болмысқа эстетикалық қатынасы.
9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет №3ОЖСӨЖ мазмұны: Алқа №3СӨЖ мазмұны: В.Школвский - Өнер тәсіл ретінде. Әдебиеттер: А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990
9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет 3 апта №1ОЖСӨЖ мазмұны: А.Банфи - Өнер философиясы. №1СӨЖ мазмұны: М.М.Бахтин - Әдебиеттану методолгиясына.
А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990
9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет №2ОЖСӨЖ мазмұны: Е.Ысмайыловтың, Қ.Жұмалиевтің «Әдебиет теориясы» пәні бойынша дайындаған оқулықтарының «Әдебиеттану ғылымының негіздерін» танып-білудіг орны. №2СӨЖ мазмұны: Е.Ысмайылов – Қазақ әдебиетінің ғылымдық тарихын жасау жолындағы міндеттер.
А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990
№3ОЖСӨЖ мазмұны: Т.Нұртазин – Эстетикалық пікіріміздің даму тарихынан №3СӨЖ мазмұны: З.Қабдолов – Сөз өнері туралы сөз. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990
4 апта №1ОЖСӨЖ мазмұны: Р.Нұрғали - әдебиеттанудағы мектептер №1СӨЖ мазмұны: Д.Мәсімхан – Тамырға тағзым немесе әдебиет пен өнердің тек-төркіні туралы
А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990
№2ОЖСӨЖ мазмұны: Ж.Аймауытов, М.Әуезов – Абайдан соңғы ақындар. №2СӨЖ мазмұны: В.Г.Белинский – Александр Пушкиннің шығармалыры. Әдебиеттер: А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990
9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет №3ОЖСӨЖ мазмұны: Ж.Аймауытов – Мағжанның ақындығы туралы. №3СӨЖ мазмұны: М.Жұмабаев – Ақан серінің сөздері. Әдебиеттер: А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990
9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет 5 апта №1ОЖСӨЖ мазмұны: С.Мұқанов – Жазушы лабораториясы туралы. №1СӨЖ мазмұны: З.Ахметов – Ақын тұлғасы, адамгершілік мақсат-мұраты. Әдебиеттер: 1. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990
3. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет №2ОЖСӨЖ мазмұны: А.Байтұрсынов – Шығарма сөз №2СӨЖ мазмұны: А.Н.Веселовский – Сюжеттер поэтикасы.
А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990 З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет №3ОЖСӨЖ мазмұны: Е.Тұрсынов – Ақын типінің пайда болу дәуірі жөнінде пікірлер. №3СӨЖ мазмұны: А.А.Потебня – Ой мен тіл Әдебиеттер: А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990 З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет 6 апта №1ОЖСӨЖ мазмұны: Т.Әлімқұлов – Абайдың жаңашылдығы. №1СӨЖ мазмұны: М.Базарбаев – Ұлттық сиапт, мазмұн және форма
А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990 З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет №2ОЖСӨЖ мазмұны: Ш.Уалиханов – Қазақ поэзиясының түрлері жөнінде №2СӨЖ мазмұны: В.Г.Белинский – Поэзияны тегі мен түріне қарап бөлу Әдебиеттер: А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990 З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жы Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет №3ОЖСӨЖ мазмұны: А.Байтұрсынов - Сындар дәуір №3СӨЖ мазмұны: Х.Досмұхамедов – Халық әдебиетінің мазмұны Әдебиеттер: А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990 З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жы Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет 7 апта №1ОЖСӨЖ мазмұны: В.Е.Халиев – Мәтін №1СӨЖ мазмұны: С.Негимов – Ырғақ
1. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990 2. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жы
4. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл
9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет №2ОЖСӨЖ мазмұны: Ж.Дәдебаев – Көркем шығарма және оның түрлері. №2СӨЖ мазмұны: А.Байтұрсынов – Сында дәуірі.
1. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990 2. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жы 3. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл 4. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл 5. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл 6. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл 7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл 8. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл 9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет №3ОЖСӨЖ мазмұны: С.Қасқабасов – Фольклордың жанрлық табиғаты. №3СӨЖ мазмұны: А.Байтұрсынов – Жазу әдебиеті. Әдебиеттер: А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990 З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жы Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет 8 апта №1ОЖСӨЖ мазмұны: Әдеби жанрлар. №1СӨЖ мазмұны: Әдеби тек.
2. Қ.Мырзалиев Шығармалар. Үш томдық. –А., 1995.
3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл 4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл 5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл №2ОЖСӨЖ мазмұны: Өлең құрылысына талдау. Қазіргі қазақ поэзиясының өкілдері: Қ.Мырзалиев, Ф.Оңғарсынова, Ж.Әдірашев, Ұ.Есдаулетов т.б шығыармашылығы негізінде. №2СӨЖ мазмұны: Аристотель. Поэзия өнері туралы.
1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет. 2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973. 3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл 4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл 5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл
№3ОЖСӨЖ мазмұны: Е.Тілешов – Көркемдік әдіс, жанр және жаңашылдық. №3СӨЖ мазмұны: Т.Кәкішев – ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі ағымдар. Әдебиеттер: 1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет. 2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973. 3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл 4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл 5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл
9 апта №1ОЖСӨЖ мазмұны: Әдеби мінездеудің түрлері / тура және жанама мінездеу/ және олардың характерді айқындаудағы мәні. Кейіпкер тілі. Ішкі монолог пен диалог. Психологилық параллелизм тәсілі. Көркем мәтін негізінде. (Ә.Кекілбаев, Қ.Жұмаділов, Б.Мұқай шығармалары) №1СӨЖ мазмұны: Р.Нұрғали. Әдеби бейне.
2. А.Байтұрсынов “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003 жыл 3.Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл 4.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл 5.Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл 6. ОмаровІ. Әдебиет жайлы ойлар. А., 1961. 7. Ахтанов Т. Ғ.Мүсірепов. – А., 1957. 8. Нұрхатов А. Ғ.Мүсіреповтың творчестволық жолы. – А., 1962. 9. Бақбергенов М. Сөз зергері. – А., 1967. 10. Әдібаев Х. Талант, тағдыр, талғам. – А., 1971. 11. Жұмабеков С. Ғ.Мүсірепов. – А., 1989. 12. Қабдолов З. Жанр сыры. – А., 1964. №2ОЖСӨЖ мазмұны: Дәстүр және жаңашылдық мәселесі. Қазақ әдебиетіндегі озық дәстүрлердің қазақ әдебиеті ықпал-әсері. М.Әуезов, А.Нұрқатов, М.Қаратаев әдеби дәстүр және жаңашылдық туралы. №2СӨЖ мазмұны: А.Байтұрсынов. Жазу әдебиеті.
1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.
4. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл 5. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл
№3ОЖСӨЖ мазмұны: Сюжет пен тартыс. №3СӨЖ мазмұны: Мәтін. Лигвистика мен әдебиеттану аяларыдағы мәтін туралы түсінктер. Мәтіндегі диалогтық қатынас. Әдебиеттер: 1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.
4. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл 5. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл
10 апта №1ОЖСӨЖ мазмұны: М.Өтемісұлы, М.Жұмабайұлы шығармашылығындағы романтизм. №1СӨЖ мазмұыны: Н.Я.Берковский. Романтизм және оның түп тамырлары туралы.
8. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл 9. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл 10. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет. №2 ОЖСӨЖ мазмұны: Р.Якобсон. Көркем реализм туралы. 266-268 беттер. №2СӨЖ мазмұны: И.Н.Розанов. Дәуір ырғағы. Әдеби серпіліс теориясының тәжірибелері.
Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973. 3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл 4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл 5. Мақпыров С. Әдебиеттің тектері мен түрлері. Республикалық баспа кабинеті. Алматы, 1994. №3ОЖСӨЖ мазмұны: А.Байтұрсынов – Сөз талғау. №3СӨЖ мазмұны: Қ.Жұмалиев – Стиль – жазушының өзіне тән ерекшеліктері.
Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973. 3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл 4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл 5. Мақпыров С. Әдебиеттің тектері мен түрлері. Республикалық баспа кабинеті. Алматы, 1994.
№1ОЖСӨЖ мазмұны: Р.Якобсон. Көркем реализм туралы. 266-268 беттер. №1СӨЖ мазмұны: И.Н.Розанов. Дәуір ырғағы. Әдеби серпіліс теориясының тәжірибелері.
Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973. 3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл 4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл 5. Мақпыров С. Әдебиеттің тектері мен түрлері. Республикалық баспа кабинеті. Алматы, 1994. №2ОЖСӨЖ мазмұны: Р.Нұрғали. Әдебиеттану ғылымындағы мектептер. №2СӨЖ мазмұны: Әбунәсір Әл-Фараби. Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат.
Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973. 3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл 4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл 5. Мақпыров С. Әдебиеттің тектері мен түрлері. Республикалық баспа кабинеті. Алматы, 1994. №3 ОЖСӨЖ мазмұны: Кейіпкер сөздері. №3 СӨЖ мазмұны: Әдебиеттегі пейзаждың жан-жақты қызмті.
Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973. 3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл 4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл 5. Мақпыров С. Әдебиеттің тектері мен түрлері. Республикалық баспа кабинеті. Алматы, 1994. №12 апта №1ОЖСӨЖ мазмұны: Ә.Кекілбаевтың «Үркер», «Елең-алаң» романдарның стильдік ерекшеліктері. №1СӨЖ мазмұны: Қ.Мәшһүр-Жүсіп. Стиль және бейнелілік. Әдебиеттер: 1. Қ.Жұмалиев. Стиль өнер ерекшелігі. – А., 1966.
3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл 4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл 5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл 6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл №2ОЖСӨЖ мазмұны: Тұрпайы социологизм ағымы. №2СӨЖ мазмұны: Әдебиеттанудағы мифологиялық мектеп. Әдебиеттер: 1. Қ.Жұмалиев. Стиль өнер ерекшелігі. – А., 1966.
3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл 4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл 5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл 6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл №3ОЖСӨЖ мазмұны: А.Байтұрсынов және қазақ әдебиеттану ғылымының негізі. №3СӨЖ мазмұны: Әдебиет және эстетикалық категориялар. Әдебиеттер: 1. Қ.Жұмалиев. Стиль өнер ерекшелігі. – А., 1966.
3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл 4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл 5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл 6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл №13 апта №1ОЖСӨЖ мазмұны: М.Базарбаев – Ұлттық сипат, мазмұн және форма. №1СӨЖ мазмұны: С.Мақпырұлы – лирикалық жанрлар
1. Қ.Жұмалиев. Стиль өнер ерекшелігі. – А., 1966.
3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл 4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл 5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл 6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл №2ОЖСӨЖ мазмұны: Т.Кәкішұлы. ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі ағымдар. №2СӨЖ мазмұны: Е.Тілешов. Көркемдік әдіс, жанр және жаңашылдық. Әдебиеттер: 1. Қ.Жұмалиев. Стиль өнер ерекшелігі. – А., 1966.
3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл 4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл 5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл 6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл 7. Е.Тілешов. Көркемдік әдіс
№3СӨЖ мазмұны: Р.Уэллек, О.Уоррен – Стиль және стилистика Әдебиеттер: 1. Қ.Жұмалиев. Стиль өнер ерекшелігі. – А., 1966.
3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл 4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл 5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл 6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл 7. Е.Тілешов. Көркемдік әдіс
№1ОЖСӨЖ мазмұны: 1. Көркем шығарманың тілі. М.Мақатаев поэзиясының тілі. «Қарлығашым келдің бе?» (1968), «Дариға жүрек» (1972), «Аққулар ұйқтағанда» (1974), «Өмір-дастан»(1976), «Өмір-өзен» (1978), «Соғады жүрек» (1982), «Шолпан» (1984), «Қош, махаббат» (1988), «Аманат» (2000) жинақтарындағы шығармалары негізінде. 2. «Ер Тарғын» жырындағы және қазіргі қазақ поэзиясындағы эпитет пен теңеулер. №1СӨЖ мазмұны: Әдеби троптар. (Ф.Оңғарсынова, А.Бақтыгереева, Т.айбергенов шығармалары бойнша)
4. А.Байтұрсынов “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003 жыл 5. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл 6. Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл 7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл
№2ОЖСӨЖ мазмұны: Поэтикалық фигуралардың идеялық-көркемдік қызметі (Қ.Мырзалиев, М.Шаханов поэзиясы мысалында). №2 СӨЖ мазмұны: В.Г.Белинский. Поэзияны тегі мен түріне қарап бөлу. Әдебиеттер:
4. А.Байтұрсынов “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003 жыл 5. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл 6. Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл 7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл №3ОЖСӨЖ мазмұны: Экзистенциализм. №3СӨЖ мазмұны: Әдеби мінездеудің түрлері / тура және жанама мінездеу/ және олардың характерді айқындаудағы мәні. Әдебиеттер:
4. А.Байтұрсынов “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003 жыл 5. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл 6. Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл 7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл 15 апта №1 ОЖСӨЗ мазмұны: А.Байтұрсыновтың сөз өнері туралы тұжырымдары. №1 СӨЗ мазмұны: Алғашқы әдеби-эстетикалық ой-толғамдар. Материалдар:
жүктеу/скачать 1.06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|