Қазақ халық педагогикасы негізінде оқушыларды еңбекке тәрбиелеу
Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар
жүктеу/скачать 0.88 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Өзіндік жұмысқа арналған тапсырмалар.
Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар. 1. «Этика», «мораль» ұғымдарының филосрфиялық,педагогикалық, психологиялық анықтамаларына мазмұндық талдау жасаңыз? 2. Қазақ ұлтына тән моральдық-этикалық қасиеттерге сипаттама беріңіз? 3. Нақыл сөздер мен толғаулардағы еңбек тәрбиесі туралы моральдық-этикалық көзқарастарға талдау жасаңыз? 4. Тыйым сөздердегі еңбек тәрбиесі туралы моральдық-этикалық көзқарастарды жүйелеңіз? 5. Қазақ халқының еңбек тәрбиесінің құралы ретінде пайдаланылатын асыл сөздерін құрастырыңыз? Әдебиеттер 1. Акмамбетов Г.Г. Личность как этическая проблема. –М., 1984.-190с. 2. Мехед Т.Т. Исторические этапы происхождения морали. – М., 1984. – 150с. 3. Философский словарь /Под. ред. Фролова И.Т., М., 1987. – 590 с. 4. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы, 1986. – Т. 10. – 512 б. 5. «Қазақстан». Ұлттық энциклопедия. 10 том. – Алматы, 2007.Б-98. Өзіндік жұмысқа арналған тапсырмалар. 1. Қазақ халқының еңбек туралы «этикалық» көзқарастарына мазмұндық сипаттама беріңіз. 2. «Мораль», «ар-ұят» ұғымдарының еңбек тәрбиесіндегі ролін анықтаңыз. Конспект жасау. 3. Еңбек тәрбиесіне байланысты тыйым сөздер кестесін құрастырыңыз. 4. «Намыс», «парыз» ұғымдарының мазмұны мен мәнін ашып көрсетіңіз. 5. Еңбек тәрбиесі туралы би-шешендер мұрасына талдау жасап, кесте арқылы көрсетіңіз.
2.1 Қазақ дүниетанымының оқушыларды еңбекке тәрбиелеудегі мүмкіндіктері Қазақ этносының тарихындағы жаңа бетбұрыс ұлттық сананың өсуіне, төл мәдениеттің қайта өрлеуіне, халқымыздың рухани бастауларына көңіл аударуға септігін тигізуде. Алайда әрбір халықтың өзіндік ұлттық сыр-сипатын және рухани жан азығын, қоршаған ортаны түйсіну сезімін өзге бұлелдерден ерекшелендіріп те, ұқсастырып та тұратын бір қыры ежелден келе жатқан, тіршілік көзінің негізінде қалыптасқан дүниетанымдық көзқарасы. Дүниетанымның қалыптасуы ұзақ және күрделі процесс, оның нәтижесінде жеке көзқарастар және сенім жүйесі дамиды, қалыптасады, олар жеке адамның әрекет жасауына басшылық болады. Дүниетаным процесіне әр түрлі факторлар, мәселен, әлеуметтік және макроорта мен тәрбие, жаппай ақпарат құралдары, т.б. әсер етеді. Олардың әрқайсысы адамдар іс-әрекеттеріне әр түрлі ықпал жасайды. Алдыңғы ғасырлардағы қазақ қоғамындағы адамдардың санасында: жаратылыс, яғни табиғат, қоғам, адам өздерінің тұрмыс-тіршілігіне ұқсас топшыланған. Себебі, ғасырлар бойы қалыптасқан, атадан – балаға тәрбие арқылы, әлеуметтік-тұрмыс, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, жол-жоралар, т.б. табиғи-биологиялық жолдар арқылы берілетін қасиеттер адамның жасанды емес, жарасымды табиғи болмысына айналған жағдайда жетекші күшке айналады. Сөйтіп, адам бойындағы білім мен тәжірибе, ақыл, сана болмысы – осы табиғи арнаны толтыратын игілікке айналады. Ал оның бәрі интуициялық тәжірибеге қызмет етеді. «Интуиция» түйсіну, ақиқатты мұқият, жіті қарау) (лат. intueri логикалық негіздеусіз, бұрынғы тәжірибе негізінде тікелей танып-білу, түсіну тәсілі. Демек, адамның ішкі болмысында жинақталған түйсіну, тану – көкейкөз ретінде рухани бастаудың хабаршысы болып табылады. Оның өзі табиғи гармониялық бірлікпен анықталатын тарихи-мәдени, табиғи тамырлардың негізінде рухани мұраның ұлттық белгілерін қалыптастырады, соны тануға және соның негізінде жаңа нәрсені жасауға көмектеседі. Екіншіден, рухани бастау уақыт пен кеңістікте қалыптасқан, ұлттық белгілерге ие болған этностың табиғи алғышарттары тудырған дүниетанымдық көзқараспен тікелей байланысты. Яғни дүниетаным – адамның дүниеге деген рухани қатынастарының негізі болатын және солардың бәрін жалпылама түрде қамтитын, адам мен әлемнің сан алуан арақатынасын білдіретін ұғым. Сондай-ақ адамның дүниемен байланысы, оны тануы белгілі бір ұлттық жағдайда қалыптасатындықтан, дүниетанымның ұлттық белгілері болады. Қазақтың көне дәстүрі бойынша, жер – адамзат, жан-жануар, ағаш-шөптің анасы, аспан – жарық, жылу беріп, жаңбыр жаудырып есіркеуші атасы есептелген. Сондықтан ерте кездегі қазақтар Көк тәңірге, Жер анаға табынған. Өткен замандарда өмір тіршілігінің көбін табиғат құшағында, күндіз-түні мал соңында өткізген қазақ қауымы, айналасын қоршаған жаратылыс дүниесі және оның сан алуан құбылыстары – аспан мен жер, ай мен күн, күн мен түн, қараңғы мен жарық, адам мен табиғат, жан мен тән, өмір мен өлім, жақсылық пен жамандық, бақ пен сор сияқты сан алуан мәселелер жөнінде тәрбиелілік мәні бар аңыз-әңгімелер, қиял-ғажайып ертегілер, өлең-жыр, мақал-мәтел және толғаулар ойлап шығарып, түрліше болжамдарды топшылаған. Сөйтіп, қазақ халқының философиялық ой-пікірлері мифтік, аңыз, қиял-ғажайып ертегілері түрінде жарыққа шықты. Қазақтардың қауымының ұғымында: жер жүзіндегі барлық жаратылыстың түпкі тегі төрт нәрседен – топырақ, су, от және желден (ауадан) жаратылған. Барлық болмыстың өмір сүру тетігі жарық пен қараңғылыққа өмірдің, жақсылықтың, бақтың нышаны;байланысты, жарық – жылудың, күн ал қараңғылық – суықтың, түннің, өлімнің, жамандықтың, сор-қырсықтың нышаны деп түсініп, бұларды бір-біріне қарама-қарсы күштер деп есептеген. Олардың ойлауынша: әлемдегі барлық нәрсе және тіршілік жоқтан бар болып, кішкенеден үлкейіп, бірі-бірінен туып, өсіп-өрбіп отырған. Ерте замандағы қазақ қауымының «жасаған», «жаратқан» деп сиынатын «иелері» де бейне бір асқан шебер, өнерпаз, «ұста адам» бейнесінде болған. Қазақтардың жер мен аспан жайындағы аңызында: жер мен аспан алғаш жаралғанда тым кішкене екен. Алғашында «әуе айнадай, жер тебінгідей» ғана болыпты. Ол кезде бүкіл әлем қаратүнек тұман ішінде тұрған. Кейін ұзақ замандардың өтуімен, жер мен аспан бірте-бірте үлкейіп, бұлардың арасынан күн мен ай туып, қараңғы мен жарық айырылып, адамзат, жан-жануарлардың тіршілігі пайда болған екен дейді. Ал бұл жөнінде Шоқан Уәлиханов: «Далалық орданың тұрғыны – қазақ өзінің моральдық қасиеті, ақыл-ойы қабілеті жөнінен отырықшы татар немесе түркі шаруаларына қарағанда әлдеқайда жоғары тұр... Дала көшпелілерінің ой-қиялының жүйрік болып бітетіні мұңсыз-қамсыз көшпелі тіршіліктің арқасы болу керек, ашық аспан астында, шет-шегі жоқ шүйгін дала құшағында ғұмыр кешкен соң табиғат шіркінді Тәңірі тұтқандықтан да деген пікір білдіреді. Бұдан біз көшпелі мал шаруашылығыныңболар...» «евразиялық» деп аталатын классикалық үлгісін жасаушы қазақтардың дүниетанымы табиғатпен етене араласып жатқанын байқаймыз. Сондай-ақ шаруашылық әрекетінің тұтқасына айналған төрт түлік қазақ халқының дүниетанымында мәдени мәнге ие болып, мал пірлерінің шығуына тікелей әсер еткен. Бұл етре дәуір кезеңіндегі алғашқы таным-түсініктердің нәтижесі еді. Мәселен, мал шаруашылығындағы төрт түліктің өсіп-өнуін қамтамасыз етудегі халықтық наным-сенімдерден туған түрлі әдіс-тәсілдер өзге де рәсімдердің дәстүрлі жиынтығын құраған және олардың әрқайсысының құрылымдық жағынан өзіндік символдық және семантикалық мән ертеден қалыптасқан. Қазақ халқының төрт түлік малдың өсіп-көбеюі үшін жасалынатын дәстүрлі әдіс-тәсілдері малға ен салудан басталған. Ен, таңба салу кезінде кесілген малдың құлақтарын жинап, үстіне ақ тамызып, құмырсқаның малымыз құмырсқадай көп болсын дегенилеуіне тастау ырымы болған, бұл ойдан туындаған. Дәл осы маусымның тұсында отбасындағы балаларына арнап бір малға ен салады. Оны «бәсіре» деп атайды. Бала есейе бастасымен ата-анасы: «мына ендегі немесе таңбадағы мал сенікі» деп оған мал еншілесе, бала оны өзінің жеке меншігі ретінде қамқорлыққа алып, еңбек процесіне араласа бастайды. Үлкен еңбек өмірі осы малды баптаудан (бағу, суару, астын тазалау, жем-шөп дайындау, т.б.), оған деген аялы көзқарасынан бастау алады. Сондай-ақ төрт түліктің төлдеуін табиғаттың қолайлы жағдайына, ғасырлар бойыжоспарлы түрде наурыз бен мамыр айларына сәйкестендіруі жинақталған тәжірибесі. Ал, күйек кезінде өсіп-өну, көбею ырымына қатты сенгендіктен, қазақтар қошқардың күйегін шешуге ауылдағы көп балалы әйелдерді шақырған және қошқарға тары, күріш, бидай берген. Бұл рәсім «келер жылғы төлдің ұрғашы жынысы көп болсын» деген тілекті білдіреді. Алынған күйектерді үйдің табалдырығының оң жағына үйіп тастау ырымы «іс оңынан басталып, береке мен байлық үзілмесін» деген тілектен туындаған. Мал шаруашылығының төлдеуі кезіндегі қазақтың дәстүрлі ырымының бірі «Көтен асар». Бұл мал басының шығынсыз өсуіне, төлдеген аналық түліктердің сүтті болып және түрлі ауруларына ұшырамауына арналған рәсім. «Малдың құты» саналған көтенішекті соғымнан сақтап, сүрлеп, жаппай мал төлдей бастағанда арнайы мал иесі мен малшы қауымына асып берген. Ал, жаратқан иесі мен мал пірлеріне, ата-баба аруақтарына бағыштап, көпшіліктің ризашылығы мен батасын алып тарататын ғұрып «желін садақасы», яғни «уыз» немесе «уыз көже» деп аталған. Қазақ халқының наным-сенімі бойынша, малдың уызын мал иесінің өзі алдымен ішуі керек. Уызды иесі өзі татпаса, кедей адамға, болмаса итке, мысыққа береді екен. Өйткені олар халық ұғымынша, «ақ мол болса екен» деп, тілеу тілеп жүреді. Ал, уыздың дәмін алдымен үй егесінің өзі татуы «құт береке өзімде қалсын» дегеннен туындаған. Сондай-ақ қазақ халқының алғашқы сауыннан алынған майды бірден өздері ауыз тимей тұрып, есіктің жақтаулары мен табалдырықтың жоғарғы бөлігіне және асханалық бұрыш саналатын киіз үйдің сол жағын жауып тұратын киізге жағуы «асымыздан сары май үзілмесін, ақ мол болсын, індет шалмасын, сауар көбейсін, ақ пен бақ қонсын, мал басы артсын» деген ниеттен туған ырымдардың жоралғысы. Осыған ұқсас қазақтардың «желі қағар», «желі майлау», «көген майлау», айғырды үйірге қосарда, «айғырдың сауырын майлау», «қос майлау», жылқышылардың жаңа қонысқа көшіп барып, қос тіккендегі, жүйрік ат бәйгеден озып келгендегі «ат майлау» береке, байлық, құтғұрыптарындағы «май» сөзінің тіркестеліп аталуы майға тұрақтайды деген сенімінің көрінісі. Қазақ халқында ат тұлдау, яғни қайтыс болған адамның мінген атын тұлдап жіберіп, бір жылдан соң асында сою ғұрпы әлі күнге дейін сақталған. Бұл қазақтардың дүниетанымында жылқыға қатысты қалыптасқан өзгеше философиялық және мәдени жүйені білдіреді. «Адам – жылқы мінезді» дейді қазақ халқы. Бұған «жылқы – малдың патшасы», «жігіттің сорлысын аттың жолдысы теңейді», «ат – ердің қанаты», т.б. жүздеген мақал-мәтелдерді атына біртұтас әлемқоссаңыз, халқымыздың адам мен оның жан серігі ретінде қарағанына көз жеткізуге болады. Адамның азамат қатарына қосылуы «ат жалын тартып мінді» деп бейнелейді қазақ халқы. Жас баланың алғаш тоқым қағар тойынан бастап, адамның бұлатқа отырғанын атап өту рәсімі өмірден өткенінің белгісі ат тұлдауға дейінгі бүкіл пәнилік тіршілікті халқымыз жылқымен байланыстырған. Сондай-ақ біреумен жауласа қалса, «ат құйрығын кесіскен», біреудің алдында кінәлі болып қалса, «ат-шапан айыбын төлеген». Сыйлы қонаққа ат мінгізу, күйеу жігіттің қалыңдық алуына алғаш барғанда ат байлауы, ұрыс кезінде жау қоршауында қалған қолбасшыға ат сүйек беріп құтқару, т.б. дәстүрлер, атқамінер, атқосшы, атшабар, т.б. лауазымдар жылқының қазақ халқының шаруашылығында ғана емес, әлеуметтік өмірінде де үлкен мәнге ие болғанын білдіреді. Халқымыз жылқыны, ең алдымен, ел қорғаны, ердің жан серігі деп дәріптеген. Ұлттық мифологиямыздағы иесі қысылғанда тіл бітіп, ақыл айтатын тұлпарлар (мыс., «Ер Төстік», «Алтын сақа», т.б. ертегілерде), батырлық жырлардағы Қобыландының Тайбуырылы, Алпамыстың Байшұбары, Қамбардың Қарақасқа аты, бергі заман батырлары Исатайдың Ақтабаны, Амангелдінің Шалқасқасы иелерімен бірге жыр-аңызға айналып, ел құрметіне бөленген. Сонымен, шаруашылыққа қатысты әдет-ғұрыптар мен наным-сенімдер, ырым-тыйымдардың жиынтығы көнеден келе жатқан космо-социумдық таным нәтижелерінен туындады. Бұлардың әрқайсысы философиялық тұрғыда көшпелі өмір салтына сәйкес қоршаған орта мен дүниені танудағы алғышарттардың негізгі тұтқасына айналды. Бұл наным-сенім, ырым-жоралар қазақ халқының дәстүрлі тұрмысының әрбір кезеңдеріндегі іс-әрекеттерді дұрыс ұйымдастыруына септігін тигізді. Төрт түліктің атаулары, оның физиологиялық ерекшеліктері, төлдеуі мен сауыны, түр-түсі, олардың әрекет-қылығы арқылы ауа райын болжау ұлттық шаруашылықтың өзіндік құнарлы жеке бөлікте дамуына әсер етті. Төрт түлікке қатысты дүниетанымдық жүйе тарихи дамудың әрбір кезеңдерінде қазақ қоғамының ілгері басуымен қатар, материалдық және рухани мәдениетін дамытып, сақтап, ой-санасының алға қарай жылжуына ықпад жасады. Бұдан біз қазақ халқының дүниетанымын – объективті дүниеге және ондағы адамның алатын орнына, адамның өзін қоршаған шындыққа және өзіне қатынасы туралы көзқарастар жүйесі, сонымен қатар осы көзқарастарға тәуелді адамдардың өмірлік позициясы, олардың сенімдері, мұраттары, таным және іс-әрекет принциптері, құндылық бағдарлары деп түйіндейміз. Педагогика ғылымы оқушылар тәрбиесінің мазмұнына енетін ғылыми дүниетанымды қалыптастыру мәселесін шешуде оның құрамды бөліктерін ажыратып қарайды. Педагогикалық ғылыми еңбектерде дүниетанымның төрт құрамды бөлігі көрсетіліп жүр. Олар: ғылыми білім жүйесі, дүниетаным, сенім, адам мұраты. объективтік дүниені бейнелейтін адам баласының мол тәжірибесі.Білім Білім арқылы жеке адам табиғаттың және қоғам құбылыстарының объективтік адамныңжақтарын зерттейді, түсінеді, ұғады. Ғылыми білім дүниетанымының қалыптасуы мен дамуының үлкен тірегі. Міне, осының нәтижесінде білім әр адамның көзқарасына, сеніміне айналады. жеке адамның табиғи және әлеуметтік құбылыстарДүниетаным туралы түсінігі, ой тұжырымы. Адамзаттың пайда болу тарихын түсіндіруде әр түрлі көзқарастардың бар екені мәлім. Мысалы, материалистер мұндай проблеманы ғылыми дүниетаным тұрғысынан дәлелдесе, ал дін ілімінің өкілдері тәңірдің қалауымен деп тұжырымдайды. терең, тиянақты ойланып айтылатын идеялардың жиынтығы. СенімСенім жеке адамның өмірлік позициясының беріктігін анықтайды, мінез-құлқын сипаттайды. Әр түрлі идея адам сенімінің негізі, шындықты терең тану, өз мақсатын жүзеге асыруда адам әрекетінің тірегі. Адам мұраты жеке түсініктің жоғары сатысы адам баласының жоғары мұрат-мақсаттары, өмірге ұмтылушылығы, талаптанушылығы. Мұрат айналадағы өмірді жетілдіруде және қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайын дамытуда адамның сезімін оятады. Мәселен, қазақтың қариялары ай жаңа туғанда оған қарап тағзым етеді. Содан соң қолын көтере, алақанын жайып: «Ай көрдік, аман көрдік. Бақытты, байлық заман көрдік. Амандықпен осынша жасқа келдік. Ескі айда деп бетін сипап, тілек тілейді. Ересекесіркедің! Жаңа айда жарылқа!» деп балалардың аяғынадамдар: «Көкте тәңір бар, жерде әулие бар» аспанға көтертпейді. Жаздыгүні алғаш жаңбыр жауғанда: «Ауыру-сырқаудан басымды аман сақта» деп, бас киімін шешіп, жаңбырға басын төсейді. Ал найзағай алғаш күркірегенде: «Алла, ырыздығымызды депмолынан бер. Малымыздың желінін сау қылып, сүтін мол ете гөр», шөмішпен айран алып шығып, оны босағаға төгіп, үйдің жабығына жағады. Сүт ең қасиетті, әрі киелі тағам саналады. Үйге кіріп кеткен сары бас жыланды өлтірмей, басына ақ (сүт немесе айран) тамызып шығарып жібереді, бұл жыланды «киелі» деп санаған ұғымнан туындаған. құдайдың адамға жіберген сыйы» деп түсінген ертедегі ата-«От бабаларымыз оны да қастерлеп, киелі санаған. Қыстауға көшіп келгенде немесе көшердің алдында «тағам дәметкен аруақтардың мұрнына иісі барсын» деп қарындағы сары майды ашып, оның аузын майымен қоса кесіп алып, жанып тұрған отқа салған. Сондай-ақ жаңа туған жас сәбиді бесікке бөлерде: «Алас, алас, әр пәледен қалас» деп бесікті отпен аластайды. Қазақ халқының ұғым-түсінігінде: көк аспан – бейне бір киіз үйі сияқты, барлық өмірге пана болған көк күмбез, аспан әлеміндегі жұлдыздар – осы көк күмбезге жағылған шырақтар, аспандағы жұлдыздардың адам өмірімен тығыз байланысы бар. Әрбір адамның өмірін жаратып, тағдырын белгілейтін бір жұлдызы болады. Ол жұлдыз жоғарыласа, бұл адамның бағы өрлейді, жұлдыз төмендесе, адамның бағы қайтады. Жұлдызы оңынан туса, барлық іс сәтті болады, жұлдызы солынан туса, оның жаны көкке ұшады. Қазақтар ісі оңалған адамды «жұлдызы оңынан туды» дейді, аспанда аққан жұлдызды көргенде: «Менің жұлдызым жоғары!», «Сақтай көр, жасаған!» деп сиынады. Олардың ұғымынша, адамдардың жұлдыздары әр алуан: кейі топырақ, кейі су, кейі от, кейі жел сияқты болып келеді, бұл сол адамның мінездемесін, адамдар арасындағы қарым-қатынастарды белгілейді. ХVІІ ғасырларда қазақтардың қоршаған орта, табиғат әлеміСондай-ақ ХV жөнінде нақты тәжірибеге негізделген елеулі бағыт-бағдары, ғылыми түсінігі болды. Олар аспан әлемінің сырларын игеріп, жұлдыздарды бақылау арқылы ауа райының, тіпті, көктемнің, жаздың, күздің, қыстың қандай болатынын күні бұрын айтып берді. Күн мен түннің, ай мен жыл мерзімдерінің ауысуын мұқият қадағалап, сол арқылы шаруашылық өмірді қалай ұйымдастыру керектігін алдын ала біліп отырды. Маусымдық мезгілдерді дәлме-дәл көрсетіп, қай кезде жайлауға шығу, қой қырқу, қозы айыру, күйек алу керектігін жаңылмай айтты. Мұндай болжам жасауды далалықтардың бәрі дерлік білді. Өйткені мұны білмеу мал баққан, егін еккен елді үлкен зардаптарға ұрындыратын еді. Мәселен, уақытымен күйек алынбаса, төл ерте туып суыққа ұшырайды, кеш алынса, қойлар қысыр қалады. Сондай-ақ егіншілік-диқаншылық өңірде ауа райын болжай білмесе, жерге дәнді қайта себуге тура келеді. Сондықтан қазақтар уақыт есебін, табиғат құбылыстарының өзгеруін қалт жібермей бақылап, одан қорытынды, болжам жасап отыратын. Олар жаз ыстық болса, қыс аязды, суық болады, жаз жаңбырлы болса, қыста қар көп түседі деп есептеді. Мұнысы дұрысқа шығып отырды. Қазақ қауымы аспан әлемін, оны жайлаған жұлдыздардың сыр-сипатын жақсы білді. Сондықтан да айсыз түнде баратын жеріне адаспай тауып жетіп жүрді. Олардың түнгі бағдаршысы Темірқазық жұлдызы болды. Оның маңындағы таң білгенше тапжылмай тұратын екі жұлдыздың бірін «Ақбозат» екіншісі «Көкбозат» деп атады. Таң атар алдында «Жеті қарақшы» аталатын жұлдыздар тобы шыққанда, мал күзетіп отырған бақташылар алмасатын. Көк әлеміне жарқырап «Шолпан», «Есекқырған» жұлдыздарының шығуын қазақтар уақытты дәл анықтау үшін пайдаланды. «Үркер» жұлдызына байланысты әр түрлі жорамалдар жасады. Жазға салым «Үркер» іргеге жақындағанда, олар енді көктем шықты деп есептейтін. «Үркер» жерге түспей жер қызбайды» дейтін қазақ ол көрінбей кеткеннен кейін енді қырық күн шілде, ыстық күндер басталады деп дәл басып, болжау жасайтын. Кейде «Үш арқар», кейде «Тараз» деп аталатын жұлдыз шыққан кезде «Тараз туды, таң салқындайды» деп егін жинауға кіріскен». Сүмбіле айы – жаздың соңғы айы. Осы айда «Сүмбіле» сужұлдызы туады. Қазақтар «Сүмбіле туды суиды» деп балаларды айдын суға, өзен, көлге түсуден сақтандырған. Сонымен бірге қазақтар бұл айда егін оруды аяқтап, отын-су жинап, жабыла қыс қамына кірісетін болған. Міне, осының бәрін көздерімен көріп, дәстүрлі еңбектің әрбір саласына тікелей араласа отырып тәрбиеленген қазақ балаларының қоршаған ортаға деген шынайы дүниетанымдық көзқарастары мен наным-сенімдері қалыптасқан. Қазақ халқы «Құс жолы», «Құйрықты жұлдыз» сияқты аспан әлеміндегі денелерді, жаңбырдан кейін көрінетін кемпірқосақ жөніндегі деректерді жақсы білді. Оларды балаларды ес білгеннен бастап үйрете бастады. Жазғы кештерде киіз үй қапырық болады деп, жұрттың көбі үй сыртына киіз төсеп жатады екен. Ашық аспан астында жымыңдаған жұлдыздарға көз тігіп жатып балалар әбден көзі ұйқыға кеткенге дейін аңыз, ертегі тыңдайды. «Шолпан» жұлдыздың көрікті керемет сұлу қыз болғанын, оны аңдыған «Жеті қарақшының» жорыққа шығып келе жатқанын естіген балалар көз алдында көк әлемде бір сұмдық болмас па екен деп, таңырқап жатып ұйықтап кетеді екен. Жануарлар мен жәндіктердің белгілі бір түрлерінің пайдалылығы немесе зияндылығы жөнінде халық арасында ежелден қалыптасқан әр түрлі ырымдар да бар. Мысалы, ата-бабаларымыз «қарлығаштың ұясын бұзсаң, міндетті түрде өрт шығады, апат болады» деп есептеген. Сол сияқты «бозторғайды, аққуды, тырнаны өлтіруге болмайды, олар киелі құстар» деп ескерткен және «құмырсқаның илеуін басуға, оларды таптап өлтіруге болмайды, егер құмырсқаның илеуін бассаң, аяғың ақсақ болып қалады»,- деген ырым арқылы құмырсқаны сақтап, орман-тоғайдың өсуіне қолайлы жағдай жасауды ойластырған. Сондай-ақ ұлдары мен қыздарын бәйтерекке, шынарға, ақ қайыңға, жауқазынға, аққуға, құралайға, елікке теңеген. Сұлулықты, нәзіктікті – мөлдір бұлаққа; батылдықты, батырлықты – сұңқарға, қыранға балаған. Ардақты азаматын асқар тауым, шалқар көлім, қара орманым деп қастерлеген. «Жақсы жігіт – аспандағы жұлдыз, жақсы қыз – жағадағы құндыз» деп, ең ардақтысын жұлдыз бен құндызға теңеген. Құндыздың терісін жоғары бағалап, сыйлыққа берген. Ана сәбиін әлдилеп тербеткенде «маңдайдағы құндызым, аспандағы жұлдызым!» деп әлпештеген. Қазақстанда Құндызды, Құланды, Арқарлы, Аюлы, т.б. жер аттарының кездесуі – аңдарды қасиет тұтудың белгісі. Халықта «Құлан – қырда, құндыз – суда», «Ай жанында туады жарық жұлдыз, айдын көлде жүзеді кәмшат құндыз», «Ақылың ағаңда болсын, құндызың жағаңда болсын!» деген даналық сөздер бар. «Өрісіне қарап мал өсер, өзеніне қарап тал өсер», «Атадан мал қалғанша, тал қалсын», «Сулы жер – нулы жер», «Бұлақ көрсең көзін аш», «Су анасы – бұлақ», «Су – дүниенің басы», «Су ішкен құдығыңа түкірме» деген мақал-мәтелдерде философиялық терең ой, тәлім-тәрбиелік бастау жатыр. Қазақтың баласына «шөпті жұлма, оны жұлсаң, көктей соласың» деп өсиет айтуы, киіз үйді кез келген жерге тікпей, өткен жылғы жұртқа тігуі, ескі шөпжерошақты пайдалануы, әйелдердің ағын суға кір шайқамауы, т.б. пен суды қастерлеуден туған ырымдар. Қазақтың қарғысының үлкені «Көктей солғыр», «Көктемегір», «Ұяң бұзылғыр» болып келуі де тектен-тек емес. Қазақ халық педагогикасында күнтізбе немесе күнпарақ деп аталатын, күннің, айдың, жылдың жұрттың жадында жүретін есебі болған. Мәшһүр Жүсіп Көпеев осы күнтізбені былай түсіндіреді: «Он екі айды бір жыл дейді. Бір жыл бір кісінің өмірі есепті. Бір құдайдан басқаның бәрі бірінен бірі туып, өсіп- өнбек. Туып, өсіп-өнетұғынның бәрі қартаймақ, өлмек. Көк – тәңірі, Жер – ана. Солай болғаны үшін «Көктен жаудырсын, жерден дейді. Аспанда бұлтқа бұлт шағылысады, сөйтіп, жаңбырөндірсін», жауады. Жаңбыр көп жаумайтын жылы бұлт қысыр қалды деп күні бұрын айтып отырушылар болады. Жаралған жанды-жансыз бәрі де жұп жаралған. Жұп ерлі-зайыпты деген сөз». Міне, мұндай түсінік ертедемәнісі қалыптасып, ғасырлар бойы өмір сүрген. Аспан әлемінің ғажайып сырларын меңгерген қазақтардың жұмыр жер мен оның қазба байлықтары жөнінде де үлкен мағлұматы болған. Олар алтын, күміс, жез, қола сияқты металдардың жатқан жерлерін дәл тауып, оларды алып өңдеп, өз қажеттеріне жарата білген. Осы сияқты олардың тірнектеп жинаған тәжірибелері астрономия, геология сияқты ғылымдардың сараланып шығуына себепші болды. Қазақтардың медицина, яғни денсаулық сақтау саласындағы тәжірибе, білігі бірде-бір халықтан кем болмаған. Саулықтың, есендіктің қадірін қатты білген қазақ халқы аман жүру үшін деннің саулығын күту мәселесіне қатты мән берді. Бұл жөнінде айтайын дегенін әманда есте жүретін қанатты, зор байлық», «Он екібейнелі сөздермен беруге тырысқан: «Денсаулық мүшең сау болса, қара басың ханмен тең», «Өлім – ойран, өмір – майдан», «Бас аманда мал тәтті, бас ауырса жан тәтті», «Ауырып жазылған жан олжа, жұт», құрт, тұман арты жоғалып табылған мал олжа», «Тұмау аяғы «Демі бардың емі бар», «Жасырғанның жарасы асқынады», «Тіс бүлінді дегенше, іш бүлінді десейші, іш бүлінді дегенше, іс бүлінді десейші». Сау жүрудің бірінші шарты тазалық екеніне қазақ халқы айрықша мән берген. «Жұғын бар жерде шыбын бар, шыбын бар жерде шығын бар», «Денсаулық шарты – тазалық», «Лас адам – кіршіл, надан адам діншіл», «Қыры кеткен қырқында жаз болады», т.т. сол сияқты аталы сөздерінен тазалықтың қазақтар үшін қаншалықты зор маңызы болғанын байқау қиын емес. Олар киетін киімнің, жататын орынның, ішетін астың, ыдыс-аяқтың таза болуына, уақытымен жуылып, тазартылып, жақсы сақталуына адамның арқауы» дейтін қазақайрықша мән берген. «Ас ас арқау болуы үшін оны бабымен, дәмді етіп дайындап, бере білу керектігін де ескерген. Мұның көбінесе әйел адамға байланысты екені белгілі. Сондықтан да қазақ қыз балалар тәрбиесіне, тазалығына, көргенділігіне, өзін ұстай білуіне айрықша үйдің ажары», «Салақ әйелдің үйіндемән берген. «Әйел сабақты ине табылмас, олақ әйелдің пісірген сүті іріп кетер, илеген терісі шіріп кетер», «Жақсы әйелдің қолы ұзын, жаман әйелдің тілі ұзын», «Салақ әйелдің етін ит жейді, терісін құрт жейді», «Олақ әйел сауықшыл», «Жаман әйелдің мінезі қиық, сөзіоймақшыл», «Салақ әйел сұйық келер», «Әйелің жақсы болса – шырағың, атың жақсы болса – дегендей, қазақтар алдымен әйелдің тәрбиелілігіне көңілпырағың» бөлген. Қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан емшілік тәрбиесі де бар. Мәселен, оташы, емшілер қазақ жерінде көп болған. Табиғат он мың адамға бір оташы, 500-800 кісіге ем-дом жасайтын бір дарынды тұлғаны өмірге келтіреді екен дейді қазақтар. Қазақ емшілері дәрі дайындау үшін сан алуан өсімдіктерді, малдың, аң-құстың етін, терісін, сүйегін тиімді пайдаланды. Мәселен, олар аюдың өті, бұғының мүйізі, ұлардың миы, малдың терісі, мүсәтір, ашутас, күкірт, тотияйын, апиын, алмас, сынар, т.б., сондай-ақ малдың сүтінен, жеміс-жидектен дәрі жасап, онымен әр түрлі ауруды емдеп жазды. Тәжірибелі емшілер аурудың көзіне, тіліне қарап, тамырын ұстау арқылы немен науқастанып жүргенін анықтап, шипа болатын ем-дом жасады. Қазақ «Сынықтан өзгенің бәрі жұғады» деп ауруды жұқтырудан сақтандырған. Ауруды терлетіп, тынықтырудың қажеттігіне көңіл бөлген. «Ұйқы тынықтырады, еңбек шынықтырады» деп, еңбектің адам өміріндегі рөлін жоғары бағалаған. «Тер шықпаған адамнан дерт шықпайды» дегенде маңдай теріңді төгіп еңбекке араласудың науқас үшін қанша маңызды екенін ескерген. Көк көріне жайлауға шығып, көп сарғая қыстауға көшіп, сағымды сахарада жер қайысқан мал өсіріп, оны қастерлеген қазақ төрт түлікті түрлі аурулардан емдей білді. Ауырған малдың ауруын, шипасын білетін, бұл салада тәжірибе жинақтаған адамдар әрбір ауылда кездесті. Қазіргі астрономия, геология, медицина, ветеринария ғылымдарының, сондай-ақ басқа да қолданбалы және гуманитарлық ғылым саласындағы халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан даналығы өзінің мәні мен мазмұнын бүгін де жойған жоқ. Көшпелі елдің барша тіршілік болмысы табиғатпен тамырлас болды. Жыл маусымдарымен санаса отырып, бойлық бойынша тербеліп көшіп-қонуға бейімделген көшпелі қазақтың материалдық өндіріс жүйесі шаруашылықтың біртұтас құрылымын қалыптастырып, мұның өзі бір-бірімен өзара біте қайнасқан әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік-мәдени жүйені орнықтырған. Мұндай жүйе барша өмір салтты, әлеуметтік тарихтың қарқынын, материалдық және рухани мәдениеттің төлтума қасиетін, салт-дәстүр мен талғам-танымды, т.б. реттеп әрі өміршең етіп отырады. Демек, көшпелі қазақтың барша тіршілік-болмысының табиғатпен бірлікте болуын олардың тарихи даму барысындағы өмір сүруінің кепілі ретінде қарастыру керек. Төрт түлік мал – көшпелілердің өмір сүруінің кепілі. Ал, сол төрт түлік сәтті таңдалған кеңістік-жайылымда ғана өсіп-өнеді. Бұған күмән жоқ. Алайда бұл талаптар жеткіліксіз. Төрт түлік мал өсіп-өну үшін сәтті таңдалған кеңістік-жайылымға қоса, уақытпен де ұрымтал есептесе білу керек. Сондықтан да төрт түлік малды өмір-тіршілігіне тірек еткен қазақ «Әр айдың оты басқа» дейді. Яғни кеңістіктің қадір-қасиеті уақыт аясында анықталатын болған. Сөз жоқ, уақыт пен кеңістік туралы мұндай таным-түсінік сыннан өткен өмірлік тәжірибеге қоса, сол тәжірибенің заңдылықтарын да пайымдау арқылы орнығады. Көшпелі қазақтың уақыт пен кеңістік туралы таным-түсінігі, кең мағынасында, екі түрлі межелік категориямен парықталады. Оның біріншісі – мифтік уақыт пен кеңістік, екіншісі – нақтылы уақыт пен кеңістік. Мифтік меже, әдетте, дүние-тіршіліктің алғашқы жаралуына қатысты таным-түсінікпен сабақтасып жатады. Бұл ретте, көбінесе «есте жоқ ескі заманда», «ерте-ерте ертеде», «баяғыда», «бұрынғы өткен заманда», «байырғы кезеңде», т.б. деп келетін уақыт пен кеңістікке тікелей қатысы бар ұғымдар қолданылады. «Биікте көк Тәңірі, төменде қара Жер жаралғанда, екеуінің арасында адам баласы жаралған» деп басталады Күлтегіннің «Үлкен жазуы». Мұнда уақыт пен кеңістіктің межесі біртұтас. Адам баласының жаралған мерзімі мен тұрақ ететін мекені Жер мен Көктің жаралған мерзімі мен мекендік межесіне сәйкес. Мифтік уақыт өлшемінде сабақтастық болмайды, белгілі бір оқиғалық кезеңдерді ғана межелеп отырады. Мифтік уақыттың мәні нақтылы өмірмен сабақтастықты бажайлауға байланысты емес, нақтылы уақыт өлшемінен тыс кезеңдерді межелеп, дүние-тіршіліктің жаралуына қатысты таным-түсінік сұранымдарына жауап береді. Сондықтан да мифтік дәуір туралы айтылатын нақтылы оқиғаның өзі субъективтілігімен ерекшеленеді. Сөйте тұра, өткен өмір туралы байырғы санаға «әлеуметтік» мағына дарытып отырады. Ал, нақтылы уақыт пен кеңістік межесіне ден қойғанда, көшпелі қазақтың барша таным-түсінігі тікелей өмірлік тәжірибемен сабақтасып жатады. Осы тұрғыда, қазақтың нақтылы уақыт туралы дәстүрлі таным-түсінігін төрт түрлі межеге бөліп қарастыруға болады: бірінші – экологиялық уақыт, екінші – генеологиялық уақыт, үшінші – ситуациялық уақыт, төртінші тарихи уақыт. Экологиялық уақыт бойынша жыл мезгілдерін «көктем», «жаз», «күз», «қыс» деп саралау халықтың таным-тәжірибесінде айрықша мән-мағынаға ие. Әр маусымның өз ішінде өтетін табиғат құбылыстары, сол табиғат құбылыстарымен тікелей байланысты әрекет-шаралар уақытқа меже болып отырады. Бұл ретте, қоршаған орта, табиғат, аспан денелерінің құбылыстары, сол құбылыстармен орайлас келетін әрекет-шаралар да уақытқа меже бола береді. Мәселен, әр маусымға орай уақыт межелерін былайша бажайлайды: көктем шыға, жаздың басында, жаз ортасында, жаздың соңына қарай, күз түсе, қыстың бас кезінде, қар бір жауғанда, қар бекіген кезде, қыс ортасында, қыстың соңына қарай, құралайдың салқыны кезінде, текенің бұрқылы басталса, өлірада, айдың қараңғысында, боқырау түсе шөп буыны қата, жазғытұрымда, жазғытұрымғы қарақатқақта, көк қылтия, көк шыға, т.б. Ал табиғат құбылыстарымен тікелей байланысты әрекет шараларды мына тұрғыда уақытқа меже етеді: ел жайлауға көшерде, малды көктеуге шығарғанда, күзекке көшіп-қонарда, қыстауға қайтар кезде, т.б. Бұл сияқты межелеу барысында уақыт пен кеңістік біртұтас құбылыс ретінде қабылданып отырады. Мәселен, «ел жайлауға көшерде» дегенде сол елдің көшетін мезгілін де, қонатын жайлауын да бажайлап-пайымдауға болады. Экологиялық уақыт маусымдық немесе айлық межені айыру үшін ғана емес, сонымен бірге қысқа уақыт өлшеміне де қолданылады. Мәселен, экологиялық уақыт өлшемі бойынша бір тәулікте өз ішінде былайша межелейтін таным-түсінік қалыптасқан: таң алдында, таңға жақын, таң біліне, таң сібірлей, таң сәріде, таң құлан иектене, таң қылаң бере, таңның шеті сөгіле, елең-алаңда, таң ағарып ата, таң рауандады, таң атты, күн шыға, күн көтеріле, күн іргеге түсті, күн құрық бойы көтерілді, күн арқан бойы көтерілді, күн иыққа шықты, күн түске жақындады, сәске түс, жалған түс, түс, тал түс, талма түс, шаңқай түс, түс қия берді, түс ауа, түс қайта, кіші бесін, бесін, күн еңкейе, күн жамбасқа келе, екінді, кешке қарай, кеш түсе, кешқұрым, ақшам кезі, ақшам жамырай, қас қарая, апақ-сапақта, қас қарайды, қызыл іңір, іңір қараңғысы, түн, жұлдызды түн, түн ортасы, жеті түн, түн ортасы ауа, т.б. Ситуациялық уақыт межесі ел есінде қалған белгілі бір оқиғамен немесе шаруашылық ыңғаймен, өмір салтпен сабақтасып жатады. Мәселен, «Ақтабан шұбырынды кезінде», «Ақ тышқан жылғы жұтта», «Кәдірбектің әйелі ұл тапқан жылы», т.б. дегенде, елдің, белгілі бір әлеуметтік ортаның жадында қалған оқиға уақытқа меже. Ал, «күйек алына», «жылқы күзерде», күзем жүнінің қырқымында», «жабағы жүн қырқымында», «бие байларда», «мал төгіні кезінде», «қозы күземде», «соғым басында», «сірге жиярда», «жылқы жинарда», «биенің бас сауымында», «қой қосақтарда» , «қозы жамыратарда», «ел орынға отыра», «құс қайта», «қансонарға шығарда», «баланы қырқынан шығарғанда», «баланың қарын шашын алғанда», «баланы бесікке саларда», «балаға тоқымқағар жасағанда», «Асқар үйленгенде», «Ораз отау үй болып шыққанда», «Бөгенбей батырға ас берілгенде», т.б. осы сияқты толып жатқан ситуациялық уақыт межесі тікелей өмірде болған немесе болатын оқиғалармен, шаруашылық ыңғаймен, салт-дәстүрлермен орайласып жатады. Ситуациялық уақыт межесі белгілі бір сәтті немесе кезеңді ғана білдіріп қоймайды, кейбір ситуация арқылы уақыттың мөлшерін пайымдауға да болады. Мәселен, «қас қағымда», «аузымды ашқанша», «аузымды жиып алғанша», «ат ерттелгенше», «сүт пісірім», «шай қайнатым», «ет асым», «бие сауым», «көз шырымын алғанша», «қой терісін сыпырғанша», «сабаны бір дем піскенше», «бала қаз басқанша», «оң-солын танығанша», «азамат болғанша», «ақ сақалды, сары тісті болғанша», т.б. деп келетін межелер уақыттың мөлшерін, яғни уақыттың қаншалықты қысқалығын немесе ұзақтығын білдіреді. Көшпелі қазақ экологиялық ситуацияларды да уақыт межесі етуге айрықша жүйрік болған. Мәселен, «Айдың үш жаңасында», «Үркер көтеріле», «Шолпан жұлдызы туа», «Айдың бес тоғысында», «Сүмбіле туа», «Жұлдыз сөне», «Күн алғаш күркіреген соң», «Қар бір жауғанда», т.б. деп келетін межелерді тек қана экологиялық уақыт өлшемі деп емес, сонымен бірге экосистемамен байланысты ситуациялық уақыт өлшемі ретінде қарастыруға да болады. Ал, тарихи уақыт өлшемі болса, мұнда уақыт межесі календарлық есеп, жыл қайыру, мүшел есебі арқылы пайымдалады. Әдетте, тарихи уақыт межесін пайымдау барысында «күн», «түн», «тәулік», «апта», «ай», «тоқсан», «жыл», «мүшел», «ғасыр», «заман», «дәуір» сияқты ұғымдар қолданылады. Көшпелі қазақ тек қана уақытты межелеуде емес, сонымен бірге кеңістікті межелеуде де барша таным-түсінігі өмір салтымен, шаруашылық-мәдени сүлесімен (типімен) сабақтасып жатады. Дәлел ретінде кеңістік межесін білдіретін тұрақты сөз тіркестерін мысалға келтірумен шектелуге болады: қылдай, иненің көзіндей, тырнақтай, қас пен көздің арасындай, оймақтай, бір елі, екі елі, үш елі, төрт елі, тұтам, алақандай, сынық сүйем, сүйем, қарыс, кере қарыс, ұлтарақтай, қарға адым жер, бір табан, екі табан, қамшы сабындай, қол ұсыным, құлаш, қос құлаш, кере құлаш, бір аттам, екі аттам, құрық бойы, сойыл салым, шылбыр тастам, есік пен төрдей, арқан бойы, тас лақтырым, әудем жер, қотан аясындай, ауыл орнындай, бір шақырым, қозы өрісіндей, қой өрісіндей, көз көрім, тай шаптырым, құнан шаптырым, ат шаптырым, бір көш жер, екі көш жер, бір күншілік жер, екі күншілік жер, ара қонып жететін жер, алты айшылық жер, қиян, қиыр, жер түбі, шет-шегі жоқ және т.б. Қазақта «Малшы малынан бұрын ауа райының қас-қабағын бағады» дейтін мәтел бар. Яғни көшпелі өмір салтта жыл маусымдарының уақыт пен кеңістікке қатысты барша құбылыстарын егжей-тегжейлі білмей тұрып, шаруашылықтың ойдағыдай ретін тауып, тіршілік құру мүмкін емес. Осы ретте, жыл маусымдарының құбылыстарына қатысты қазақ тілінде орныққан тұрақты сөз тіркестері назар аударады. Қазақ «көктем туды», «жаз шықты», «күз түсті», «қыс келді» дейді. Тіл білетін адам ешқашан «қыс туды» немесе «күз шықты» демейді. Сондықтан да ұлы Абай қыс маусымы туралы «қыс туып қалды» демейді, «Басқан ізі сықырлап келіп қалды» дейді. Жалпы жыл маусымдары туралы осынау тұрақты сөз тіркестерінің астарында танымдық мән-мағына бар. Көктем туады – мұнысы дүниенің жаңғыруын, қайта түлейтінін, біреудің екеу болатынын әйгілеп тұр. Жаз шығады – жер астында қалған тамыр жоқ, табиғат толысады деген сөз. Күз түседі – яғни көктемде туып, жазда толысқан табиғат енді жемісін түсіріп, жапырағын төгеді. Ал, қыс келеді – шынында да, қарлы-борандатып, жаяу сырмалатып жететінін дәл беріп тұр. Демек, көшпелі қазақтың уақыт пен кеңістік туралы, қоршаған орта туралы атаулары мен тұрақты сөздері әр құбылыстың не екенін білдіретін сөздік белгі ғана емес, сонымен бірге белгілі бір құбылыстың төл қасиетін әйгілеп танытатын дерек көзі де. Бұл ретте, жалпы тіл атаулыны, сол тілдердің құрамындағы сөздерді белгілі дәрежеде, таным-тәжірибенің айғақ – көрінісі деуге болады. Ойдың желісін жыл маусымдарына қатысты сабақтай түсуге болады. Бір жылдың ішінде төрт маусымдық меже жалпы адамзаттық таным-тәжірибеде әр өңірде әр түрлі тарихи кез-кезеңдерде орныққан. Төрт маусымдық меже орныққанға дейін бір жылды қыс пен жаз деген сияқты екі-ақ кезеңге бөліп елестету қалыптасқан сияқты. Мәселен, шаруашылығы жоғары даму деңгейінде болған Мохонджо-Даро мен Хараппа өркениеті (б.з.д. ІІІ мыңжылдық) жыл уақытын көктемгі және күзгі күн мен түннің теңелуі деп екі межеге бөлген. Байырғы германдардың, кельттердің календарлық дәстүрінде де жыл уақыты жылы және суық кезең деп немесе қуаң және жаңбырлы кезең деп екі-ақ межеге бөлінген. Сондай-ақ жаңа заманға дейінгі ІІ мыңжылдықта Солтүстік Кавказ тұрғындары да, энеолит дәуірінің түпславяндары да (праславян) жыл уақытын әрекет ететін және әрекет етпейтін кезең деп екі-ақ межемен айырып отырған. Тек егіншілікпен немесе терімшілікпен айналысатын өңірлер ғана емес, мал шаруашылығын негізінен қыстау мен жайлауға ғана бейімдеген монғолдар да бір жылды өз ішінде көктем-жаз (хавар-зуны цаг улирал) және күз-қыс (намаревлийн цаг улирал) деп екі кезеңге бөледі. Мұндай дәстүрді аңшылықпен, бұғышылықпен, балықшылықпен айналысатын Шығыс Сібір мен Қиыр Шығыстағы тунгус, эбенкі, негидәл (негидаль) сияқты жұрттардың да календарлық дәстүрінен байқауға болады. Негидәлдер бертін келгенше бір жыл ішінде екі рет – көктемде және күзде Жаңа жылды тойлайтын болған. Бұл мысалдардан әр түрлі әлеуметтік дамудың сатысына қатысты, әр түрлі шаруашылық-мәдени типке байланысты календарлық таным-түсініктің қалыптасатынын байқауға болады. Яғни шаруашылық-мәдени типі егіншілікке, терімшілікке, бақташылық-бұғышылыққа, қыстау мен жайлау малшылығына бейімделген ортада бір жылдың алғашқы жартысында белсенді еңбек етіп, келесі жартысында сол еңбектің игілігін көретін болғандықтан, жылдық циклды екіге бөліп межелеу қалыптасқан. Әлеуметтік дамудың мұндай типтері үшін бір жылды төрт маусымға бөліп межелеудің, дәлірек айтқанда, шаруашылығын төрт маусымға бейімдеп жүргізудің қажеті болмаған. Ал, әрісі Еуразияның Ұлы даласындағы көшпелілер үшін, берісі көшпелі қазақтар үшін бойлық бойынша мәңгілік тербеле көшіп-қонып жүру, яғни еңбек-әрекетін бір сәт тоқтатпай, сөйтіп бір жылда төрт маусымның болатынын тап басып межелеу, сол төрт маусымға бүкіл шаруашылық-мәдени болмысын бейімдеу, жай ғана бейімдеп қоймай, төрт маусым туралы мейлінше терең таным-түсінік қалыптастыру және білік-тәжірибе жинақтау өмірлік қажеттілік болған. Сондықтан да көшпелі қазақ үшін «көктеу», «жайлау», «күзеу», «қыстау» ұғымдары әрі жыл маусымдарын, әрі мал шаруашылығын бейімдейтін мекен-тұрақты білдіреді. Былайша айтқанда, көктеу – көктем маусымының, жайлау – жаз маусымының, күзеу – күз маусымының, қыстау – қыс маусымының мекен-тұрағы. Көшпелі қазақ үшін толассыз еңбек үрдісі жыл маусымдарының бәрімен санасып, бәріне бейімделуді қажет етеді. Уақыт пен кеңістікке барша көшпелі қазақтың өмір сүруінің кепілі.әрекет-тіршілігін бейімдеу Көшпелі өмір салттың барша болмысы уақыт пен кеңістікке толассыз кіріптар болғандықтан, уақытты да, кеңістікті де шаруашылық ыңғайына қарай бөліп межелейтін дәстүр қалыптасқан. Күні бүгінге дейін қазақ жыл маусымдарының әрқайсысын өз ішінде үшке бөліп қарайды. Мәселен, күз маусымын – қоңыр күз, сарала күз, қара күз деп бөлсе, қыс маусымын – қыстың басы, қыстың ортасы, қыстың аяғы деп таратып отырады. Сол сияқты, көктем маусымы – ерте көктем, орта көктем (көктемнің ортасы), аяқ көктем (көктемнің аяғы), жаз маусымы – жыздың басы, жаз ортасы, жаздың аяғы (соңы) деп сараланады. Осынау төрт маусымның әрқайсысын үшке бөліп қарастыру және соған қарай шаруашылық жайын бейімдеу арқылы көшпелілер жыл бойынан он екі бөлікті, яғни он екі айды саралап шығара білген. Уақыт айырымы туралы 12 айлық жүйені алғаш танып-тұтынушылардың Орталық Азия көшпелілері болғаны қазір ғылыми ортада мойындалған. Яғни жыл бойында табиғи ерекшеліктері бөлек-бөлек төрт маусым бар. Рас, төрт маусымды айырып-тану үшін міндетті түрде отырықшы болу немесе көшпелі болу шарт емес. Бұл өзі жыл сайын қайталанып отыратын, барша құбылыс-әсері айқын белгілерімен танылып отыратын табиғаттың айнымас қасиеті. Демек, жыл маусымдарын айырып білу адам баласының бәріне ортақ табиғи таным болса керек. Ал, енді жыл бойындағы сол төрт маусымның әрқайсысын үшке бөліп қарастыру үшін, жай ғана үшке бөліп қоймай, сол бөліктерге барша өмір салтын бағындырып, шаруашылық ырғағын үйлестіру үшін алдымен көшпелілікті өмір сүрудің негізі ету қажет. Бұл орайда, көшпелі өмір салттың типіне қатысты айрықша мән беретін жағдай бар: бәдеуилердің көк қуалап жөңкілетін жүйесіз көші де, эбенкілердің аң тұяғына ілескен алашапқын көші де, сығандардың тобырлық көші де, монғолдардың қыстау сағалаған көші де, австралиялықтардың еркін жайылымдағы малды бақылап жүретін көші де, т.б. сөз болып отырған маусым ішіндегі үштік бөліктермен мүлде санаспайды және өмір салттарын ол бөліктерге бағындырмайды. Яғни жыл маусымдарының әрқайсысын өз ішінде үшке бөліп, 12 айлық жүйені орнықтыру үшін және сол жүйені тіршіліктің негізі ету үшін табиғаты қуаң (аридті), ауа райы континентальды ортада тек қана бойлық бағытта көктемді қуалап дерелей (горизонтальды) көшуді немесе таулы өңірлерге көтеріліп-түсіп тікелей (вертикальды) көшуді өмір салтқа айналдыру қажет. Мұндай орта Жер бетінде біреу-ақ, ол – Еуразияның Ұлы даласы. Яғни жыл құсы сияқты бойлықты қуалай көшу арқылы табиғаттың қатал құрсауынан құтылуға мүмкіндік беретін, дәлірек айтқанда, мәңгілік көктемге ілесіп тербеле Еуразияның Ұлы даласы. Бұл даладакөшуге қолайлы бірден-бір кеңістік соңғы үш мың жыл аясында, бәлкім, одан да ұзақ мерзімде салт атты көшпелілер өркениетінің салтанат құруы, аң алдымен адам мен табиғаттың, қоғам мен табиғаттың арасындағы үндестікке тікелей байланысты. Сондықтан да Ұлы дала тұрғындарының көші, дәлірек айтқанда, шаруашылық-мәдени типі планеталық экология ырғағына бағынған деп тұжырымдауға негіз мол. Демек, жалпы адамзаттық даму барысында ерекше мәні бар 12 айлық таным жүйесін Күн жолындағы 12 белдеу жұлдызбен байланыстырудан да бұрын, ең алдымен Жер бетіндегі таза эмпирикалық тәжірибемен ұштастыру әлдеқайда қисынды болса керек. Көшпелі қазақ төрт маусымды өз ішінде үшке бөліп, 12 айды саралаумен ғана шектелмеген. Әр айды 30 тәуліктен жіктеп, әр маусымға 90 тәуліктен еншілеткен. Қазақ тіліндегі «жаз тоқсан» (жаз маусымы), «жел тоқсан» (күз маусымы), «қыс тоқсан» (қыс маусымы, «жыл тоқсаны» (көктем маусымы) деген сөз тіркестерінің мәні осында. Осы тұста, айрықша қаперде болатын жағдай, көшпелі-қазақтың маусымдық танымы, соған байланысты ай мен тәуліктерді саралауы, олардың табиғи-экологиялық қасиеттерін танып-түсінуі, одан әрі аспандағы Ай мен Үркерді негізгі меже ете отырып тоғыс есебін жүргізуі, тоғыс есебі бойынша ауа райының құбылыстарын алдын-ала болжауы, яғни амалдарды біліп отыруы, міне, мұның бәрі тек қана уақыт есебін білу үшін емес, сонымен бірге кеңістік аясындағы табиғат құбылыстарының жай-жапсарын біліп отыру үшін де қажет болған. Көшпелі қазақ өзінің ұзына тарихында уақытта межелеудің бес түрлі жүйесін қолданған. Бірінші, тоғыс айларының есебі. Екінші, азаматтық айлар есебі. Үшінші, әр маусымды өз ішінде үшке бөлу арқылы қалыптасқан 12 айлық есеп (байырғы гректер қолданған зодиак айлар есебі). Төртінші, араб жұрты қолданған айлар есебі. Бесінші, жалпы еуропалық календарь. Бұлардың сыртында адамның жасын есептеу үшін «мүшел есебін», табиғат құбылыстарын болжау үшін «амал есебін» қолданған. Уақытты межелеу үшін қолданған жүйелердің ішінде дәстүрлі тоғыс есебі мен азаматтық айлар есебі көшпелі қазақтың өмір салтында айрықша орын алған. Уақыт пен табиғат құбылыстарын аспан денелерімен шендестіре зерделеу барысында көшпелілер мейлінше терең астрономиялық білік – тәжірибе жинақтаған. Бұл ретте көшпелілер арасына ең кең тараған тәжірибе ретінде тоғыс есебін айтуға болады. Ай мен Үркердің тұспа-тұс келуін, есепшілердің тілімен айтқанда, «Айдың Үркерді басып өтуін» тоғыс деп атайды. Ежелден-ақ көшпелі қазақ тоғыс пен тоғыстың арасында өтетін уақытты тоғыс айы деп атаған, Тоғыс айының ұзақтығы шамамен 27, 32 күн немесе 27 күн 8 сағат болады. Әдетте, Үркер мен Ай жыл бойында 13 рет тоғысады. Үркер 40 күн көрінбейтін болғандықтан, есепшілердің тілімен айтқанда, «Үркер 40 күн жерде жатқандықтан», 13 тоғыстың екеуі көрінбейді. Яғни жердегілер Ай мен Үркердің ІІ тоғысын ғана көреді. Есепшілер тоғыс айларын бір-бірінен сандық атау бойынша айырып атайды. Мәселен, Айдың нешінші жаңасында тоғыс болса, сол санмен тоғыс айы аталады. Егер Ай орағы 3 жаңасында Үркермен тұспа-тұс келсе, оны үш тоғыс айы деп атайды. Яғни. Үркер мен Ай тоғысатын белгілі бір айды бір тоғыс айы, үш тоғыс айы, бес тоғыс айы, жеті тоғыс айы, тоғыз тоғыс айы, он бір тоғыс айы, он үш тоғыс айы, он бес тоғыс айы, он жеті тоғыс айы, он тоғыз айы, жиырма бір тоғыс айы, жиырма үш тоғыс айы, жиырма бес тоғыс айы деп атайтын дәстүр қалыптасқан. Тоғысу Айдың тақ санды жаңасында ғана емес, жұп санды жаңасында да болуы мүмкін. Бірақ қазақ есепшілері онсыз да күрделі тоғыс есебін жеңілдету үшін тақ санға келтіріп атауды дәстүр еткен. Тоғыс айлары 28 күннен қайырылып отыратын болғандықтан, азаматтық айлардың есебімен сай келе бермейді. Яғни көшпелі қазақ үшін азаматтық айлар (күннің есебі) уақытқа өлшем болса, тоғыс айлары (айдың есебі) табиғат құбылыстарына өлшем-меже болып отырған. Сондықтан да қазақ есепшілері «Бестоғыста күйек кетпес», «Үштоғыста қар қалмас», «Бестоқыста күйек түседі», Үштоғыста қой қоздайды», т.б. деп келетін толып жатқан тұрақты сөз тіркестері арқылы табиғат құбылыстары мен шаруашылық жағдайларын күні бұрын болжап, қаперге ала білген. Қазақ қашаннан аруаққа сенетін, қай шаруаны бастаса да, «аруаққа жар бол» деп бастайтын. Қазақтың ескі нанымы бойынша, әр түліктің өз пірі болады. Қолындағы малын өз еңбегімен өсірсе де, ол мал соның пірі қолдағандықтан ғана өсіп отыр деп сенген. Қой өсіруші қазақ қойын індеттен, жұттан аман алып қалуды, өсіп-өнуін тілеп Шопан-атаға жалбарынған. Малды сойғанда Шопан-атадан кешірім-рұқсат сұрап, басын құбылаға қаратып «Жануарда жазық жоқ, бізде азық жоқ. Бісмилләһи рахмани раһим» деп барып бауыздайтын. Осылай бауыздалмаған малдың етін арам деп жемейтін де. Бетімен өліп қалған малдың етін де арам деп жемейді. Оның да ақылға қонатын жері бар – белгісіз себептен өлген малда белгісіз ауру, науқас болуы мүмкін, сондықтан күмәнді оқиғадан аулақ жүргенді дұрыс көрген. Кейде тіпті арам өлген малдың терісін де алмайтын болған. жүктеу/скачать 0.88 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|